بەشی دووەم كتێبی (صحیح البخاری)
بەشی دووەم
كتێبی
(صحیح البخاری)
رێبازی ئیمامی بوخاری لە كاتی دانانی كتێبیەكەیدا :-
ژمارەی فەرموودەكانی (صحیح البخاری):-
پلە و پایەی (صحیح البخاری ) لەنێو كتێبەكانی تردا:-
هەردوو كتێبی (صحیح البخاری) و (صحیح مسلم ) كامیان راستترن؟؟:-
:- كتێبی ( جامع محمد بن اسماعیل البخاری )
المستخرجات لە سەر كتێبی ( صحیح البخاری):-
( المستدركات) كتێبی ( صحیح البخاری ):-
ناوی كتێبەكە :-
ئیمامی (النووی) دەفەرمووێت :- ئیمامی بوخاری ناوی ئەم كتێبەی ناوە بە:-
( الجامع المسند الصحیح المختصر من أمور الرسول () وسننە وأیامە ) .
بەلآم (ابن حجر العسقلانی) دەفەرمووێت:- ئیمامی بوخاری ناوی كتێبەكەی ناوە بە :-(الجامع الصحیح المسند من حدیث رسول الله () وسننه وأیامه ) .
چەند زانایەك دەڵێن ئەوەی ئیمامی النووی تەواوترە چونكە چەند كەسانێكی تر هەمان ناویان دیاری كردووە و باسیان كردووە .
ئیمامی النووی دەفەرمووێت :-كتێبی( صحیح البخاری) بە شێوەیەكی (متواتر) ریوایەت كراوە لە ئیمامی بوخاری یەوە و لە رێگەی (الفربری) یەوە .
(محمد ی كوڕی یوسف الفربری) دەفەرمووێت :- كتێبی ( صحیح البخاری ) نەوەت هەزار كەس لە ئیمامی بوخاری یەوە بیستویەتی , كەس نەماوە كە ریوایەتی بكات تەنها من نەبێت مەبەستی ئەوەیە ئەو كەسانەی كە كۆڕ و مەجلیسیان هەیە و بە مەبەستی گێڕانەوەی فەرموودە دادەنیشن) .
وە لە (الفربری) یەوە كۆمەڵێك كەس ریوایەتیان كردووە لەوانە :- (ابو محمد الحموی ) و (ابو زید المروزی) و(ابو اسحاق المستملی) و (ابو هیپم محمدی كوڕی مكی الكشمیهنی ) و(محمدی كوڕی احمدی كوڕی مت ) و كۆمەڵێكی تر ….وە لە هەر یەكێك لەوانەوە كۆمەڵێك ریوایەتی كردووە .
محمد ی كوڕی گاهر المقدسی دەڵێت :- كۆمەڵێك كتێبی ( صحیح البخاری ) یان ریوایەت كردووە , لەوانە :- الفربری و حماد ی كوڕی شاكر و ابراهیم ی كوڕی معقل و طاهر ی كوڕی محمد ی كوڕی مخلد النسفیان *.
ئیمامی بوخاری دەفەرمووێت :- لە خزمەتی (اسحاق ی كوڕی راهویە) دا دانیشتبووم چەند هاوەڵێكمان فەرموویان :- خۆزگە كتێبێكی كورت دەربارەی سوننەتەكانی پێغەمبەر () دابنرێت . ئیمامی بوخاری دەفەرموێت :- ئەم قسەیە چووە دڵمەوە و كاریگەری لە سەرم بوو , ئەمجار دەستم كرد بە كۆكردنەوەی فەرموودە بە مەبەستی دانانی كتێبێكی شیاو لە سەر فەرموودەكانی پێغەمبەری خوا () .
لە جێگایەكی تردا ئیمامی بوخاری دەفەرمووێت :-پێغەمبەری خوام () لە خەودا بینی لە بەر دەستیدا راوەستا بووم باوەشێنێك بە دەستمەوە بوو پارێزگاریم لێ دەكرد بۆیە منیش پرسیارم كرد فەرموویان :- تۆ پێغەمبەری خوا () دەپارێزی لەوەی كە درۆی بە دەمەوە بكەن , ئەو خەوە هانی دام بۆ دانانی ئەم كتێبە (162) .
ئیمامی بوخاری دەفەرمووێت :- ماوەی دانانی ئەم كتێبە ( صحیح البخاری) شازدە ساڵی خایاند . وە هەموو بەشەكانی كتێبەكەم لە نێوان قەبر و مینبەرەكەی پێغەمبەری خوادا () داڕێژاوە , وە دەفەرمووێت :- لە شاری بەصرە پێنج ساڵ مامەوە كتێبەكانم لە گەڵدا بوو , هەموو ساڵێ حەجم دەكردو پاشان دەگەڕامەوە بەصرە .
دەفەرمووێت :- ئەم كتێبەم لە(مسجد الحرام) داڕێژا و هەر فەرموودەیەكم دەنووسی پێش ئەوە دوو ركات نوێژی (صلاە الإستخارە)م دەكرد و دڵنیا دەبووم لە فەرموودەكە ئەمجار دەمنووسی .
وە دەڵێن :- ئیمامی بوخاری كتێبەكەی لە شاری بوخارا نوسیوە , وە بۆ كۆكردنەوەی ئەو هەموو قسانە دەكرێت لە بارەی جێگای نوسینی كتێبەكەوە وەكو بەصرە و مەككە و مەدینە و بوخارا , ئیمامی النووی بۆمان روون دەكاتەوە و دەفەرمووێت :- ئێمە گوتمان كە كتێبەكە لە ماوەی شازدە ساڵدا نوسراوە, وە لەو ماوەیەدا دەبێت هەموو ئەو شارانە گەڕا بێت و لە هەر شارێك ماوەیەك ماوەتەوە وشتێكی نوسی بێت .
وإبن حجر العسقلانی هەمان بۆچونی ئیمامی النووی هەیە .
كەواتە ئیمامی بوخاری بەشەكانی كتێبەكەی لە شاری مەككەی پیرۆز داناوە و غوسل و دەست نوێژی لە ئاوی زەمزەم گرتووە و نوێژی لە پشت (المقام) ەوە كردووە و دەرگای كتێبەكەی ( الأبواب ) لە باخچەی پیرۆز رێكخستووە(الروضە) , هەروەكو پێغەمبەری خۆشەویست () دەفەرموێت :- ( ما بین قبری و منبری روچە من ریاض الجنە ) .
رێبازی ئیمامی بوخاری لە كاتی دانانی كتێبیەكەیدا :-
رەنگە هیچ نوسەرێك تاكو ئیستا چەند مەرجێكی دانەنا بێت لە سەر خۆی لە كاتێ نوسینی كتێبەكەیدا وەكو چۆن ئیمامی بوخاری لە سەر خۆی دایناوە , ئیمامی بوخاری دەفەرمووێت :- هیچ فەرموودەیەكم لە (صحیح)ەكەمدا دانەناوە ئەگەر پێش ئەوە خۆم نەشوشتبێت و دوو ركات نوێژم نەكردبێت . هەروەكو باسمان كرد ئەو دوو ركاتە نوێژی ( صلاە الإستخارە) بووە .
ئیمامی بوخاری دەفەرمووێت :- ئەم كتێبەم لە نێو شەش سەد هەزار فەرموودەدا گوڵبژێر كردووە.
وە دەفەرمووێت :-لە كتێبەكەمدا هەر فەرموودەیەك دروست(صحیح) نەبوایە ئەوا نەمدەنوسی .
وە دەفەرمووێت :- زۆر فەرموودەم بە جێ هێشتووە چونكە حەزم نەكرد كتێبەكە لەوە زۆرتر بێت .
(العقیلی) دەفەرمووێت :- كاتێك ئیمامی بوخاری كتێبی (صحیح) ی نوسی یەوە بردی بۆ لای( ئەحمەدی كوڕی حەنبەل) و (یحیى ی كوڕی معین) و (علی المدینی) و چەند كەسانێكی تر بە مەبەستی تەماشا كردنی ئەوانیش كارەكەیان زۆر بە باش زانی و دانیان بەوەدا نا كە هەموو فەرموودەكان راست و دروستن تەنها هەندێكیان رەخنەیان لەچوار فەرموودە هەبوو .
(العقیلی) دەفەرمووێت :- پاشان دەركەوت ئەو چوار فەموودەش راست و دروستن و قسەی ئیمامی بوخاری تەواو بوو .
لە دانانی كتێبەكەیدا ئیمامی بوخاری تەنها مەبەستی كۆكردنەوەی فەرموودە نەبوو (واتە فەرموودەكە بە هەر شێوەیەك بێت ئەو بینوسێت) بەڵكو بایەخی زیاتر دەدا بە راست و دروستی فەرموودەكە و بە شێوەیەكی جوان كتێبەكەی رێك خستووە كە هەر فەرموودەیەك لە ژێر بابەتێكدا دایڕێژاوە پەیوەندی بە ئەو بابەتەوە هەبێت بۆ نمونە هەموو ئەو فەرموودانەی دەربارەی نوێژ یا زەكات یا زوهد یا ئەدەب یا جیهاد هاتووە بە جیا رێكی خستووە , بۆیە زۆر جار لەكاتی هێنانەوەی سەنەدی فەرموودەكەدا لێی دەبچرێت یان لە سەرەتای سەنەدەكەوە یا خود تەنها ناوی (صحابی) یە كە دەڵێت ئەوا پێی دەڵێن ( معلق) چونكە سەنەدەكە لە جێگایەكی تردا باس كراوە بۆیە پێویست بە دوو بارە كردنەوە ناكات .
زۆر جار ئیمامی بوخاری وتە و قسەی (صحابی) یا (تابعی) دەهێنێتەوە كە پەیوەندی بە بابەتەكەوە هەبێت , بۆیە دەبینین ئیمامی بوخاری زۆر فەرموودەی دوو بارە كردووەتەوە چونكە زۆر فەرموودە هەیە لە چەند بابەتێكدا سوودی لێ وەردەگیرێت و لەو بابەتانەدا بە جیا باسی كردووە , لە گەڵ ئەوەیشدا هونەرێكی زۆر زیرەكانە و لێهاتوانەی لێ بەدی دەكرێت چونكە هەر فەرموودەیەك كە دووبارە دەكاتەوە بە دوو سەنەدی جیا باسی دەكات كە ئەوە دەردەكەوێت ئەو فەرموودەیە (غریب) نییە وە لە چەند رێگایەكەوە ریوایەت كراوە یان لە چەند (تابعی) یەكەوە ریوایەت كراوە یان (طبقە) ی سێیەم و چوارەم تیایدا دوو بارە كراوەتەوە , وە هەندێ فەرموودە هەیە بەشێكی ریوایەت كراوە و لە جێگایەكی تردا بە تەواوی ریوایەت كراوە بۆ ئەوە بزانرێت كام لەو فەرموودانە تەواون , وەچەند هۆیەكی تر هەیە بۆ دووبارە بوونەوەی فەرموودەكان .
ئیمامی بوخاری دەفەرمووێت :- ئەم كتێبەم كردووەتە حوججەیەك لە نێوان خۆم وخوای گەورەدا .
ژمارەی فەرموودەكانی (صحیح البخاری):-
ابن صلاح الشهرزوری دەفەرمووێت :- ژمارەی هەموو ئەو فەرموودانەی لە كتێبی (صحیح البخاری) دا هاتووە حەوت هەزار و دوو سەد و حەفتا و پێنج (7275) فەرموودەیە , بەو فەرموودانەوە كە دوو بارە كراونەتەوە , وە جگە لە فەرموودە دووبارە كراوەكان تەنها چوار هەزار فەرموودەیە .
بەلآم ئیمامی النووی لە شەرحی بوخاری دا دەفەرمووێت :- هەموو ئەو فەرموودە (مسند) انەی كە لە (صحیح البخاری) دا هاتووە حەوت هەزار و دوو سەد و حەفتا و پێنج (7275) فەرموودەیە بە ئەو فەرموودانەوە كە دووبارە كراونەتەوە , وە بە بێ دوو بارە كراوەكان تەنها چوار هەزار فەرموودەیە .
كەواتە ئەو فەرموودانە ناگرێتەوە كە (معلق) ن و هەندێ جۆری تر .
چونكە ئیمامی النووی دەفەرمووێت :- فەرموودەی (مسند) .
ابن حجر العسقلانی دەفەرمووێت :- هەموو ئەو فەرموودانەی كە هاتووە لە (صحیح البخاری )دا جگە لە (المعلقات) و (المتابعات) حەوت هەزار و سێ سەد و نەوەت و حەوت فەرموودەیە (7397) .
وە دەفەرمووێت :- كۆی هەموو (معلقات) كە لە (صحیح البخاری) دا هاتووە هەزار و سێ سەد و چل و یەك فەرموودەیە (1341) وە زۆربەی دووبارە كراوەتەوە لە كتێبەكەدا لە جێگایەكی تردا بە شێوەیەكی فراوان تر .
ئەو (المعلقات) انەی كە لە كتێبەكەدا ریوایەت نەكراوە لە جێگایەكی تردا ژمارەیان سەد و شەش فەرموودەیە 106) .
هەموو ئەو فەرموودانەی كە بە شێوەی (المتابعات) هاتوون ژمارەیان سێ سەد و چل و یەك فەرموودەیە (341) .
كەواتە هەموو فەرموودەكان بە دووبارە كراوەكانیشەوە (9082) نۆ هەزار و هەشتا و دوو فەرموودەیە جگە لە قسەی (صحابی) و (التابعی) .
پلە و پایەی (صحیح البخاری ) لەنێو كتێبەكانی تردا:-
كتێبی (صحیح البخاری) یەكەم كتێبە دەربارەی فەرموودەی راست و دروست نوسرا بێت و رێكخرا بێت .
(ئیمامی النووی) دەفەرموێت :- راستترین كتێب دانرا بێت لە بواری فەرموودەدا بەڵكو لە بواری عیلمدا هەردوو كتێبی (الصحیح) ن لە دانانی هەردوو پێشەوای پایەبەرز (باوكی عبدالله محمد ی كوڕی اسماعیل ی بوخاری) و (ابی الحسین مسلم ی كوڕی الحجاج ی كوڕی مسلم القشیری) خوا لێیان رازی بێت و ئەو دوو كتێبە لە نێو كتێبەكانی تردا وێنەیان نییە .
هەموو زانایان یەك دەنگن لە سەر ئەوەی كتێبی (صحیح البخاری) راست و دروستە , تەنانەت هەندێ زانا دەڵێن :- ئەگەر كەسێك سوێندی بە تەلآق خوارد كە هەموو ئەو فەرموودە (مسند) انەی لە (صحیح البخاری) دا هاتوون هەموو فەرموودەی پێغەمبەری خوایە () ئەوا تەلآقی نەكەوتووە .
ئیمامی النووی دەفەرمووێت :- هەردوو كتێبی (بوخاری و مسلم) راستترین كتێبن لە پاش قورئان .
هەرچەندە (ئیمامی شافعی) رەحمەتی خوای لێ بێت دەفەرمووێت :- نازانم كتێبێك هەبێت لە سەر زەویدا راستتر بێت لە ( موطأ) ی ئیمام مالك جگە لە قورئان , بەلآم ئەم قسەیە پێش دانانی هەردوو كتێبی (بوخاری و مسلم) وتراوە .
(محمدی كوڕی یوسف الشافعی) دەفەرمووێت :- كتێبی ( صحیح البخاری) و (صحیح مسلم) راستترین كتێبن لەپاش قورئانی پیرۆز .
ئیمامی (الذهبی) لە كتێبی (تأریخ الاسلام) دەفەرمووێت :- كتێبی ( صحیح البخاری) باشترین و پیرۆزترین كتێبە لە ئیسلامدا دانرابێت , ئەگەر كەسێك بە دووری هەزار فرسخ سەفەری بۆ بكات ئەوا سەفەرەكەی بە خەسار نەچووە .
هەردوو كتێبی (صحیح البخاری) و (صحیح مسلم ) كامیان راستترن؟؟:-
هەروەكو گوتمان زانایان یەك دەنگن لە سەر ئەوەی هەردوو كتێبی (بوخاری و مسلم) راستترین كتێبن لە پاش قورئانی پیرۆز بەلآم ئایا كام لەو دوو كتێبە راستترن ؟
لێرەدا زانایان یەك دەنگ نین , زانای پایەدار (ابو علی النیسابوری) و هەندێ لە زانایانی رۆژئاوا دەڵێن :- (صحیح مسلم) لە( صحیح البخاری) راستترە . بەلآم كۆدەنگی زانایان (الجمهور) دەڵێن (بوخاری) لە (مسلم) راستترە , لەو زانایانە :- ئیمامی النووی و ابن حجر والصفدی و الكرمانی و الحاكم ابو احمد النیسابوری …هتد .
وە یەكێك لەو هۆیە سەرەكییانەی كە زانایان دەڵێن :- (كتێبی بوخاری) لە (كتێبی مسلم) راستترە ئەوەیە كە ئیمامی بوخاری لە كاتی كۆكردنەوەی نوسینی فەرموودەدا دوو مەرجی سەرەكی لە سەر خۆی دانا بوو ئەویش (المعاصرە ) و( الاثبات)ـە ….
(المعاصرە) واتە ئەو كەسەی كە راوی فەرموودەكەی لێ گێڕاوەتەوە لە سەردەمی مامۆستاكەیدا ژیا بێت ….
وە (الإثبات) ئەوەیە كە راوی فەرموودەكە خۆی گوێ بیستی فەرموودەكە بوو بێت لە مامۆستاكەیەوە ..
كەچی ئیمامی مسلم مەرجی دووەمی نەبووە لەكۆكردنەوەی نوسینی فەرموودەكان واتە مەرجی (الإثبات ) .
ابوعبدالرحمن النسائی (كە مامۆستای ابی علی النیسابوری) بووە دەفەرمووێت :- (لەم كتێبانەدا هیچ كتێبێك نییە باشتر بێت لە كتێبەكەی محمد ی كوڕی اسماعیل ی بوخاری) .
ئەگەر بێتو ئێمە لێكۆڵینەوەیەكی زانستیانە بكەین بۆ بەڵگەی ئەوانەی كە دەڵێن كتێبی بوخاری لە كتێبی مسلم راستترە و بەڵگەی ئەوانیتر, چەند شتێكمان بۆ دەردەكەوێت لەوانە هەردوو زانا رێباز و پەیرەویان لە نوسیندا جیاواز بووە , ئیمامی بوخاری لە كاتی نوسیندا بایەخی داوە بە وەرگرتنی حوكم و فیقهی فەرموودەكان و رێكخستنی كتێبەكە بۆ چەند بابەتێك ,جا جاری وا هەیە فەرموودەیەك نیوەی یا بەشێكی مەبەستی بابەتەكە بپێكێ ئیمامی بوخاری تەواوی نەكردووە بەڵكو لە جێگایەكی تردا تەواوی كردووە كە پێویستی پێی هەبووە , كەچی ئیمامی مسلم لە نوسیندا زیاتر بایەخی داوە بە رێگاكانی گێڕانەوەی فەرموودەكە بۆیە جاری وا هەیە بۆ یەك فەرموودە چەند رێگایەكی هێناوەتەوە.
وە لە كۆتایی باسەكەدا حەز دەكەم باسی خەو بینینی كەسێكی لە خواترس و پایەبەرز بكەم كە بە كتێبی ( صحیح البخاری ) یەوە بینیویەتی ,ئەویش (ابی زید محمد ی كوڕی ئەحمەد المروزی ) یە كە دەفەرمووێت :- پێغەمبەری خوام ( ) لە خەودا بینی پێی ووتم :- تاكوكەی فیقه دەخوێنی و كتێبەكەی من ناخوێنی ؟ گوتم :- كتێبەكەی تۆ كامەیە ئەی پێغەمبەری خوا () ؟
فەرمووی
:- كتێبی ( جامع محمد بن اسماعیل البخاری )
راڤەكردنەكانی كتێبی (صحیح البخاری)* شروحات*
تاكو ئیستا چەندەها زانا هەستاون بە راڤەكردنی كتێبی (صحیح البخاری ) وە هەموویان بلآو كراونەتەوە كە نزیكەی (82) هەشتاو دوو راڤەكردنە , لە هەموویان بە ناوبانگتر چوار دانەیە كە ئەوانیش ئەمانەن :-
1- [الكواكب الدراری فی شرح صحیح البخاری] كە لە دانانی زانای پایەدار (شمس الدین محمدی كوڕی یوسف ی كوڕی علی الكرمانی )ـە , وە بەشە .
2- [ فتح الباری شرح صحیح البخاری ] كە لە دانانی زانای پایەدار ( ابو الفضل ئەحمەد ی كوڕی علی ی كوڕی محمد العسقلانی ) ناسراو بە (ابن حجر العسقلانی ) كە ئەویش بەشە و پێشەكییەكی بۆ داناوە كە ئەویش یەك كتێبی تەواوە بە ناوی (هدی الساری) .
3- [عمدە القاری شرح صحیح البخاری ] كە لە دانانی زانا و پێشەوا ( بدر الدین محمود ی كوڕی ئەحمەدی كوڕی موسى العینی ) یە و لە بەش پێك هاتووە .
4- [ ارشاد الساری شرح صحیح البخاری ] لە دانانی زانای بەرز وبەڕێز ( ابو العباس ئەحمەدی كوڕی محمدی كوڕی ابی بكر القسطلانی) كە ئەویش (10) بەشە .
وە جگە لەمانە چەند كتێبێكی تر هەیە وەك كتێبی ( التنقیح ) لە دانانی ئیمامی پایەبەرز (بدرالدین الزركشی) یە و كتێبی ( التوشیح) لە دانانی (جلال الدین السیوطی) یە .
المستخرجات لە سەر كتێبی ( صحیح البخاری):-
واتای (استخراج) چییە ؟ ( استخراج ) ئەوەیە كە یەكێك لە فەرموودەناسان دێت تەماشای كتێبی فەرموودەناسێكی تر دەكات وەكو (صحیح البخاری) یا ( صحیح مسلم) ئەو فەرموودانەی كە ئەوان ریوایەتیان كردووە ئەمیش ریوایەتی دەكات بەلآم بە سەنەدێكی ترەوە لە گەڵ پاراستنی ترتیب و متن و رێگاكانی .
وە ئەو كتێبە ( مستخرجات) انەی كە لە سەر ( صحیح البخاری) نوسراون زۆرن لەوانە :-
1- مستخرج الحافظ ابی بكر الاسماعیلی الجرجانی .
2- مستخرج الحافظ ابی بكر البرقانی .
3- مستخرج الحافظ ابی بكر بن مردویه الأصبهانی الكبیر .
4- مستخرج ابی نعیم .
5- مستخرج الغطریفی .
6- مستخرج الحافظ ابی عبدالله محمد بن العباس المعروف بـ(ابن ابی ذهل الهروی)
وەچەندەها كتێبی تر لە سەر كتێبی ( المستدركات)( صحیح البخاری ):-
( المستدركات) كتێبی ( صحیح البخاری ):-
( الإستدراك ) چییە ؟ (الإستدراك) ئەوەیە:- كۆكردنەوەی فەرموودە لە سەر كتێبی یەكێك لە دانەرەكان كە ئەو فەرموودانە مەرجی ئەوانی تیادایە بەلآم ئەوان لە كتێبەكەیاندا ریوایەتیان نەكردووە .
وە چەند كتێبێكی ( الاستدراك) لە سەر ( صحیح البخاری ) دانراوە لەوانە :-
1- المستدرك لأبی عبدالله محمد ی كوڕی عبدالله ی كوڕی محمدی كوڕی حمدویه الحاكم النیسابوری .
2- كتاب الالزامات لأبی الحسن علی ی كوڕی عمر ی ئەحمەدی الدار قطنی البغدادی .
3- المستدرك على الصحیحین للحافظ أبی ذر عبدی كوڕی ئەحمەدی كوڕی محمدی كوڕی عبدالله الأنصاری الهروی .
وەچەندەها كتێبی تر ………
ئیمامی بوخاری وەكو فەقیهێك:-
هەرچەندە ئیمامی بوخاری لە فەرموودەدا و لە ناو فەرموودەناساندا كەسێكی بە ناو بانگ و لێهاتوو بووە , كە بەسە بۆ ئەو خاوەنی كتێبێك بێت بە راستترین كتێب دابنرێت لە پاش قورئانی پیرۆز , لە گەڵ ئەوەیشدا ئیمامی بوخاری فەقیهێكی بە تواناو و زیرەك و لێهاتوو بووە وەكو ئەو فەقیهەكان خاوەنی فیقهێكی سەربەست بووە و توانایەكی زۆری هەبووە لە دەرهێنانی فیقهی فەرموودە, وە هاوەلآنی شایەتی ئەوەی بۆ دەدەن , بۆ نمونە :- یعقوب ی كوڕی ابراهیم الدورقی و نعیم ی كوڕی حماد الخزاعی و ابو نعیم دەڵێن :-
محمد ی كوڕی اسماعیل فەقیهی ئەم ئوممەتەیە.
وە كاتێك كە ئیمامی بوخاری چوو بۆ شاری بەصرە ( محمد ی كوڕی بشار) فەرمووی:- ئەمڕۆ گەورەی گشت فەقیهەكان هاتە شارەكەمانەوە .
وە دەفەرمووێت :- ئیمامی بوخاری فەقیهترین دروستكراوی خوایە لەم سەردەمەدا .
وەتەنانەت كار گەیشتووەتە ئەوەی كە هەندێ لە زانایان وەك ( ابو مصعب ئەحمەدی كوڕی ابی بكر الزهری ) رێزی زۆر بكاتەوە بەشێوەیەك لە ئەحمەدی كوڕی حەنبەل زیاتر , لە جێگایەكدا دەفەرمووێت :- محمد ی كوڕی اسماعیل لای ئێمە فەقیهتر و چاورونترە لە (ابن حنبل) . یەكێك لە دانیشتوان فەرمووی :- سنورت بەزاند (جاوزت الحد) ابو مصعب فەرمووی :-ئەگەر لەسەردەمی مالك دا بژیایەیت و تەماشات بكردایە و تەماشای (محمدی كوڕی اسماعیل)ت بكردایە دەتگوت :- هەردووكیان یەكن لە فەرموودە و فیقهدا .
وە هەندێ لەزانایان فەزڵیان دەدابە سەر (اسحاق ی كوڕی راهویە ) دا .
علی كوڕی حجر دەفەرمووێت :- خوراسان سێ كەسی تیادا هەڵكەوتووە ئەوانیش ابوزرعە الرازی لە (الری) ومحمد ی كوڕی اسماعیل البخاری لە (بوخارا) و عبدالله ی كوڕی عبدالرحمن الدارمی لە (سمرقند) وە بە لای منەوە محمد ی كوڕی اسماعیل لەوان چاوروونتر وزاناتر و فەقیهترە .
قتیبە ی كوڕی سعید دەفەرمووێت :- لە گەڵ فەقیهەكان و زاهیدان و لە خواترساناندا دانیشتووم كەسم نەبینیوە لەو رۆژەوە خۆم ناسیوەتەوە وەك محمد ی كوڕی اسماعیل ئەو لەسەردەمی خۆیدا وەك (عمر)ە لە نێو هاوەلآندا .
وە دەفەرمووێت :- ئەگەر محمدی كوڕی اسماعیل لەسەردەمی هاوەلآندا بوایە ئەوا دەبووە ئایەتێك .
وە دەفەرمووێت :- لە رۆژهەلآت و رۆژئاواوە خەڵكی هاتوون بۆ لام بەلآم كەس نەهاتووە وەك محمد ی كوڕی اسماعیل .
وەەمحمدی كوڕی یوسف دەفەرمووێت :- لای ابو رجاء دانیشتبووین (واتە قتیبە) پرسیاری لێكرا دەربارەی تەلآقی سەرخۆش (طلاق السكران) , فەرمووی : – ئەوا خوای گەورە(ئەحمەدی كوڕی حنبل ) و ( ابن المدینی ) و( ابن راهویە ) بۆ ناردن , ئەمجار دەستی درێژ كرد بۆ محمد ی كوڕی اسماعیل .
وە سلیمان ی كوڕی حرب كە مامۆستای ئیمامی بوخاری بووە رۆژێك تەماشای ئیمامی بوخاری كرد و فەرمووی :- ئەمە ناوبانگی دەبێت .
وە (ئەحمەد ی كوڕی حفص ) یش هەمان قسەی كردووە .
هەروەها خەڵكی (نیسابوری) ش دەیانفەرموو :-
محمدی كوڕی اسماعیل لە اسحاق ی كوڕی راهویە فەقیهترە .
ابن تیمیە دەفەرمووێت :- ئیمامی بوخاری پێشەوایە لە فیقهدا .
الدارمی دەفەرمووێت :- ئیمامی بوخاری لە هەموومان فەقیهتر و زاناترە و لە هەموومان زیاتر بە شوێن زانستدا دەگەڕێت و دەچێتە ناوەڕۆكی شتەوە.
محمد ی كوڕی سلام دەفەرمووێت :- هەر كاتێك محمد ی كوڕی اسماعیل بێت بۆ لام سەرسام دەبم لێی و دەترسم ( مەبەستی ئەوەیە نەوەك هەڵەیەك بكات لە پێش ئەودا ) .
وە پرسیار كرا لە اسحاق ی كوڕی راهویە كەسێك لە بیری چوو ژنەكەی خۆی تەلآق دا ئایە ئەوە تەلآقی كەوتووە یان نا ؟ ئیمامی بوخاری دانیشت بوو , اسحاق زۆر بێ دەنگ بوو , بیری دەكردەوە , ئیمامی بوخاری فەرمووی :- پێغەمبەری خوا ( ) فەرمویەتی :-خوای گەورە لەو كەسانەی ئوممەتەكەم ناگرێت كە لە دڵی خۆیاندا شتێك بڵێن ئەگەر بە كردەوە نەیكەن و بە زار نەیڵێن , ئیمامی بوخاری فەرمووی :- مەبەستی ئەو سێ شتەیە كردەوەو دڵ یان گوتن و دڵ , وە ئەمیش بە دڵی مەبەستی نەبووە , اسحاق فەرمووی :- بە هێزت كردم خوا بە هێزت كات , وە فەتوای دا.
وە الحاكم ابو عبدالله النیسابوری ئیمامی بوخاری دەژمێرێت بە یەكێ لە فەقیهەكانی فەرموودە , هەروەها ئیمامی بوخاری شان بە شانی مەزهەبەكانی تر بووەتەوە و كێبەركێی لە گەڵ ئەواندا كردووە , بۆیە أبو عاصم العبادی كاتێ باسی ( طبقات الشافعی) دەكات ئیمامی بوخاری بە (طبقە) ی دووەم دادەنێت و دەڵێت :- (محمد ی كوڕی اسماعیل البخاری) گوێ بیستی (الزعفرانی ) و (ابو پور) و (الكرابیسی ) بووە .
السبكی دەفەرمووێت :- لە سەر دەستی (الحمیدی ) فێری فیقه بووە كە ئەویش لە گەورە زانایانی الشافعی یە ,وە هەروەها چەند بابەتێكی لە (حسین) و (ابو پور) ەوە ریوایەت كردووە و ئەوانیش لە شافعی یەوە , یەكێك لەو ریوایەتانە ئەوەیە كە دەفەرمووێت :- ئیمامی شافعی دەفەرمووێت :- پێم ناخۆشە كەسێك بڵێت :- پێغەمبەر فەرمووی , بەڵكو بڵێت ( پێغەمبەری خوا صلى الله علیە وسلم فەرمووی) , بۆ ئەوەی مەزنتر ببێتەوە . هەروەها ئیمامی بوخاری فیقهی شافعی لە رێگای (الكرابیسی ) یەوە وەرگرتووە بۆیە زانایانی مەزهەبی شافعی بە یەكێك لە زانایانی مەزهەبی شافعی دادەنێن .
لە گەڵ ئەوەیشدا (حەنبەلی یەكان) بە زانایەكی بەرزی مەزهەبی حەنبەلی دەزانن .
وە ئەگەر شوێن كەوتنی مەزهەب لە سەر بنەمای وەرگرتنی (فیقه) بێت لە مەزهەبەكەوە ئەوا دەتوانین بڵێین ئیمامی بوخاری لە سەر مەزهەبی (حەنەفی) بووە چونكە هەر بە منداڵی كتێبەكانی ( ابن المبارك) ی لە بەر كردووە كە زانایەكی بەرزی مەزهەبی ( حەنەفی) بووە .
هەروەها دەتوانین بڵێین ئیمامی بوخاری (مالكی) بووە چونكە كتێبی (موطأ) ی ئیمامی مالك ی وەرگرتووە لە زانایانی مالكی یەوە و فیقهی (مالكی) لە چەند هاورێ یەكی (مالك) ەوە وەرگرتووە .
بۆمان دەردەكەوێت كە ئیمامی بوخاری دەمارگیری نەبووە بۆ هیچ لەو مەزهەبانە و چەند فیقهی لە مەزهەبی شافعی یەوە وەرگرتووە ئەوەندە یا زیاتری لە مەزهەبی (حەنەفی) یەوە وەرگرتووە .
لەكۆتایی باسەكەدا دەڵێین …….
هەر زانایەك لە زانایان لە بوارێكدا پسپۆریان وەرگرتووە و لەو بوارەدا لێهاتوو بوونە و لەو پسپۆرەدا ناوبانگیان دەركردووە بەلآم چەند زانایەك هەن لە یەك بوار زیاتریان هەبووە لەو زانایانە ئیمامی بوخاری یە كە دەتوانین بڵێین ئیمامی بوخاری زانا بووە لەم بوارانەدا :-
1- ئیمامی بوخاری فەرموودەناس بووە :- دانانی كتیبَی (صحیح البخاری) و چەندەها كتێبی تر لە سەر لقەكانی ناو ( علوم الحدیث) دا وەكو (العلل) و (الضعفاء) و (أسامی الصحابە ) و ( الأسماء والكنى ) بەڵگەی ئەوەن كە ئیمامی بوخاری شایەنی ئەو نازناوەیە كە زانایان پێیان بەخشیوە ئەویش (أمیر المۆمنین فی الحدیث)ـە .
2- ئیمامی بوخاری مێژوونووس بووە :- بەڵگەمان لە سەر ئەوە دانانی چەند كتێبێكە لە بواری مێژووییدا وەكو ( التاریخ الكبیر) و ( التاریخ الأوسط ) و ( التاریخ الصغیر)ـە .
3- ئیمامی بوخاری ( مفسر)ی قورئان بووە :- چونكە ئەو نوسەری كتێبی ( التفسیر) بووە كە بە جوانی قورئانی پیرۆزی راڤە كردووە .
4- ئیمامی بوخاری (فەقیه) بووە :- دەتوانین بڵێین ئیمامی بوخاری بۆ خۆی مەزهەبێكی سەربەخۆی بووە هەرچەندە سوودێكی زۆری لە زانایانی هەر چوار مەزهەبەكەی دیكە وەرگرتووە , وە دابەشكردنی كتێبەكەی بۆ هەموو ئەو بەشانە و رێك خستنی بەو شێوە جوانە بەڵگەیەكە كە ئیمامی بوخاری فەقیهێكی بلیمەت و زانایەكی بەرز بووە , وە چەند كتێبێكی لە بواری فیقهدا نوسیوە وەكو ( القراءە خلف الإمام) و ( رفع الیدین فی الصلاە ) .
محمد انور الكشمیری دەفەرمووێت :- ئیمامی بوخاری رێگایەكی تایبەتی هەڵبژاردووە لە ئیجتهاد دا و تەقلیدی كەسی نەكردووە لە كتێبەكەیدا بەڵكو حوكمی داوە بەوەی كە خۆی لێی تێگەیشتووە .
هەروەها لە بوارەكانی بیروباوەر و رەوشت و زوهد و جیهاد و .. هتد ئیمامی بوخاری هەرگیز كەمتەرخەم نەبووە .
لە كۆتاییدا داوا لە خوا دەكەم كە ئەم كتێبە بكاتە تێشوو بۆم لە رۆژی دواییدا و لە تاونەكانی ئێمە و ئێوە خۆش بێت .
َوآخِرُ دَعْوَانا أَنِ الْحَمْدُ لِلّهِ رَبِّ الْعَاڵمِینَ