Categories
phsychology

Defense Mechanisms-میکانیزمە بەرگریییەکان

Defense Mechanisms-میکانیزمە بەرگریییەکان

سیگمۆند فرۆید لە ماوەی ساڵانی ١٨٩٤ بۆ ١٨٩٦  باسی بە کۆمەڵێک میکانزیمی بەرگری (defense mechanism) لە ئیگۆ کردووە کە بە درێژایی بەرهەمە نووسراوەکانی ئاماژەی پێکردووە. ئانا فرۆید، کچەکەی پەرەی بەم بیرۆکانە داوە و وردەکاری زیاتری خستووەتەڕوو، دە بیرۆکەی خۆی بۆ زیاد کردووە. هەروەها زۆرێک لە دەروونشیکاران چەندین جۆری دیکەی بەرگریکردن لە ئیگۆیان باسکردووە.

میکانیزمەکانی بەرگری (defense mechanisms) بریتین لە ستراتیژییە دەروونییەکان کە بە شێوەیەکی نائاگا بەکاردەهێنرێن بۆ پاراستنی مرۆڤ لە دڵەڕاوکێ کە لە بیرکردنەوە یان هەستە قبوڵنەکراوەکانەوە سەرهەڵدەدات.

میکانیزمی بەرگری چین و چۆن یارمەتیمان دەدەن بۆ ڕووبەڕووبوونەوە؟

ئێمە میکانیزمی بەرگری بەکاردەهێنین بۆ پاراستنی خۆمان لە هەستکردن بە دڵەڕاوکێ یان تاوانباری، کە بەهۆی هەستکردن بە هەڕەشەوە سەرهەڵدەدات، یان لەبەر ئەوەی id یان  superegoمان زۆر داخوازی زۆری لەسەرە.

میکانیزمەکانی بەرگری لە ئاستێکی نائاگادا کاردەکەن و یارمەتیدەرن بۆ دوورخستنەوەی هەستە ناخۆشەکان (بۆ نمونە، دڵەڕاوکێ) یان وا لە شتە باشەکان دەکەن هەست بە باشتر بوون بکەن بۆ تاک.

میکانیزمەکانی بەرگرییەکانی ئیگۆ سروشتی و ئاسایین. کاتێک لە ڕێژە دەردەچن (واتە زیاد لە پێویست بەکاردەهێنرێن)، گەشە دەکەن وەک حاڵەتی دڵەڕاوکێ، فۆبیا، وەسوەسە، یان هیستریا.

لێرەدا چەند میکانیزمێکی بەرگری باو دەخەینەڕوو. لەڕاستیدا ژمارەیەکی زۆر میکانیزمی بەرگری هەیە بەڵام لێرەدا ئاماژە بە  سەرەکییەکان دەکەین.

ئینکاری، نکۆڵیکردن

(Denial)

ئینکاری میکانیزمێکی بەرگرییە کە لەلایەن ئانا فرۆیدەوە ئاماژەی پێکراوە کە بریتییە لە ڕەتکردنەوەی قبوڵکردنی ڕاستییەتی (واقیع)، بەم شێوەیە ڕێگری لە ڕووداوە دەرەکییەکان دەکات لە هۆشیاری تاکدا. ئەگەر دۆخێک زۆر گران بێت بۆ مامەڵەکردن، لەوانەیە کەسەکە وەڵامدانەوەی بە ڕەتکردنەوەی یان پشتگوێخستنی ئەو دۆخە بێت کە بوونی هەیە. زۆر کەس لە ژیانی ڕۆژانەیاندا ئینکاری بەکاردەهێنن بۆ ئەوەی مامەڵە لەگەڵ هەستە ئازاربەخشەکان یان بوارەکانی ژیانیان نەکەن کە نایانەوێت دانیان پێدا بنێن

هەموو سەرکەوتن و گەشتن بە ئامانجێک

پێویستی بە ماندووبوون و هەوڵدانە

بۆ ئەوەی هەوڵ و ماندووبونەکانت بە فیڕۆ نەچێت

گرنگە کار لەسەر

مێشک و یادگەت بکەیت و تەرکیزت بەهێز بکەی

چوونکە هەمووان دەزانین 

ناوەندی بڕیاردان و هۆکاری سەرکەوتنمان مێشک و یادگەمانە

لەبەرئەوە بەشداری

پڕۆگرامی چالاککردنەوەی مێشک و یادگە – نهێنی ڕاستەقینە بۆ گەیشتن بەو پەڕی سەرکەوتن لە ژیاند بکە

توانای مێشک و یادگەت لە ١٠ بۆ ١٥ هێندە و زیاتر بەهێزبکە

لە پاش ئەم پرۆگرامە 

گەشتن بە خەون و هیواکانت زۆر ئاسانترە

بۆ وێنە:

  • ڕەنگە پیاوێک ڕەتی بکاتەوە نیشانە ئاشکراکانی ناپاکی ژنەکەی بناسێتەوە بۆ ئەوەی کێشە ڕوونەدات.
  • ·         ڕەنگە خوێندکارێک ڕەتی بکاتەوە کە ئامادەیی تەواوی تێدا نییە بۆ ئەنجامدانی تاقیکردنەوەیەک.
  • ڕەنگە کەسێک نیشانەکانی نەخۆشییەکی سەخت پشتگوێ بخات، وەکو ڕەتکردنەوەی کۆکەی بەردەوام وەک تەنها خورانێکی بچووک نەک وەک نیشانەیەکی ئەگەری کێشەیەکی تەندروستی بەرچاوتر.
  • کەسیک کە لەگەڵ بەکارهێنانی ماددە هۆشبەرەکاندا گیرۆدە بووە، ڕەنگە ڕەتی بکاتەوە کە ئالوودەبوونێکی هەبووبێت، تەنانەت لە بەرامبەر بەڵگەی ڕوونیشدا، وەک پەیوەندییەکانی لەگەڵ خەڵک، گرفتی تەندروستی، یان پرسە یاساییەکان کە ڕاستەوخۆ لە ئەنجامی بەکارهێنانی ماددە هۆشبەرەکانەوە سەرچاوە دەگرن.
  • ·         ڕەنگە کەسێک ئینکاری لە  ناتەواوی یان هەڵەکانی خۆی بکات، لەبری ئەوەی بەرپرسیارێتی کارەکانی لە ئەستۆ بگرێت، لۆمەی کەسانی دیکە بکات یان هۆکارە دەرەکییەکان.

سەرکوتکردن، جەپاندن (Repression)

سەرکوتکردن میکانیزمێکی دیکەی بەرگرییە کە بریتییە لە ڕێگریکردن لە هەستکردنەوە، یادهێنانەوە، بیرکردنەوەی ئەو یادەوەری و بیرۆکانەی کە بەلامەوە ناخۆشن. سەرکوتکردن کە ئانا فرۆید بە “لەبیرچوونەوە پاڵنەردار – motivated forgetting “یش ناوی بردووە، بەم جۆرە: نەتوانینی وەبیرهێنانەوەی دۆخێک، کەسێک، یان ڕووداوێکی هەڕەشەئامێز. ئەو بیرکردنەوانەی کە زۆرجار سەرکوت دەکرێن ئەوانەن کە لە ئەنجامدا هەستی  تاوانباری لەلایەن superego ەوە دروست دەبن. یادەوەرییە سەرکوتکراوەکان لەوانەیە لە ڕێگەی ئامرازی نائاگاییەوە و بە شێوەی گۆڕاو و جیاواز دەربکەون، وەک خەون یان خلیسکانی زمان (خلیسکانی فرۆیدی – Freudian slips: بریتییە لە هەڵەیەکی بێ مەبەست لە قسەکردن یان کرداردا کە بیرکردنەوە، ئارەزووی نائاگایی تاک، یان هەست و سۆزی نائاگایی تاکێک لەبری پەیامی مەبەستدار خۆی ئاشکرادەکات یان دەردەکەوێت. بۆ وێنە، پیاوێک خانمێکی نەناسراو بانگدەکات بە ناوی هاوسەرەکەی پێشووی خۆی، ئەمەش وابەستەییەکی سۆزداری بنەڕەتی چارەسەرنەکراو بە هاوبەشی پێشووی ئاشکرادەکات). بۆ وێنە:

  • کەسێک کە لە ژینگەیەکی کۆنەپەرستانەدا پەروەردە کراوە، ڕەنگە ئارەزوو و خەیاڵە سێکسییەکانی سەرکوت بکات، هەست بە شەرمەزاری یان تاوانباری بکات بەرامبەریان و خۆی لە دانپێدانان یان لێکۆڵینەوەیان بەدوور بگرێت.
  • ڕەنگە کەسێک ئەو یادەوەرییانەی خۆی سەرکوت بکات کە تیایدا هەستی بە  شەرمەزاری یان زەلیلی کردووە بۆ ئەوەی خودشکۆفایی (self-esteem) خۆی بپارێزێت لە ئێستادا و دوور بکەوێتەوە لە دووبارە سەرهەڵدانەوەی ئەو هەستانەی پەیوەستە بەو ڕووداوانەوە.
  • ·         گەر کەسێک کە ترسێکی قووڵی لە شکست هەبێت، ڕەنگە ئاوات و تەماحەکانی خۆی باسبکات، بەڵام خۆی لە دانانی ئامانجی گەورە بەدووردەگرێت بۆ ڕێگریکردن لە ڕووبەڕووبوونەوەی ئەگەری بەدەستنەهێنانی ئەو ئامانجە.
  • تاکێک لە پەیوەندییەکی زۆر شەڕانگێز ئامێزیدا ڕەنگە هەستەکانی ترس، توڕەیی، یان دڵتەنگییەکانی سەرکوت بکات بۆ ئەوەی ڕووبەڕووی دۆخەکە ببێتەوە، کاتێک تەنها هەستە ڕاستەقینەکان دەردەبڕێت کە چیتر لەو ژینگە ئازاربەخشەدا نەماوە (نمونە دواتر بەتەنها دەگری).

وێنەگۆڕی (Projection)

وێنەگۆڕێ میکانیزمێکی بەرگری دەروونییە کە ئانا فرۆید ناوی بردووە و تێیدا تاک بیرکردنەوە و هەست و پاڵنەرە نەخوازراوەکانی خۆی دەخاتەسەر کەسێکی دیکە. مەیلی بینینی ئارەزووە قبوڵنەکراوەکانی خۆی لە کەسانی دیکەدا دەبینیتەوە. بۆ وێنە:

  • تۆ کەسیکت خۆش ناوێت و دەڵێیت: ئەو منی خۆش ناوێت
  • کەسێک کە خۆی لەخۆیدا ناپاکە، لەوانەیە کەسانی دیکە تۆمەتبار بکات بە درۆکردن یان بێ متمانەیی، ڕەفتاری خۆی لەسەر کەسانی دەوروبەریدا دەبینێتەوە.
  • کەسێک کە لە شکستهێنان دەترسێت، ڕەنگە ئەم ترسە لەسەر کەسانی دیکە وێنەبکات بە ڕەخنەگرتن لە هەوڵەکان یان دەستکەوتەکانیان، وەک ڕێگەیەک بۆ ئەوەی دان بە ترسەکەی خۆیدا نەنێت.
  • کەسێک کە مەیلی شەڕانگێزی لەناو خۆیدا سەرکوت کردووە، لەوانەیە ئەوانی دیکە وەک دوژمنکارانە یان شەڕانگێزانە ببینێت، گێژاوی ناوەوەی خۆی لەسەر ئەو کەسانە وێنە بکات کە لەگەڵیاندا بەرکەوتنی هەیە (لای خۆمان دەڵێین شەڕانییە و لە شەڕ دەگەڕێت – وەرگێڕ).
  • کەسێک کە ڕووخساری خۆی بەدڵ نییە، ڕەنگە نابەدڵییەکەی خۆی بە ڕەخنەگرتن لە ڕوخساری کەسانی دیکە یان لێدوانی نەرێنی سەبارەت بە دەرکەوتنی جەستەیی ئەوانی دیکە نیشانبدات.
  • کەسێک کە زۆر ڕەخنەلەخۆگرە، ڕەنگە بڕیاردانی خۆی لەسەر کەسانی دیکە وێنە بکات، زۆرجار بڕیاردانی توند سەبارەت بە ڕەفتار یان هەڵبژاردنی کەسانی دیکە دەدات.
  • کەسێک کە فێڵی لە هاوبەشی کارەکەی کردووە، ئەم هەستی تاوانباری و ناپاکییە وێنە دەکات لەسەر هاوبەشەکەی بەوەی لەخۆیەوە گومان لەو دەکات و هەست دەکات فێڵی لێدەکات و ناپاکی لەگەڵدا دەکات.

جێگۆڕین (Displacement)

جیگۆرین بریتییە لە ئاڕاستەکردنەوەی هەڵچوونێک یان هاندەرێک (بەزۆری شەڕانگێزی) بۆ سەر ئامانجێکی جێگرەوەی بێدەسەڵات. ئامانجەکە دەتوانێت کەسێک یان شتێک بێت کە بتوانێت وەک جێگرەوەیەک بێت. جیگۆڕین کاتێک ڕوودەدات کە Id بیەوێت شتێک بکات کە Superego ڕێگەی پێنادات. بەم شێوەیە ego هەندێک ڕێگەی دیکە بۆ ئازادکردنی وزە ناوەکییەکەی Id دەدۆزێتەوە. بە زمانیکی ڕوونتر، واتە توڕەبوون لە شوێنێک و ڕشتنی لە شوێنێکی تر و بەرامبەر کەسێکی تر.  بۆ وێنە:

  • کەسێک کە لەلایەن بەڕێوبەرەکەیەوە بێزارە، لەوانەیە بچێتە ماڵەوە و لە منداڵەکەی بدات، کەلوپەل بشکێنێت، هتد…..
  • کەسێک  سەبارەت بە بابەتێک دڵتەنگە، لەوانەیە لە کاتی لێخوڕینی ئۆتۆمبێل  بە هۆڕن لێدان و هاوارکردن بەسەر شۆفێرانی تردا، زۆر شەڕانگێزتر بێت.
  • لەبری ئەوەی کەسێک ڕووبەڕووی ناکۆکییەکە بێتەوە کە لەگەڵ هاوڕێکەیدا هەیەتی، ڕەنگە بە شێوەیەکی ناڕاستەوخۆ بێزاری خۆی دەرببڕێت، وەک  پێدانی ئاماژەی نازارەکی یان لێدوانی گاڵتەجاڕانە.
  • کەسێک کێشەی لەگەڵ  شێوەی جەستەیدا هەیە، لەوانەیە ئەو ناڕەحەتییە سۆزدارییەی بگۆڕێت بۆ پەیوەندییەکەی لەگەڵ خۆراکدا، ئەمەش دەبێتە هۆی تێکچوونی وەک خواردنی زۆر یان یان زۆر خەوتن.

گەڕانەوە، پاشەکشە (Regression)

گەڕانەوە میکانیزمێکی بەرگرییە کە لەلایەن ئانا فرۆیدەوە ناوبراوە کە تێیدا ego دەگەڕێتەوە بۆ دۆخێکی پێشوو، بەزۆری ڕەفتارێکی منداڵانەتر، ناپێگەیشتووتر یان دۆخێکی سۆزداری وەک ڕێگەیەک بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی فشار، دڵەڕاوکێ، یان ناڕەحەتی. لەو قۆناغەی پێشوودا کەسەکە هەستی زیاتر بە سەلامەتی و ئاسودەیی دەکرد یاخود لەو قۆناغەدا زیاتر هەستی بە تێربوون دەکرد. پاشەکشە دەتوانێت ڕزگاربوونێکی کاتی لە فشارەکان دەستەبەر بکات بەڵام زۆرجار ڕێگری دەکات لە تاکەکان کە بە شێوەیەکی کاریگەر مامەڵە لەگەڵ ئاستەنگەکانی ئێستایان بکەن. بۆ وێنە:

  • منداڵێک کە بەم دواییە گۆڕانکارییەکی بەرچاوی لە ژیانیدا بەسەر هاتووە، وەک لەدایکبوونی خوشک و برایەکی یان جیابوونەوەی دایک و باوکی، لەوانەیە دەست بکات بە تەڕکردنی جێگاکەی تەنانەت دوای ئەوەی فێری ئادەستیش کراوە.
  • ئەو منداڵەی هەست بە زەبر و زەنگ دەکات بەهۆی گۆڕانکاری لە ڕۆتینەکەیدا، وەک گواستنەوە بۆ ماڵێکی نوێ، لەوانەیە پەنا بۆ توڕەیی و تەقینەوەی سۆزداری ببات.
  • ڕەنگە کەسێکی گەورەساڵ بگەڕێتەوە  بۆ ڕەفتارێکی منداڵانەتر، وەک قیژەکردن یان فڕێدانی شت کاتێک بێزارە و ناتوانێت هەستەکانی بە شێوەیەکی تەندروست دەرببڕێت.
  • کەسێکی پێگەیشتوو کە بە قۆناغێکی ناخۆشدا تێدەپەڕێت، لەوانەیە دەست بکات بە سەیرکردنەوەی شتێکی ئاسوودەیی منداڵی  وەک بوکەڵەیەکی پاشان یاری پێبکات بۆ ئەوەی خۆی ئارام بکاتەوە.
  • کەسێکی پێگەیشتوو کە ئاستێکی بەرزی فشاری دەروونیی هەیە، لەوانەیە پاشەکشە بکات لە بەشداریکردن لەو خولیا و چالاکییانەی کە لە ساڵانی پێشوودا چێژی لێ وەرگرتووە وەک ڕێگەیەک بۆ ڕزگاربوون لە فشارەکانی ئێستا.
  • کورێک شکست دەهێنێت لە ڕازیکردنی خۆشەویستەکەی بۆ ئەوەی لای بمێنێتەوە، دەست دەکاتەوە بە جگەرە کێشان.

هەڵکشانی (Sublimation)

میکانیزمێکی بەرگرییە کە تاکێک پاڵنەرەکان، ئارەزووەکان، یان هەستەکانی کە لە ڕووی کۆمەڵایەتییەوە قبوڵنەکراون یان زیانبەخشن، ئاڕاستە دەکاتەوە بۆ چالاکییە کۆمەڵایەتییە قبوڵکراوەکان و بەرهەمدارترەکان. لەبری ئەوەی ڕاستەوخۆ پاڵنەرەکانیان بە شێوەیەکی نەگونجاو یان زیانبەخش دەرببڕن، ئەم وزانە دەگوازنەوە بۆ بابەتی داهێنەرانە یان بنیاتنەر. هەڵکشانی ڕێگە بە تاکەکان دەدات ململانێکانی ناوەوەی خۆیان بگۆڕن بۆ دەرئەنجامە بەرهەمدار و سوودبەخشەکان. بە یەکێک لە میکانیزمە بەرگرییە تەندروستەکان دادەنرێت چونکە گەشەکردنی کەسی و داهێنان و بەشداری ئەرێنی لە کۆمەڵگادا دەکات لە هەمان کاتدا ڕێگری دەکات لە دەربڕینی ڕاستەوخۆی پاڵنەرە زیانبەخشەکان یان لە ڕووی کۆمەڵایەتییەوە قبوڵنەکراون. بۆ وێنە:

  • کەسێک لە ساتێکدا کە گێژاوێک لە  هەست و سۆزی  تیکەڵ و شپرزەی هەیە، ڕەنگە هەستەکانی خۆی بخاتە ناو دروستکردنی بابەتێکی هونەری، وەک نیگارکێشان، نووسین، یان مۆسیقا، وەک ڕێگەیەک بۆ پرۆسێسکردن و دەربڕینی هەستەکانی.
  • کەسێک کە مەیلی شەڕانگێزی هەیە لەوانەیە ئەو وزەیەی خۆی بگوازێتەوە بۆ وەرزش یان وەرزشی جەستەیی، ئەمەش ڕێگەی پێدەدات هەستە کۆکراوەکان بە شێوەیەکی تەندروست ئازاد بکات.
  • کەسێک کە مامەڵە لەگەڵ ئازارێکی ناوەکی خۆیدا دەکات، ڕەنگە نوکتە وەک ڕێگەیەک بۆ ڕووبەڕووبوونەوە و پەیوەندیکردن لەگەڵ کەسانی دیکە بەکاربهێنێت، بە شێوەیەکی کاریگەر ململانێ سۆزدارییەکانی خۆی بەرز بکاتەوە بۆ دەربڕینی کۆمیدی.
  • کەسێک کە هەست بە توڕەیی و بێزاری دەکات لە نادادپەروەرییە کۆمەڵایەتییەکان، لەوانەیە ئەم هەستانە بخاتە ناو چالاکی ڕێکخراوی و داکۆکیکردن لە گۆڕانکاری یاخود شۆڕشکردن.
  • خوێندکارێکی پۆلی ١٢ لە ڕابردوودا زۆر پێی وتراوە کە تۆ مێشکت باش نییە و فێری هیچ نابیت، ئەم قسانە کۆمەڵێک هەستی تووڕەیی لەناویدا پەنگ دەکات، پاشان وەک جۆرێک لە شکاندنی قسەی ئەوانی تر دەستدەکات بە هەوڵدانێکی زۆر و لە کۆتاییدا نمرەی بەرز بەدەستدەهێنێت.

ئەقڵانیکردن (Rationalization)

ئەقڵانیکردن میکانیزمێکی بەرگرییە کە تاکەکان ڕوونکردنەوەیەکی لۆژیکی و بەڕواڵەت مەعقول بۆ بیرکردنەوە، هەست و کردارەکانیان دەدەن، تەنانەت ئەگەر ئەو ڕوونکردنەوانە بە وردی ڕەنگدانەوەی هۆکارەکانیان نەبن. ڕێگایەکە بۆ پاساوهێنانەوە بۆ ڕەفتارەکان بە بە شێوەیەکی قبوڵکراوتر، ئەمەش بۆ ئەوەیە ڕووبەڕووی ڕاستییە ناڕەحەتەکان نەبینەوە یان بەرپرسیارێتی کارەکان هەڵنەگرین. ئەقڵانیکردن ڕێگە بە تاکەکان دەدات کە خودشکۆفایی خۆیان بپارێزن و ئیگۆی خۆیان بپارێزن بە هاتنە پێشەوەی هۆکارگەلێک کە دەنگێکی لۆژیکی و ڕەوایە کە لە ڕاستییدا وانییە. بە جۆرێکی تر بڵێین، دەکرێت ئێمە باوەڕ بە درۆکانی خۆمان بکەین یان باوەڕ بەو بیانوانە بهێنین کە خۆمان دروستی دەکەین. بۆ وێنە:

  • کاردواخستن: “لەژێر فشاردا باشتر کاردەکەم، بۆیە تا کۆتا خولەک چاوەڕێم بۆ دەستپێکردنی پڕۆژەکە”.
  • شکاندنی ڕێجیم: “تەنها یەک ڕۆژی پلانەکە دەشکێنم. سبەی دەگەڕێمەوە سەر ڕێڕەوی خۆی”.
  • درۆکردن: “دەبوو درۆ بکەم بۆ ئەوەی هەستەکانیان بپارێزم. ڕاستییەکان زیاتر ئازاریان دەدا”
  • توڕەبوون: “قسەی ناخۆشیان کرد، هێچ ڕیگەچارەیەکی ترم نەبوو جگە لەوەی هێرش بکەمە سەریان”.
  • پشتگوێخستنی ڕەخنەکان: “ئەو ڕەخنە نەرێنیانە (لەڕاستیدا ڕەخنەی ئاسایین)، لەلایەن کەسانێکەوە هاتوون کە لە شێوازە ناوازەکەی من تێناگەن.”
  • زیادەڕۆیی لە خواردن: “ڕۆژێکی سەختم بەسەر برد، بۆیە شایەنی ئەوەم کە بەدڵی خۆم  نان بخۆم”.
  • پشتگوێخستنی ئامۆژگارییە تەندروستییەکان: “دەزانم جگەرەکێشان خراپە، بەڵام باپیرم بە درێژایی ژیانی جگەرەی کێشاوە و تا تەمەنی ٩٠ ساڵ ژیاوە”.
  • بیانووهێنانەوەی نائەقڵانی: “لەوەتی هەم  شەوان تا درەنگ ناخەوم ، هیچیشم لێ نەهاتوەە”.

شکڵاندنی بەپەرچانە (reaction formation)

شکڵاندنی بەپەرچانە  میکانیزمێکی بەرگرییە کە تاک بە شێوەیەک ڕەفتار دەکات کە پێچەوانەی هەست یان ئارەزووە ڕاستەقینەکانی خۆیەتی. زۆرجار ئەم ڕەفتارە بۆ شاردنەوە یان نکۆڵیکردن لە بیرکردنەوە، هەست و هەڵچوونە قبوڵنەکراوەکان بە گرتنەبەری هەڵوێستێکی دژبەیەک بەکاردەهێنرێت. شکڵاندنی بەپەرچانە وەک ڕێگەیەک بۆ چارەسەرکردن و هەڵکردن لەگەڵ  گرفت و  ململانێکان کەڵکی هەبێت بەڵام گەر بەردەوام بێت کەسەکە دژیەکییەکی قوڵی لەخۆیدا بۆ دروست دەبێت و شوناسی ڕاستەقینەی خۆی لەدەستدەدات. بۆ وێنە:

  • زۆر حەزی بە مامەڵەی هاوڕێیەتی نییە بەڵام کە دەگاتە لای هاوڕێکانی زۆر هاوڕێیانە مامەڵە دەکات.
  • زۆر حەزی بە میوانداری نییە بەڵام کە میوانی دێت وا خۆی نیشاندەدات کە زۆر خۆشحاڵە بە هاتنیان بۆ ماڵەکەی.
  • لاوێک ئارەزووە سێکسییەکانی زۆر بەهێزە و گرفتی لەگەڵیاندا هەیە لە کاتێکدا وا خۆی نێشاندەدات کە گاڵتەی بەو بابەتانە دێت و خۆی زۆر  پاکیزە نیشاندەدات، ئەمەش بەجۆرێک دەبێتە هۆی سەرکوتکردنی هەست و ئارەزووەکانی.
  • کەسێک کە ئیرەیی بە سەرکەوتنی هاوڕێیەکی دەبات، ڕەنگە بە جۆش و خرۆشێکی زیاد لە پێویست، ستایش و دەستخۆشی بۆ دەستکەوتەکانی هاوڕێکەی هەبێت لە  کاردانەوەی بۆ شاردنەوەی ئیرەیییەکەی.
  • کەسیك هەمیشە بەدەم خەڵکەوە پێدەکەنێت کە ڕەنگە لەناوەوە چەندین ئازاری هەبێت و شادبێتییەوە.
  • کەسێک لەڕاستیدا حەزی بە هاوکاری نییە، لەوانەیە ئەم هەستەی خۆی سەرکوت بکات بۆ ئەوەی لە ڕادەبەدەر دۆستانە و یارمەتیدەر دەربکەوێت لای خەڵکی بۆ داپۆشینی هەستە ڕاستەقینەکانی.

بە شوناسکردن (identification)

بەشوناسکردن میکانیزمێکی بەرگرییە کە تاکێک تایبەتمەندی، سیفەت، یان ڕەفتارەکانی کەسێکی دیکە وەریدەگرێت زۆرجار کەسێک کە سەرسامیەتی یان بە بەهێزی دەزانێت. ئەمەش ڕێگەیان پێدەدات ڕووبەڕووی ئەو هەستە ناتەواوانە ببنەوە و بەم  سیفەتە ئەرێنییانە لە خۆیاندا پڕیبکەنەوە. بەشوناسکردن دەتوانێت میکانیزمێکی ئەرێنی بێت بۆ گەشەکردنی کەسی و باشترکردنی خود، ڕێگە بە تاکەکان دەدات سیفەت و بەها ئەرێنییەکانی ئەوانی دیکە بخەنە ناو ناسنامەی خۆیانەوە. بەڵام ئەگەر زۆر زیادەڕەوی تێدا بکریت، ئەوا دەتوانێت ببێتە هۆی شوناسی کەسێتی خۆی  و پچڕانی پەیوەندی لەگەڵ خودی ڕاستەقینەی. بۆ وێنە:

  • سەرسامبوون بە کەسایەتییەکی ناودار: ڕەنگە هەرزەکارێک شێوازی جل و بەرگ و قسەکردنی و ڕفتاری کەسایەتییە ناودارە دڵخوازەکەی وەربگرێت و لەخۆیدا بیکاتە ناسنامە بۆ ئەوەی هەست بە پەیوەندی زیاتر بکات لەگەڵ ئەو کەسەدا و هەستی  بەهای خود بەدەستبهێنێت.
  • وەرزشوانێکی گەنج لەوانەیە لە نزیکەوە لە تەکنیکەکان و  شێوازی یاریکردن و خووەکانی کەسایەتییەکی وەرزشی سەرکەوتوو بخوێنێتەوە و لاسایی بکاتەوە.
  • منداڵێک لەوانەیە پیشە یان خولیاکانی دایک و باوکی وەربگرێت، ئاواتەخوازە وەک ئەوان بێت و ڕەزامەندی ئەوان بەدەستبهێنێت.
  • ڕەنگە تاکێک هەڵوێست و زمان و ڕەفتاری وەک  گروپی هاوڕێکانی بگرێتەبەر بۆ ئەوەی هەست بە قبوڵکراوی بکات و لەگەڵیاندا بگونجێت.
  • کەسێک کە مامەڵە لەگەڵ دۆخێکی سەختدا دەکات، لەوانەیە خۆی وەک کارەکتەری مێژوویی یان خەیاڵیدا بناسێنێت کە ڕووبەڕووی ئاڵەنگاری هاوشێوە بووەتەوە، چیرۆکەکەی ئەوە وەک سەرچاوەیەکی هێز بەکاربهێنێت.
  • ڕەنگە کەسێک توخمەکانی کلتورەوە وەربگرێت کە سەرسامیەتی، وەک زمان، جل و بەرگ  یان نەریت، وەک ڕێگەیەک بۆ هەستکردن بە پەیوەندی بەو کلتورەوە.
  • ڕەنگە کەسێک پەیوەندییەک لەگەڵ ئەو سیفەتانەدا پەرەپێبدات کە لە کەسانی دیکەدا بە جێگای دەستخۆشی و ستایشن ، وەک زیرەکی، متمانە بەخۆبوون، یان میهرەبانی و هەوڵبدات خۆی ئەو سیفەتانە پیشان بدات.

سەرچاوەکان

Categories
general

14 cognitive distortionsشێواوی مەعریفی

14 cognitive distortions شێواوی مەعریفی

شێواوی مەعریفی: بریتییە لە هەڵەی سیستماتیکی (systematic errors) یان لایەنگیری (biases) لە شێوازەکانی بیرکردنەوەدا کە دەتوانێت ببێتە هۆی تێگەیشتنێکی نادروست یان ئەقڵانی بۆ واقیع. بە شێوەیەکی باو لەو کەسانەدا دەبینرێن کە حاڵەتی دەروونییان هەیە، وەک دڵەڕاوکێ، خەمۆکی و تێکچوونەکانی تری باری دەروونی، هەروەها لە کەسانی ئاسایشدا هەیە. کە دەکرێت کاریگەری لەسەر خۆشگوزەرانی (well-being) و توانای  بڕیاردان و چۆنایەتی پەیوەندییەکان هەبێت.

ئەم شێواویانە بریتیین لە لێکدانەوەی بارودۆخەکان یان زانیارییەکان بە شێوەیەک کە لەگەڵ واقیعی بابەتییدا (objective reality) نەگونجێت و دەبێتە هۆی دروستبوونی هەست و ڕەفتاری نەرێنی. شێواوی مەعریفی دەتوانێت لە پرۆسەی بیرکردنەوەی ئۆتۆماتیکیدا دەربکەوێت کە زۆرجار لەسەر ئاستی ئاگاییدا لێکەوتی دەبێت.

ناسینەوەی ئەم بیرکردنەوە شێواوانە دەتوانێت یارمەتیت بدات بۆ چاککردنیان.

لێرەدا ئاماژە بە 14 شێواوی مەعریفی دەکەین لەگەڵ نمونە بۆ بەرچاوڕوونی زیاتر.

پڕۆگرامی چالاککردنەوەی مێشک و یادگە – نهێنی ڕاستەقینە بۆ گەیشتن بەو پەڕی سەرکەوتن لە ژیاندا –

١– فلتەرکردن

فلتەرکردن واتە فلتەرکردنی هەموو لایەنە ئەرێنی و باشەکانی بارودۆخێک و تەرکیز خستنە سەر لایەنە نەرێنییەکان. تەنانەت ئەگەر لایەنی ئەرێنی زیاتر بێت لە نەرێنی لە دۆخێکی دیاریکراودا، یان کەسێکدا، ئەوا تەنها سەرنجت لەسەر نەرێنییەکان دەبێت.

نموونە

لە کاتی پێداچوونەوەی کاتەکان و ئەنجامەکانی کارکردنی مانگانەت لە کۆمپانیا، بەڕێوبەرەکەت چەند جارێک دەستخۆشی لە هەوڵ و ماندووبوونەکانت دەکات، بەڵام لە کۆتاییدا یەک پێشنیارت بۆ دەکات بۆ خۆ باشترکردن. لەدوای ئەوەوە، هەست بە خراپی و کەمی دەکەیت بە درێژایی ڕۆژ بەهۆی ئەو پێشنیارەوە!

٢– بیرکردنەوەی جەمسەرگیری یان (هەموو یان هیچ)

بیرکردنەوەی جەمسەرگیری بریتییە لە بیرکردنەوە لە خۆت و جیهان بە شێوەیەکی “هەموو یان هیچ”. کاتێک بیرکردنەوەکانت یان  ڕەش یان سپی دەبێت و بوارێک بۆ  خۆڵەمێشی نییە، ئەم جۆرە شێواوییە مەعریفییە ڕابەرایەتی بیرکردنەوەکانی کردوویت.

نموونە

  • یان دەبێت کەسێکی باش بیت یان کەسێکی خراپ.
  • یان خوێندکارێکی زیرەکی لە خوێندنگە یان بەکەڵکی هیچ نایەیت.
  • یان دەوڵەمەندی و دزیت یان هەژار و دەستپاکی.
  • پلانت داناوە لەمەودوا خواردنی تەندروست بخۆیت، بەڵام جارێک خواردنێکی خێرات خوارد. لەپاش ئەمە، پێت وایە تۆ هەموو پلانەکەت تێک داوە بۆیە دەچیتەوە سەر شێوازی خواردنە کۆنەکە.

٣– گشتاندن

کاتێک لە شتێکدا زیادەڕەوی دەکەیت، ئەنجامێکی نەرێنی وەردەگریت و دەیکەیتە ڕێڕەوێکی بێکۆتایی لە دۆڕان و شکست. لە گشتاندنێکی زۆردا، وشەکانی وەک “هەمیشە”، “هەرگیز”، “هەموو شتێک” و “هیچ” لە شەمەندەفەری بیرکردنەوەتدا زۆر دەبن.

نموونە

  • کاتێک هاوڕێیەکت بە جۆرێک لە جۆرەکان زویرت دەکات، دەڵێیت ” هەرگیز جارێکی دیکە قسەی لەگەڵ ناکەم!”
  • لە کۆبوونەوەیەکدا بۆ سەرخستنی پڕۆژەیەک قسە دەکەیت، بەڵام بیرۆکەکەت ڕەت دەکەنەوە. دواتر دەڵێیت “هەرگیز جارێکی دیکە قسە ناکەم!”
  • کاتێک دەچیت بۆ سەر کار و درەنگ کەوتوویت، لەناکاو توشی ڕووداوێکی هاتوچۆ دەبیت. ڕاستەوخۆ بیردەکەیتەوە”هەرگیز هیچ شتێکی باش بۆ من ڕوونادات!”

چۆن دەبیتە خاوەنکارو سەرکەوتووشبیت لە هەمان کاتدا

٤- کەم نرخاندنی ئەنجامە ئەرێنییەکان

کەمکردنەوەی ئەنجامی ئەرێنی هاوشێوەی فلتەرکردنی دەروونییە. جیاوازی سەرەکی ئەوەیە کە دەتەوێت ئەنجامە باشەکانی خۆت کەم بنرخێنی وەک لەوەی کە هەیە.

نموونە

  • گەر هەموو ماڵەکەت بۆ دایکت خاوێن بکەیتەوە، کاتێک دایکت دەستخۆشیت لێدەکات، هەست دەکەیت دەبوایە شتی زیاتریش بکەیت چونکە شایەنی ئەو دەستخۆشیانە نیت.
  • ئەگەر بەڕێوبەرەکەت پێت بڵێت کە ڕاپۆرتەکەت چەندە نایاب بووە، ئەوا تۆ لە نرخی کەم دەکەیتەوە بۆ شتێک کە هەر کەسێکی تریش دەتوانێت بیکات.
  • ئەگەر لە چاوپێکەوتنێکی کاردا باش دەربکەویت، پێت وایە لەبەر ئەوەیە کە ئەوان درکیان بەوە نەکردووە کە تۆ ئەوەندە باشیش  نیت.

٥- بازدان بۆ ئەنجام

کاتێک باز دەدەیت بۆ ئەنجامەکان، ڕووداوێک یان دۆخێک بە شێوەیەکی نەرێنی لێکدەدەیتەوە بەبێ ئەوەی بەڵگەیەک پشتگیری ئەنجامێکی لەو شێوەیە بکات.

نموونە

هاوسەرەکەت بە شێوەیەکی تووڕە دێتەوە ماڵەوە. لەبری ئەوەی بپرسیت چۆنە، ڕاستەوخۆ لە مێشکی خۆتدا دەڵێیت “دیارە لێم تووڕەیە” بەڵام لە ڕاستیدا ئەمڕۆ لەوانەیە تووڕەبوونەکەی بەهۆی زۆری کارەکانی ئەمڕۆی بووبێت.

٦- بەد بینی

بەد بینی واتە لە هەموو بارودۆخەکاندا باز دەدەیت بۆ خراپترین ئەنجام، هەرچەندە ئەگەری ئەوەش بوونی نەبێت. ئەم شێواندنە مەعریفییە زۆرجار لەگەڵ پرسیارەکانی “چی ئەگەر…..؟”دا دێت.  ڕەنگە چەندین پرسیار لە وەڵامی ڕووداوێکدا بەدوای خۆیدا بهێنێت.

نمونە

  • چی دەبوو ئەگەر بەهۆی ئەوەی تووشی ڕووداو بووە تەلەفۆنی نەکردبێت؟
  • چی ئەگەر نەگەیشتبێت چونکە بەڕاستی نەیدەویست کات لەگەڵم بەسەر ببات؟
  • چی ئەگەر یارمەتی ئەم کەسە بدەم و لە کۆتاییدا خیانەتم لێ بکەن یان وازیان لێ بێنم؟

٧- بە شەخسی وەرگرتن

بە شەخسی وەرگرتن وا دەکات باوەڕت بەوە هەبێت کە تۆ بەرپرسیاریت لە هەموو ئەو ڕووداوانەی کە بە تەواوی یان بەشێکیان لە ژێر کۆنترۆڵی تۆدا دەرچوون. ئەم شێواوییە مەعریفییە زۆرجار دەبێتە هۆی ئەوەی هەست بە گوناهـ یان تاوان بکەیت بەبێ ئەوەی بیر لە هەموو هۆکارەکانی پەیوەست بەو بابەتە بکەیتەوە.

نموونە

  • منداڵەکەت تووشی ڕووداوێک دەبێت، تۆش خۆت تاوانبار دەکەیت کە ڕێگەت پێداوە بچێتە دەرەوە.
  • هەست دەکەیت ئەگەر هاوبەشی ژیانت زووتر لە خەو هەستابایە، لە کاتی خۆیدا ئامادە دەبوویت بۆ کارکردن.
  • لە کاتی دۆڕان لە یارییەکی گروپیدا، هەست دەکەیت ئەنجامەکە بەهۆی هەڵەکانی تۆوە بووە.
  • هاوڕێکەت باسی بیروباوەڕی شەخسی خۆی دەکات سەبارەت بە پەروەردەکردنی منداڵ، تۆش قسەکانی وەک هێرشێک لە دژی شێوازی پەروەردەکردنی خۆت وەردەگریت، واتە وا هەست دەکەیت کە ئەو پێی وایە تۆ هەڵەی لە پەروەردەکردنی منداڵەکەت و دەبێت منداڵ بەو جۆرە پەروەردە بکەیت کە ئەو باسی دەکات، لە کاتێکدا ئەو لە ڕوانگەی خۆیەوە قسەی لەسەر بابەتەکە کردوە بەڵام تۆ بە شەخسی قسەکەت وەرگرت.

٨- وەهمی کۆنتڕۆڵکردن

وەهمی کۆنتڕۆڵکردن بە دوو ڕێگە کاری خۆی دەکات: هەست دەکەیت تۆ بەپرسیاری کۆنتڕۆڵکردنی هەموو شتێکی ژیانی خۆت و ئەوانی دیکە، یان هەست دەکەیت بە  هیچ جۆرێک بەپرسیاری کۆنتڕۆڵی ژیانی خۆت و ئەوانی دیکە نیت.

نموونە

  • ئەمڕۆ بڕیار بوو ڕاپۆرتێک ئامادەبکەیت بەڵام نەتکرد. ڕاستەوخۆ بیر لەوە دەکەیتەوە “بێگومان نەمتوانی تەواوی بکەم! چونکە بەڕێوبەرەکەم زۆر ئیشم پێدەکات و ئەمڕۆ لە ئۆفیسەکەدا هەمووان زۆر دەنگیان بەرز بوو. کێ دەتوانێت کارێکی بەو شێوەیە ئەنجام بدات؟”
  • پێت وایە تۆ سەرچاوەی هەموو دڵخۆشی و غەمباری کەسێکی دیکەی. پێت وایە هەست و ڕفتارەکانی ئەو کەسە بەهۆی ڕفتار و هەستەکانی تۆوەیە.
  • دەکرێت پێت وابێت گەر منداڵێک لەبەرچاوت ئۆتۆمبێل لێی بدات بەلاتەوە گرنگ نەبێت لەبەر ئەوەی دایکی دەبێت چاودرێری بکات!

٩- هەڵەی دادپەروەری

ئەم شێواویە مەعریفییە ئاماژەیە بۆ پێوانەکردنی هەموو ڕەفتار و بارودۆخێک لەسەر پێوەرێکی دادپەروەری. کاتێک هەست دەکەیت کە کەسانی تر هەمان بەهای دادپەروەری بۆ بارودۆخ و ڕووداوەکان دانانێن، ئەمەش ناڕەزاییت بۆ دروست دەکات. بە واتایەکی تر، تۆ باوەڕت وایە کە دەزانیت چی دادپەروەرەییە و چی نا دادپەروەرییە،  کاتێکیش لەگەڵ کەسانی دیکە ناکۆک دەبیت، هەست بە دڵتەنگی دەکەیت.

هەڵەی دادپەروەری دەبێتە هۆی ئەوەی لەگەڵ هەندێک کەس و بارودۆخدا ڕووبەڕووی ناکۆکی ببیتەوە، چونکە بەپێویستی دەزانیت کە هەموو شتێک بەپێی بنەماکانی خۆت “دادپەروەرانە” بێت. بەڵام دادپەروەری بە دەگمەن ڕەهایە و زۆرجار دەکرێت بارودۆخەکان خۆپەرستانە بێت.

نموونە

چاوەڕێی ئەوە دەکەیت هاوبەشی ژیانت بێتە ماڵەوە و مەساج بۆ پێیەکانت بکات. پێت وایە ئەمە دادپەروەرانەیە چونکە هەموو پاشنیوەڕۆت بەسەر بردووە لە دروستکردنی ژەمی ئێوارە! بەڵام ئەو بە ماندووییەوە دەگاتە ماڵەوە و تەنها دەیانەوێت حەمامێک بکات. ئەو پێی وایە  ئەوە دادپەروەرانەیە  کە ساتێک بۆ پشوودان لە ژاوەژاوی ڕۆژەکە تەرخان بکات، بۆ ئەوەی دواتر بتوانێت گرنگییەکی تەواوت پێبدات و پێکەوە چێژ لە ژەمی ئێوارەکە وەربگرن لەبری ئەوەی بە ماندووییەوە نانەکەت لەگەڵ بخوات.

١٠- لۆمەکردن

لۆمەکردن ئاماژەیەکە بۆ ئەوەی کەسانی دیکە بکەیتە بەرپرسیار لە چۆنیەتی هەستەکانت.

“تۆ واتکرد هەست بە خراپی بکەم” ئەمە دەستەواژەیە بەزۆری پێناسەی ئەم شێواویە مەعریفییە دەکات. ڕاستە، کەسانی دیکەش دەبنە هۆی هەستی ئازاربەخش،  بەڵام لە کۆتاییدا  هەر خۆتیت کە کۆنتڕۆڵی هەستەکانت دەکەیت لە زۆربەی بارودۆخەکاندا. شێواوییەکە لەو باوەڕەوە دێت کە ئەوانی تر هێزێکی گەورەیان لەسەر ژیانت هەیە، تەنانەت زیاتر لە خۆت.

نموونە

هاوبەشی ژیانت سەرنجێکی خراپ لەسەر جلە نوێیەکەت دەدات پاشان  هەست بە ناڕەحەتی دەکەیت بە درێژایی ڕۆژەکە. پێیان دەڵێیت: “ئێوە وا دەکەن هەست بە خراپیی خۆم بکەم”.

پێت وایە گەر کەسێک ڕەخنەت لێ بگرێت، ئەمە مانای لاوازی تۆیە.

لە شوێنێک لە کەسێک زۆر تووڕە دەبیت لەبەر ئەوەی پێت پێکەنیوە، واتە هۆکارەی توڕەبوونەکەت پێکەنینەکەی بەرامبەر بووە.

بۆ ئەوەی کاریگەرتربیت لە پەیوەندیەکان  و چارەسەر کردنی کێشەکان و گەشتن بە ئامانجەکانت.وە بتوانیت جیهان لە دیدگایەکی دیکەوە ببینیت . وە بۆ ئەوەی  هۆشیارتر و ئارامتر بیت لە بەرەوڕوبونەوە ئاستەنگەکان ئەوا دەتوانیت بەشداری لە کۆرسی NLP بکەیت

ئەم کۆرسە بۆ کێیە؟

١١- دەبێت

وەک شێواوییەکی مەعریفی، لێدوانەکانی “دەبێت” وەک یاسای ئاسنین و بابەتین کە بۆ خۆت و کەسانی دیکە دایدەنێیت، بەبێ ئەوەی تایبەتمەندییەکانی بارودۆخەکە لەبەرچاو بگریت. پێت وایە  شتەکان دەبێ بە شێوەیەکی تەواو بن بەبێ هیچ لادان و تێکچوونێک.

نموونە

  • پێت وایە مرۆڤەکان دەبێت هەمیشە لە کاتی خۆیاندا ئامادە بن.
  • دەبێت کارەکان هەمیشە بەباشی بەڕێوە بچن.
  • پێت وایە کەسێک کە سەربەخۆ بێت لە ڕووی داراییەوە، دەبێت هەر خودی خۆی بتوانێت بەتەواوی بژێوی ژیانی دابین بکات و هەرگیز داوای یارمەتی نەکات.
  • پێت وایە ئەو خوێندکارەی زۆر کۆشش بکات، دەبێت نمرەی بەرز بەدەست بهێنێت.
  • پێت وایە ئەوەی تەمەنی زۆر بێت دەبێت کەسێکی ئاقڵتر بێت لەوانەی کە تەمەنیان لەو کەمترە.

لەوانەیە بەردەوام بە خۆت بڵێیت “دەبێت باشتر بیت”. کاتێک ئەم شتانە ڕوونادات — ئیتر بە هەر هۆکارێکی جیاواز — هەست بە تاوانباری، گوناهـ  دەکەیت یان نائومێد دەبیت.

لەوانەیە باوەڕت بەوە هەبێت کە بەم جۆرە (دەبێت) انە پاڵنەر و هاندان  بۆ خۆت دروست بکەیت، وەک “پێویستە هەموو ڕۆژێک بچمە هۆڵی وەرزش” بەڵام کاتێک بارودۆخەکان دەگۆڕدرێن، و ناتوانیت ئەوەی پێویستە بیکەیت، توڕە دەبیت و دڵتەنگ دەبیت.

١٢- لایەنگیری  خود سەنتەری

لایەنگیری خود سەنتەری وادەکات چاوەڕێی ئەوە بکەیت کە کەسانی دیکە دەبێت ڕێگاکانیان بگۆڕن بۆ ئەوەی لەگەڵ چاوەڕوانییەکان یان پێداویستییەکانی تۆدا بگونجێت.

نموونە

  • تۆ دەتەوێت هاوسەرەکەت تەنها سەرنجی لەسەر تۆ بێت، سەرەڕای ئەوەی دەزانیت کە ئەو کەسێکی کۆمەڵایەتییە و زۆر حەز دەکات هەندێک کات تەنها لەگەڵ هاوڕێکدانیدا بەسەرببات. بۆیە هەر جارێک کە دەیەوێت لەگەڵ هاوڕێکانی بچێتە دەرەوە، تۆ هەست بە نا ئاسوودەیی دەکەیت و پێت قبوڵکراو نییە، زۆرکاتیش ئەمە دەبێتە کێشە  و چوونە دەرەوەکە هەڵدەوەشێننەوە.
  • لە کاتی چوونە دەرەوە لەگەڵ هاوڕێکانت حەز دەکەیت شتەکان بەو شێوەیە بن کە تۆ حەزت پێییەتی ( ئەو باخەی بۆی دەچن، ئەو خواردنگەیەی نانی لێ دەخۆن، هتد….) ئەمەش زۆر کات ناکۆکی لە نێوانتان دروست دەکات و بە کەسێکی خۆ پەرست لەقەڵەمت دەدەن.

١٣- ناونانی هەڵە

ناونانی هەڵە ئاماژەیە بۆ وەرگرتنی تاکە تایبەتمەندییەک  یان ڕفتارێک پاشان گۆڕینی بۆ ڕەها، ئەمەش کاتێک ڕوودەدات کە ڕووداوێک ڕووبدات پاشان بەشێکی ئەو ڕووداوە بکەیتە ناوێک بۆ کەسێک یان شتێکی ناو ڕووداوەکە بە ڕەهایی.

ئەو ناونانانە کە دیاری دەکرێن بەزۆری شێوەیەکی نەرێنی و توندڕەون.

نموونە

  • کەسێک لە ڕووی داراییەوە سەرکەوتوو نەبووە لە ژیانیدا، هەربۆیە پێت وایە سەرنەکەوتوویی ئەو کەسە لە بواری داراییدا یەکسانە بە نەزانی ئەو کەسە لە هەموو بوارەکانی دیکەی ژیانیدا.
  • دەبینیت  کەسێک لە کەسێکی دیکە دەدات، بەبێ ئەوەی بزانیت بۆچی وا دەکات، ڕاستەوخۆ ناوی “کەسێکی بێ ویژدان”ی دەدەیتە پاڵ.
  • کەسێک دەبینیت کە بەپێی کۆمەڵگاکەی تۆ، جلوبەرگێکی نەشیاوی لەبەرکردووە، لەوانەیە ڕاستەوخۆ ناونانی “بێ ئەخلاقی” بدەیتە پاڵ لە جێگەی ئەوەی بڵێیت ” کردەیەکی ئەخلاقی نەکردووە” ( بەپێی بیروباوەڕە ئەخلاقییەکان لەلای تۆ).

١٤- هەمیشە ڕاست بوون

ئەم ئارەزووە کاتێک دەگۆڕێت بۆ شێواوی مەعریفی کە لەسەر هەموو شتێک جێبەجێی دەکەیت، تەنانەت بە بوونی بەڵگە و بیروڕای کەسانی دیکەش.

لەم شێواوییە مەعریفییەدا، بۆچوونەکانی خۆت وەک ڕاستییەکانی ژیان دەبینیت. هەر لەبەر ئەمەشە کە تۆ زۆر هەوڵ دەدەیت بۆ ئەوەی بیسەلمێنیت کە ڕاست دەکەیت.

نموونە

  • لە میانی گفتوگۆیەکی خێزانییدا سەبارەت بە پلانی پشووی هاوین، احمد پێداگری لەسەر ئەوە دەکات کە ئەو شوێنەی ئەو هەڵی بژاردووە تاکە شوێنی گونجاوە کە شایەنی سەردانکردنە و هەموو پێشنیارەکانی دیکە ڕەتدەکاتەوە. بانگەشەی ئەوە دەکات کە  هی ئەوان وەک هی ئەم نییە.
  • لەکاتی گفتوگۆکردن لەسەر پرسێکی فەلسەفی لەگەڵ هاوڕێکانیدا، کاروان بە توندی بەرگری لە بۆچوونەکانی دەکات، ڕەتیدەکاتەوە قسەکانی هیچ ئارگیومێنتێکی دژ بەیەک لەخۆبگرێت، قەناعەتی بەوە هەیە کە بۆچوونەکانی تاکە بۆچوون ڕەوان.

بۆ بینینی بابەتی زیاتر پەنجە داگرە لەسەر وێنەکان.

Categories
general

ئەو – من – منی باڵا

ئەو – من – منی باڵا

یەکێک لە گرنگترین ئەو باسانەی فرۆید لێی دواوە، دەروونی مرۆڤە (کەسایەتی مرۆڤ)  کە زیاتر لە لایەنێکی هەیە. تیۆری کەسایەتی فرۆید  لە ساڵی (١٩٢٣)  بانگەشەی ئەوەی کرد کە دەروون (psyche) سێ بەشە کە هەموویان لە قۆناغە جیاوازەکانی ژیانماندا گەشەیان کردووە.

  • ئید (id) – من
  • ئیگۆ (ego) – ئەو
  • سوپەرئیگۆ (superego) – منی باڵا

ئەمانە سیستەمن نەک بەشێک بن لە مێشک یان هەر بەشێکی جەستەیی، بەڵکو تێگەیشتنی گریمانەیی کاراییە دەروونیەکانن (hypothetical conceptualizations of mental functions).

بەپێی تیۆری دەروونشیکاریی فرۆید:

  • ئید ئەو بەشە سەرەتایی و غەریزەییەی ئاوەزە کە پاڵنەرە سێکسی و شەڕانگێزییەکان و یادەوەرییە شاراوەکان لەخۆدەگرێت.
  • ئیگۆش ئەو بەشە واقیعییەیە کە نیوەندگیری نێوان ئارەزووەکانی  ئید و سوپەر ئیگۆ دەکات.
  • سوپەر ئیگۆ وەک ویژدانێکی ئەخلاقی و گوێڕایەڵی نۆرم و بنەماکانی کۆمەڵگە کاردەکات.

هەرچەندە هەر بەشێکی کەسایەتی تایبەتمەندی ناوازە لەخۆدەگرێت، بەڵام کارلێک دەکەن بۆ پێکهێنانی کۆیەک و هەر بەشێکیش بەشدارییەکی ڕێژەیی لە ڕەفتاری تاکێکدا دەکات.

ئید – (id) چییە؟

 ئید بەشێکە لە نائاگا کە هەموو  پاڵنەر و هەڵچوونەکانی لەخۆگرتووە کە پێی دەوترێت لیبیدۆ (یان ئارەزووی سێکسی: مەبەست لە وشەی سێکس هەموو ئەو چێژ و خۆشیانەیە کە جەستە لە هەر شتێک بێت وەریبگرێت) (libido)، کە ئەمەش جۆرێکە لە وزەی سێکسی کە بۆ هەموو شتێک بەکاردەهێنرێت. ئید ئەو بەشە هەڵچوونیە نائاگاییەی دەروونمانە کە ڕاستەوخۆ و دەستبەجێ دەیەوێت وەڵامی پاڵنەر و پێداویستی و ئارەزووە سەرەتاییەکان بداتەوە. کەسایەتی منداڵی تازە لەدایکبوو هەمووی ئیدە ،  دواتر ئیگۆ و سوپەر ئیگۆ گەشە دەکات. ئید سەرسەختە، چونکە تەنها وەڵامی ئەو شتانە دەداتەوە کە فرۆید ناوی لێنابوو بنەمای چێژ (ئەگەر هەستێکی خۆشی هەبوو، بیکە) (pleasure principle).

فرۆید پێی وابوو  کە ئید بە شێوەیەکی نائاگا بەپێی بنەمای چێژ ( تێرکردنی غەریزە بنەڕەتییەکان) کاردەکات. ئید دوو جۆر غەریزەی بایۆلۆژی (یان پاڵنەر) پێکدێت :

  • لەوانە غەریزەی سێکسی (ژیان) کە پێی دەوترێت ئیرۆس (Eros) (لیبیدۆ).
  • غەریزەی شەڕانگێزی (مردن) کە پێی دەوترێت ثانتۆس (Thanatos).

ئیرۆس، یان غەریزەی ژیان، یارمەتی تاک دەدات بۆ مانەوە. چالاکییە بەردەوامەکانی ژیان وەک هەناسەدان، خواردن و سێکس ئاراستە دەکات . ئەو وزەیەی کە غەریزەی ژیان دروستی دەکات بە لیبیدۆ ناسراوە.

لە بەرامبەردا ثانتۆس، یان غەریزەی مردن، وەک کۆمەڵێک هێزی تێکدەر لە هەموو مرۆڤەکاندا سەیر دەکرێت. کاتێک ئەم وزەیە ئاراستەی دەرەوە دەکرێت بۆ سەر ئەوانی تر، وەک شەڕانگێزی و توندوتیژی دەردەکەوێت. فرۆید پێی وابوو ئیرۆس لە ثانتۆس بەهێزترە، هەربۆیە مرۆڤەکان زیاتر هەوڵی ژیانکردن دەدەن نەک خۆکوژی یان خەڵک کوشتن.

ئید بە درێژایی ژیانی مرۆڤ لە ئەرکەکەیدا وەک سەردەمی کۆرپەلەیی دەمێنێتەوە و لەگەڵ کات و ئەزمووندا ناگۆڕێت، چونکە پەیوەندی نییە بە جیهانی دەرەکییەوە. هەروەها کاریگەری واقیع و لۆژیک و جیهانی ڕۆژانەی لەسەر نییە، چونکە لەناو بەشە نائاگاییەکەی دەرووندا کاردەکات. ئید لەسەر بنەمای چێژ کاردەکات، ئەەمەش تاک ئاڕاستە دەکات کە دەبێت هەموو پاڵنەرێک دەستبەجێ تێر بکرێت، بەبێ گوێدانە دەرئەنجام و لێکەوتەکانی.

کاتێک ئید داواکارییەکانی بەدەست دەهێنێت، ئێمە چێژ ئەزموون دەکەین. کاتێکیش ئینکاری  یان بەرگری لە خواستەکانی دەکرێت ، ئەزموونی ناخۆشی دەکەین.

ئید بیرکردنەوەکانی سەرەتایی و غەریزەییە کە بە  نالۆژیکی و نائەقڵانی و خەیاڵاوی دەناسرێتەوە. ئەم فۆرمەی بیرکردنەوە ، هیچ تێگەیشتنێکی لە واقیعی شتەکان نییە، هەروەها لە سروشتدا خۆپەرست و غەریزە سەنتەرییە.

دبلۆمی وەرگێڕان

ئیگۆ (ego)  چییە؟

ئیگۆ بریتییە لەو بەشەی ئید کە بەهۆی کاریگەریی ڕاستەوخۆی جیهانی دەرەکییەوە دەستکاری کراوە. ئیگۆ تاکە بەشێکە لە کەسایەتی ئاگامەند (conscious personality).

ئیگۆ گەشە دەکات بۆ نێوەندگیری لە نێوان ئیدی ناڕاستەقینە (unrealistic id) و جیهانی دەرەکی ڕاستەقینە (real external world). بە شێوەیەکی نمونەیی (Ideally).

 ئیگۆ ئەقڵکاری دەکات، لە کاتێکدا ئید نائەقڵانییە.

ئیگۆ لە کاتی کۆرپەلەییدا لە ئیدەوە گەشە دەکات. ئامانجی ئیگۆ ئەوەیە کە داواکارییەکانی ئید بە شێوەیەکی سەلامەت و پەسەندکراو تێر بکات. لە ڕێگەی ڕەچاوکردنی واقیع ، ئاداب، یاسا و ڕێسا کۆمەڵایەتییەکان.

ئیگۆ پەیڕەوی واقیع دەکات چونکە لە هەردوو دەروونی ئاگا و نائاگادا کاردەکات (the conscious and unconscious mind)، ڕێگەی واقیعی بۆ تێرکردنی داواکارییەکانی ئید دادەڕێژێت. زۆرجار هەوڵدەدات  خواستەکانی ئید دوابخات بۆ ئەوەی دووربکەوێتەوە لە دەرئەنجامە نەرێنییەکانی کۆمەڵگا.

ئیگۆ وەک ئید بەدوای چێژدا دەگەڕێت و خۆی لە ئازار دەپارێزێت، بەڵام بە پێچەوانەی ئیدەوە، ئیگۆ لە هەوڵی داڕشتنی ستراتیژییەکی واقعیانەیە بۆ بەدەستهێنانی چێژ.

ئیگۆ هیچ چەمکێکی ڕاست و هەڵەی نییە. زۆر بە سادەیی، شتێک باشە ئەگەر  لە کۆتاییدا بە تێرکردنی  خۆی بگات بەبێ ئەوەی زیان بە خۆی یان ئید بگەیەنێت.

زۆرجار ئیگۆ لاوازە بە بەراورد بە ئیدی سەرسەخت.  باشترین شت کە ئیگۆ دەتوانێت بیکات ئەوەیە کە لەسەر ئیدەکە بمێنێتەوە بە ئاراستەیەکی دروست و لە کۆتاییدا شانازی بەخۆیەوە بکات وەک ئەوەی کردارەکە لەژێر بڕیاری خۆیدا بووە.

فرۆید لێکچوونێکی کرد لە نیوان ئیگۆ و ئید دا، بەوەی کە ئید  ئەسپە و ئیگۆ ئەسپ سوارەکەیە. ئیگۆ وەک پیاوێکی سوارچاکی ئەسپەکە وایە کە دەبێت هێزە باڵادەستەکەی ئەسپەکە کۆنتڕۆڵ بکات.

ئەگەر ئیگۆ شکستی هێنا لە جێبەجێکردنی بنەما واقیعییەکان و دڵەڕاوکێی ئەزموون کرد، میکانیزمی بەرگری نائاگا (unconscious defense mechanisms) بەکاردەهێنرێت بۆ یارمەتیدانی تاک لە دوورخستنەوەی هەستە ناخۆشەکان (واتە لەو دڵەڕاوکێیە).

ئیگۆ خەریکی بیرکردنەوەی پرۆسەی دووەمییە (secondary process thinking)، کە ئەم جۆرە بیرکردنەوەیە ئەقڵانییە، واقیعییە و ئاراستەکراوە بۆ چارەسەرکردنی کێشەکان. ئەگەر ئەو پلانەی دایناوە کار نەکات ، ئەوا دووبارە بیری لێدەکاتەوە تا چارەسەرێک دەدۆزێتەوە. ئەمەش بە تاقیکردنەوەی واقیع ناسراوە (reality testing) و کەسەکە دەتوانێت کۆنتڕۆڵی پاڵنەرەکانی بکات و خود کۆنتڕۆڵکردن (self-control)  نیشان بدات، لە ڕێگەی زاڵبوون بەسەر ئید دا.

تایبەتمەندییەکی گرنگی کاری کلینیکی و کۆمەڵایەتی (clinical and social work) بریتییە لە بەرزکردنەوەی کارایی ئیگۆ لە ڕێگەی یارمەتیدانی چارەخواز بۆ بیرکردنەوە لە بژاردەی جیاواز لە بارودۆخەکاندا.

سوپەرئیگۆ –(superego)  چییە؟

سوپەرئیگۆ بەها و ئەخلاقیاتی کۆمەڵگا لەخۆدەگرێت کە لە دایک و باوک و کەسانی دیکە فێردەبێت. لە دەوروبەری ٣ – ٥ ساڵ لە قۆناغی گەشەکردنی دەروونی سێکسیدا گەشە دەکات.

سوپەرئیگۆ لە سەرەتای منداڵیدا گەشە دەکات  و فێری بەرپرسیارێتی دەکرێت  لە پەیڕەوکردنی بنەما ئەخلاقییەکانی ناو کۆمەڵگا.

سوپەرئیگۆ لەسەر بنەمای ئەخلاقیاتی کۆمەڵگا کاردەکات و پاڵنەرێکە بۆ ئەوەی بە شێوەیەکی بەرپرسیارانە و قبوڵکراو لە ڕووی کۆمەڵایەتییەوە ڕەفتار بکەین.

سوپەرئیگۆ بەشێکە لە دەنگی نائاگایی دەروون کە لە دێتە ئاگاییەوە (ئەنجامدانی ئەوەی کە ڕاستە) و سەرچاوەیەکە بۆ ڕەخنەگرتن لە خود.

سوپەرئیگۆ چەندین  ڕێگەپێدان و قەدەغەکردن لەخۆ دەگرێت کە بە شێوەیەکی نائاگا لە شێوەی فەرمانی “بیکە یان مەیکە ” دەردەکەون.

ئەرکی سوپەرئیگۆ بریتییە لە کۆنترۆڵکردنی پاڵنەرەکانی ئید، بە تایبەت ئەوانەی کە کۆمەڵگا قەدەغەی دەکات، وەک پاڵنەرە سێکسی و شەڕانگێزییەکان. هەروەها ئیگۆ ڕازی دەکات کە ڕوو لە ئامانجە ئەخلاقیەکان (moralistic goals) بکات نەک تەنها ئامانجە واقیعییەکان (realistic goals).

نهێنی دەوڵەمەندی و سەرمایەداری

سوپەرئیگۆ لە دوو سیستەم پێکدێت:

ویژدان (conscience)

ویژدان “دەنگی ناوەوە – inner voice “مانە کە پێمان دەڵێت کەی شتێکی هەڵەمان کردووە. ویژدان دەتوانێت سزای ئیگۆ بدات بە هۆی هەستکردن بە تاوانباری. بۆ نموونە ئەگەر ئیگۆ خۆی بداتە دەست داواکارییەکانی ئیدەوە، ڕەنگە سوپەرئیگۆکە لە ڕێگەی دروستکردنی هەستی تاوانبارییەوە وا لە کەسەکە بکات هەست بە تاوانباری بکات.

خودی نمونەیی (یان ئیگۆی نمونەیی) – ideal self (or ego-ideal)

 خودی نمونەیی، وێنەیەکی نمونەیی خەیاڵییە کە دەبێ چۆن بیت، دەبێت چۆن کار بکەیت ، چۆن مامەڵە لەگەڵ کەسانی دیکەدا بکەیت و چۆن وەک ئەندامەکانی  کۆمەڵگا ڕەفتار بکەیت.

 ئەو منداڵانەی لەلایەن دایک و باوکەوە پەروەردە دەکرێن بە مەرج (کاتێک کارێکی  دروست دەکەن، ئەوکات خۆشویستراون) – بەم خۆشەویستی ئەزموون دەکەن، ئەمەش وا لە منداڵ دەکات کە  ئەزموونانە وەک کارێکی ڕاستەقینە لێکدانەوە بۆ بکات و زنجیرەیەک لە وێنە و خەیاڵ لە مێشکیاندا لەسەر ڕاست و هەڵە دروست بکات.

ئەو ڕەفتارانەی  کە دەبێتە هۆی کە  خودی نمونەیی کەم ببێتەوە، لەلایەن سوپەرئیگۆوە لە ڕێگەی هەستی تاوانبارییەوە سزا دەدرێت. هەروەها سوپەرئیگۆ دەتوانێت لە ڕێگەی خودی نمونەییەوە پاداشتمان بداتەوە کاتێک بەو شێوەیە ڕفتار دەکەین کە خوازیاری خۆیەتی (سوپەرئیگۆ).

 هەستی گوناهـ یان تاوانباری ( Guilt) کێشەیەکی باو و ئاساییە بەهۆی ئەو هەموو ئیلهام و پاڵنەرانەی ئید، لە بەرامبەری هەموو قەدەغەکردن و کۆدە ئەخلاقییەکانی سوپەرئیگۆ دروست دەبێت. شێوازی جۆراوجۆر هەیە کە تاک مامەڵە لەگەڵ هەستی تاوانباریدا دەکات، کە پێیان دەوترێت میکانیزمە بەرگرییەکان ( defense mechanisms)

ئەگەر خودی نمونەیی کەسێک بە ستانداردێکی زۆر بەرز بێت، ئەوا هەر شتێک کەسەکە بیکات بە  شکست هەژمار دەکرێت.

هەندێک نمونەی ژیانی ڕۆژانە

خواردنی ژەمێکی تەندروست

  • ئید: ڕەنگە ئیدەکەت ببێتە هاندەر بۆ ئەوەی خواردنە خراپ و ناتەندروستەکانی وەک خواردنی خێرا بخۆیت چونکە بەدوای چێژ و دڵخۆشکردنی دەستبەجێدا دەگەڕێت.
  • ئیگۆ: ئیگۆکەت وەک بەشە ئەقڵانیەکەی مێشکت، ڕەنگە دەرئەنجامە درێژخایەنەکانی خواردنی خۆراکی ناتەندروست لەبەرچاو بگرێت و بڕیار بدات ژەمێکی  کەمێک هاوسەنگتر و تەندروستر هەڵبژێریت.
  • سوپەرئیگۆ: سوپەرئیگۆ گوێڕایەڵی نۆرم و بەها کۆمەڵایەتییەکان دەکات، ڕەنگە کاریگەری لەسەرت هەبێت بۆ  خواردنی تەندروست و دوورکەوتنەوە لە خواردنی خراپ بۆ ئەوەی بەپرسیارێتی لاشەیەکی تەندروست هەڵبگریت.

بەڕێوەبردنی کات

  • ئید: ڕەنگە ئیدەکەت وەسوەسەت بۆ دروست بکات کە کارەکان دوابخەیت و بەشداری چالاکییە گرنگەکان نەکەیت کە چێژێکی ڕاستەوخۆت  پێشکەش ناکەن و دەتخەنە دەرەوەی بازنەی ئارامیت. بە کورتی هەوڵدەدات دورتبخاتەوە لە ئەرک و بەرپرسیارێتیەکانت.
  • ئیگۆ: ڕەنگە ئیگۆکەت هانت بدات کە پلانی کاتەکانت بە شێوەیەکی کاریگەر دابنێیت، ئەرکە گرنگەکان لە پێشینەدا دابنێیت و هاوسەنگییەک لە نێوان کارە سەرەکیەکانت و چالاکیە چیژبەخشەکانت دروست بکەیت.
  • سوپەرئیگۆ: ڕەنگە سوپەرئیگۆکەت گرنگی پابەندبوون بە وادەی کۆتایی کارەکان (deadlines) و جێبەجێکردنی بەڵێنەکان و لە کاتی خۆیدا بیرت بخاتەوە، بۆ ئەوەی شەرمەزاری لای ئەوانی دیکە نەبیت، چونکە ئەمانە بە ڕەفتاری بەرپرسیارانە و پەسەندکراوی ناو کۆمەڵگا دادەنرێت.

مامەڵەکردن لەگەڵ توڕەیی

  • ئید: کاتێک کەسێک بێزارت دەکات یان توڕەت دەکات، ئیدەکەت لەوانەیە ببێتە هۆی پاڵنەرێکی ناوەکی شەڕانگێزی و  لە تووڕەییدا چەقۆیەک لەو کەسە بدەیت، دەیەوێت ئەو هەست و سۆزە ناوەکییە بەهێزە خاڵی بکاتەوە.
  • ئیگۆ: ڕەنگە ئیگۆکەت کار بکات بۆ کۆنترۆڵکردنی توڕەییەکەت، دۆزینەوەی ڕێگەی تەندروستتر بۆ دەربڕینی هەستەکانت، بۆ نمونە تەرخانکردنی ساتێک بۆ ئارامبوونەوە یاخود پشتگوێخستی کەسەکە.
  • سوپەرئیگۆ: ڕەنگە سوپەرئیگۆکەت هانت بدات بۆ وەڵامدانەوەیەکی هاوسۆزیانە  لەسەر بنەمای تێگەیشتن لە بەرامبەر بە لەبەرچاوگرتنی دیدگای بەرامبەرەکەت یان هەوڵدان بۆ چارەسەرکردنێکی ئاشتیانە، چونکە ئەمە هاوتەریبە لەگەڵ چاوەڕوانییەکانی کۆمەڵگا بۆ ڕەفتاری ڕێزدار ( گەر لە کۆمەڵگاکەدا گفتوگۆکردن و تێگەیشتن لە بەرامبەر مانای ڕفتارێکی دروست بێت)

کڕینی کاڵایەک

  • ئید: ڕەنگە ئیدەکەت ببێتە هۆی  بۆ کڕینی شتێک لەسەر هەڵچونێکی هەست و سۆزی بە‌هێز بۆ ئەو شتە، بەبێ گوێدانە ئەوەی کە ئایا ئەم شتە بەڕاستی پێویستە یان توانای کڕینیت هەیە.
  • ئیگۆ: ڕەنگە ئیگۆکەت هەڵسەنگاندن بۆ ئەوە بکات کە ئایا کڕینەکە پێویستە و گونجاوە یان لەگەڵ بودجە و ئامانجە داراییەکانتدا هاوتەریبە یان نا.
  • سوپەرئیگۆ: لەوانەیە سوپەرئیگۆکەت بیرت بخاتەوە کە بەرپرسیار بیت لە خەرجییەکانت، بە لەبەرچاوگرتنی ئەوەی کە ئایا کڕینەکە  هاوتەریبە لەگەڵ بەهاکانت و ئەخلاقی داراییت.

وەزشکردنی بەردەوام

  • ئید: ڕەنگە ئیدەکەت پێی باشتر بێت لەسەر قەنەفەیەک دابنیشیت و سەیری فیلم بکەیت وەک لەوەی بچیت بۆ هۆڵی وەرزشی و خۆت ماندوو بکەیت.
  • ئیگۆ: ڕەنگە ئیگۆکەت گرنگی ئەنجامدانی چالاکی جەستەیی بۆ سەلامەتی جەستەیی و دەروونیت بەبیربخاتەوە،  بەمەش هانت بدات بۆ ئەنجامدانی چالاکی جەستەیی بەردەوام.
  • سوپەرئیگۆ: ڕەنگە سوپەرئیگۆکەت بیرۆکەی خود کۆنتڕۆڵکردن لە پاراستنی شێوازی ژیانی تەندروستدا بەرەوپێش ببات، بە پەرپێدان و بەبیرخستنەوەی بەهای گرنگی وەرزشکردن و تەندروستییەکی باش.

کاریگەرییە چارەسەرییەکان

بەپێی ڕێبازی  دەروونشیکاری، چارەسەرکەر کێشەکە چارەسەر دەکات بە یارمەتیدانی چارەخواز بۆ قووڵبوونەوەی لە منداڵیدا و دیاریکردنی ئەوەی کە لە چ کاتێکدا کێشەکە سەریهەڵداوە.

ناسینەوە و دیاریکریکردنی کێشەکە دەتوانێت بهێنرێتە ناو ئاگاییەوە، دواتریش دەتوانرێت ناهاوسەنگییەکە چارەسەر بکرێت یەکسانی لە نێوان ئید و ئیگۆ و سوپەرئیگۆدا بگەڕێنێتەوە.

لە ئەنجامدا میکانیزمەکانی بەرگری تەنها لە ئاستی بەرگریدا کاردەکەن. دەروونشیکاری، ئەو شێوازەی کە بۆ بەرهەمهێنانی ئەم هاوسەنگییە نوێیە بەکاردەهێنرێت، کات و تێچووی زۆری دەوێت. جگە لەوەش، ناتوانێت هیچ پێوانەیەکی بابەتیانە بکات بۆ ئەوەی نیشانی بدات کە چارەسەرەکە کاریگەر بووە یان نا. دەکرێت چارەخوازەکان بانگەشەی ئەوە بکەن کە هەست بەباشتربوون دەکەن، نەک لەبەر ئەوەی باشتربوون، بەڵکو بەهۆی ئەو کات و تێچوونە و ئامادەبوونیان بووە لە پڕۆسەی چارەسەریدا.

بۆ بینینی بابەتی زیاترپەنجە لەسەر وێنەکە داگرە

Categories
general

شێوازەکانی پەیوەندی بەستن و کاریگەری لە ژیانی مرۆڤەکاندا

شێوازەکانی پەیوەندی بەستن و کاریگەری لە ژیانی مرۆڤەکاندا

شێوازەکانی پەیوەندی بەستن ئاماژەیە بۆ ئەو مۆدێلانەی پەیوەندی کە مرۆڤەکان لە منداڵیدا وەریدەگرن و دەیگوازنەوە بۆ پەیوەندییەکانیان لە تەمەنی پێگەیشتندا. شارەزایان پێیان وایە کە لە  ئەو پەیوەندیانەوە سەرچاوەیان گرتووە کە مرۆڤ لە ساڵانی سەرەتاییدا تەمەنیدا دروستی کردووە یاخود بینیویەتی.

چوار شێوازی پەیوەندی بەستن  هەیە:

  • پەیوەندی بەستنی سەلامەت (Secure Attachment): بەو شێوەیەی پەیوەندی دەوترێت کە تاک لە پەیوەندییەکانی ئازادە و ئاسودەیە و هەست بە ئارامی دەکات. هەروەها هاوسەنگی ڕاگرتووە  لە نێوان پشتبەستن بە کەسانی دیکە و پشت بەستن بەخۆی، بەو مانایەی دەزانێت لە کوێدا دەبێت خۆی بەرپرسیارێتی ڕووداو و هەلومەرجەکان هەڵبگرێت و چ کاتێکێش داوای هاوکاری و ڕێنمایی لە کەسانی دیکە بکات.
  • پەیوەندی بەستنی خولیایی (Preoccupied Attachment): ئەو کەسانەی کە ئەم شێوازە پەیوەندییەیان هەیە خولیایەکی بەتینی دروستکردنی پەیوەندی زۆر نزیکیان لەگەڵ کەسانی دیکە هەیە. زۆرکات لە پەیوەندیەکانیادا داواکارییان زۆرە، هەروەها زۆر  پشت بەو کەسە دەبەستن کە وابەستەی بوون.
  • ·         پەیوەندی بەستنی خود بەسی (Dismissive Attachment): ئەم شێوازە بە هەستێکی بەهێزی  خود-بەسی  (self-sufficiency) تایبەتمەندە، ئەمەش بەو مانایەی کە بۆ ژیانکردن هەست دەکات پێویستی بە کەسانی دیکە نییە و خۆی دەتوانێت هەموو شتێک بۆخۆی بکات. باوەڕی بە پەیوەندی نزیک لەگەڵ کەسانی دیکە نییە و زۆرجار تا ئەو ڕادەیەی کە دابڕان هەڵدەبژێرێت.
  • پەیوەندی بەستنی ترسناک (Fearful Attachment): ئەو کەسانەی کە شێوازی پەیوەندی ترسناکیان هەیە ئارەزووی پەیوەندییەکی زۆر نزیکیان لەگەڵ کەسانی دیکە هەیە و ترسیان لە  لەدەستدان و بێکەسی هەیە.

مۆدێلەکانی مامەڵەکردن

کاردانەوە ڕفتاری و سۆزدارییەکانی دایک و باوک لە قۆناغەکانی سەرەتای منداڵدا، کاریگەری گەورەی لەسەر و تێگەیشتن و دوونیابینی منداڵ هەیە سەبارەت بە پەیوەندی بەستن، هەروەها چۆنیەتی مامەڵەکردن لەگەڵ کەسانی دیکەدا چ کەسانی ئاسایی چ هاوبەشی ژیانیان، جگە لەوەش شێوازی بینینی خۆیان وەک تاکێک لە پەیوەندیەکاندا.

بۆ نموونە، تا چەند منداڵ خۆی بە شایستەی خۆشەویستی، گرنگیپێدان، متمانەپێکراوی لەلایەن کەسانی دیکەوە هەست پێدەکات؟ کاتێک بۆ یەکەمین جار کۆرپەلەلە مامەڵە لەگەڵ دایک و باوکیدا دەکات و شێوازی دروستکردنی پەیوەندییەکانی لەگەڵ کەسانی دیکە بەو جۆرەی دەیبینێت دادەمەزرێت،  ئاڕاستەی دەروونی و سۆزداریش بۆ شێوازی پەیوەندیکردن لەگەڵ کەسانی دیکە بەو جۆرە دروستدەکات. جۆن بۆولبی (John Bowlby)  لە ساڵی ١٩٦٩ ئاماژەی بەمە کردووە وەک مۆدێلێکی کارکردنی ناوخۆیی

 دەکرێت پەیوەندییە ڕۆمانسیەکان ڕەنگدانەوەی شێوازی پەیوەندی بەستنەکانی سەرەتای منداڵی بن، چونکە ئەو ئەزموونەی مرۆڤ لەگەڵ چاودێریکارەکەی (کە بەگشتی دایک و باوکە) کە لە منداڵیدا هەیەتی، دەبێتە هۆی دروستبوونی چاوەڕوانی هەمان ئەو ئەزموونانە لە پەیوەندییەکانی دواتریدا وەک هاوڕێ، یان هاوسەرەکەی.

بەڵام توێژەرانی دیکە پێیان وانیە یەک مۆدێلی مامەڵەکردن هەبێت کە لە تەواوی پەیوەندییەکاندا فۆرم وەربگرێت، بەڵکو هەر جۆرە پەیوەندییەک مۆدێلێکی مامەڵەکردنی جیاواز لەخۆدەگرێت. بۆ نمونە، کەسێک دەتوانێت بە شێوەیەکی تەندروست پەیوەست بێت بە دایک و باوکیەوە بەڵام لە پەیوەندییە سۆزدارییەکاندا بە شێوەیەکی ناتەندروست پەیوەندی ببەستێت.

پەیوەندی سەرەتای منداڵی دایک و کۆرپەلە

تا دایک لە مانگە سەرەتاییەکانی  لە دایکبوونی کۆرپەلەکەیدا ،تا زیاتر کاتەکانی لەگەڵدا  بەسەرببات، پەیوەندییان زیاتر تەندروست دەبێت.

دایکانی گرنگیپێدەر، ئەو دایکانەی گرنگی بە منداڵەکانیان دەدەن و وەڵامی داخوازییەکانیان دەدەنەوە  و پێویستییەکانیان بۆ پڕدەکەنەوە بە شێوەیەکی تەندروست. منداڵەکانیان زیاتر  لەسەر شێوەی فۆرمی پەیوەندی تەندروست پەروەردە دەبن.

لە بەرامبەردا ئەو دایکانەی گرنگی کەم دەدەن بە منداڵەکەیان، بۆ نموونە ئەوانەی کە بە هەڵە وەڵامی پێداویستییەکانی منداڵ دەدەنەوە چ بە زیادپێدان یان پێنەدان، یان هەمیشە هەست بە بێزاری دەکەن و منداڵەکە پشتگوێ دەخەن، یاخودیش پێیان وایە گرنگی پێدان، منداڵ لاساز دەکات….. ئەگەری زۆرە منداڵەکانیان بە شێوەیەکی ناتەندروست پەیوەندییەکانیان فۆرم وەربگرێت.

پەیوەندی بەستن لە ژیاندا

تیۆری پەیوەندی بەستن کە لەلایەن جۆن بۆولبیەوە  (John Bowlby) پەرەی پێدراوە، بۆ ڕوونکردنەوەی پەیوەندی سۆزداری نێوان کۆرپەلە و چاودێریکار، کاریگەری لەسەر تێگەیشتن لە پەیوەندییە سۆزدارییەکان هەیە. بە گوێرەی بۆولبی، پێدەچێت پەیوەندییەکانی دواتری کۆرپەلە درێژەپێدەری ئەو فۆرمی پەیوەندییانە بن کە لە سەرەتای کۆرپەلەییدا شێوەی گرتووە. چونکە فۆرمی ئەو پەیوەندییانەی کۆرپەلە لە سەرەتادا دەیبەستێت، مۆدێلێکی پەیوەندی بەستن لەناو خۆیدا گەشەپێدەدات، ئەمەش وا دەکات کۆرپەلە چاوەڕێی هەمان شت بکات لە پەیوەندییەکانی دواتردا. بە واتایەکی تر، بەردەوامی لە نێوان فۆرمەکانی سەرەتای منداڵی  و شێوازی پەیوەندی بەستەکانی لە داهاتوودا دەبێت. ئەمەش بە گریمانەی بەردەوامی (continuity hypothesis) ناسراوە.

بەپێی گریمانەی بەردەوامی، ئەزموونەکان لەگەڵ فۆرمەکانی پەیوەندی بەستن لە منداڵیدا بە تێپەڕبوونی کات دەمێنێتەوە و بۆ ئاڕاستەکردنی تێڕوانینەکانی تاک بۆ جیهانبینی کۆمەڵایەتی و کارلێکەکانی داهاتووی لەگەڵ ئەوانی دیکە بەکاردەهێنێت.

چۆن دەبیتە خاوەنکارو سەرکەوتووشبیت لە هەمان کاتدا

 شێوازەکانی پەیوەندی بەستن  لە پێگەیشتوواندا

شێوازەکانی پەیوەندی بەستن لە بابەتە مەعریفییەکانەوە فۆرم وەردەگرێ کە پەیوەندییان بە خود (self) ەوە هەیە :

  • ئایا من شایەنی خۆشەویستیم؟ شایەنی ئەوەم ڕێزم لێ بگرێت؟ شایەنی ئەوەم گرنگیم پێ بدرێت؟ شایەنی ئەوەم بچمە پەیوەندی خۆشەویستییەوە؟
  • ئایا دەتوانم پشت بە کەسانی دیکە ببەستم لە کاتی فشار و ناڕەحەتییەکاندا؟
  • ئایا کەسانی دیکە من قبوڵ دەکەن؟ کەسانی دیکە منیان بەلاوە گرنگە؟ کاریگەریم لە ژیانی ئەوانی دیکەدا هەیە؟

لێرەدا تاکەکان دەتوانن باوەڕێکی ئەرێنی یان نەرێنی سەبارەت بە خۆیان، هەروەها باوەڕێکی ئەرێنی یان نەرێنی سەبارەت بە کەسانی دیکەیان هەبێت. لە ئەنجامدا یەکێک لەم چوار شێوازەی پەیوەندی بەستن لە پێگەیشتوواندا فۆرم وەردەگرێت.

بارتۆلۆمیۆ و هۆرۆوتز (Bartholomew and Horowitz) چوار شێوازی وابەستەیی کەسانی پێگەیشتوویان نیشاندا سەبارەت بە مۆدێلی مامەڵەکردن لەگەڵ خود و ئەوانی دیکە. لەوانە:

  • سەلامەت
  • کەمتەرخەم
  • خولیایی
  • ترسناک.

پەیوەندی بەستنی سەلامەت

ئەم جۆرە پەیوەندی بەستنە لەوەوە سەرچاوەی گرتووە کە دایک لەسەرەتای مندڵیدا پێداویستییە سۆزدارییەکانی کۆرپەلەی پڕکردوەتەوە. لە قۆناغی منداڵیدا، ئەو منداڵانەی کە پەیوەندی بەستنێکی سەلامەتیان هەیە، دایکیان وەک سەرچاوەیەکی سەلامەتی دەبینن. هەربۆیە کاتێک دایکیان بەجێیان دەهێڵێت بە شێوەیەکی سروشتی نائاسودە دەبن (separation anxiety)، هەروەها دڵەڕاوکێی سروشتی نیشان دەدەن کاتێک کەسێکی نامۆ لێیان نزیک دەبێتەوە.

هەندێک لە تایبەتمەندییەکانی:

  • وێنەیەکی ئەرێنی و باشیان بۆخۆیان هەیە (positive self-images) هەروەها وێنەیەکی ئەرێنی و باشیان بۆ کەسانی دیکەش هەیە (positive images of others). واتە هەم هەستی شایستەبوونیان بۆخۆیان هەیە، هەروەها پێشبینی و چاوەڕوانیەکانیان بۆ کەسانی دیکە  بەگشتی باشە و پێیان وایە  ئەوانی دیکە قبوڵی دەکەن.
  • بە دەربڕینی هەست و بیرکردنەوەکانیان لەگەڵ کەسانی دیکە  بە شێوەیەکی تەندروست،  ئاسوودەن. لە داواکردنی یارمەتی لە کەسانی دیکە  ئاسودەن، هەروەها سنگ فراوانیشن بۆ یارمەتیدانی ئەوانی دیکە.
  • پەیوەندییەکانیان لەگەڵ کەسانی دیکە بە بەنرخ دەزانن و کاریگەری پەیوەندییەکانیان لەسەر کەسایەتییەکانیان دووپات دەکەنەوە.
  • ·          لەوانەیە ڕووداوی نەرێنی پەیوەندی بەستن ئەزموون بکەن، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا دەتوانن بە شێوەیەکی بابەتیانە هەڵسەنگاندن بۆ کەسەکان و ڕووداوەکان بکەن و بەهایەکی ئەرێنی بۆ پەیوەندییەکان دابنێن.
  • گرنگترین پەیوەندییە سۆزداریی و ڕۆمانسیەکانیان، بە دڵخۆشی و متمانە تایبەتمەندە. دەتوانن سەرەڕای هەڵەی خۆشەویستەکانیان، پشتگیری خۆشەویستەکانیان بکەن و یارمەتیان بدەن تا هەڵەکانیان چاک بکەنەوە.
  • پەیوەندییەکانیان زیاتر دەخایەنێت، چونکە پێیان وایە هەرچەندە هەستی ڕۆمانسی ڕەنگە کەم بێتەوە، بەڵام خۆشەویستی ڕاستەقینە هەرگیز کاڵ نابێتەوە.

پەیوەندی بەستنی خولیایی

ئەم جۆرە شێوازی پەیوەندی بەستنە لەوەوە سەرچاوە دەگرێت کە دایکەکە هەندێک جار  زیاد لە پێویست داخوازییەکانی کۆرپەلە دابین دەکات و هەندێکجاریش پێداویستییە سۆزدارییەکانی پشتگوێ دەخات، واتە ڕەفتاری دایکەکە ناهاوسەنگ و ناتەبایە. ئەو کەسانەی ئەم جۆرە پەیوەندییە دەبەستن، ئەزموونی پەیوەندییان سارد و سڕ بووە لەگەڵ دایک و باوکیان لە سەردەمانی منداڵیدا.

 هەندێک لە تایبەتمەندییەکانی:

  • وێنەیەکی نەرێنی خۆیان و وێنەیەکی ئەرێنییان بۆ ئەوانی دیکە هەیە. واتە هەستکردن بە ناشایستەیییان (unworthiness) هەیە بەڵام بە گشتی هەڵسەنگاندنیان بۆ ئەوانی دیکە ئەرێنییە.
  • بۆ ئەوەی خۆیان قبوڵ بکەن، هەوڵدەدەن  بۆ بەدەستهێنانی ڕەزامەندی لە پەیوەندییەکانیان لەگەڵ کەسانی دیکە. هەربۆیە زۆر پێویستیان بە وابەستەبوونە بە کەسانی دیکەوە، چونکە هەست بە گرنگی و بەهای خۆیان لە تێروانینی و سەرنجەکانی ئەواندا دەکەن.
  • ئەو منداڵانەی کە ئەم جۆرە پەیوەندی بەستنەیان هەیە،  کاتێک دەکەونە بارودۆخێکی نوێوە، بە دایکیانەوە دەلکێن و ئامادە نین لێی ببنەوە – ئەمەش ئەوە پیشان دەدات کە متمانەیان بەخۆیان نییە.
  • کاتێک لە دایکیان جیا دەبنەوە، زیاد لە پێویست نائاسودە دەبن. کاتێک دایکەکە دەگەڕێتەوە دڵخۆش دەبن بە بینینی و بۆ ئاسوودەیی دەچنە لای، بەڵام ناتوانن هەمووکات دڵنەوایییان پێ بدرێت و لەوانەیە نیشانەی توڕەیی بەرامبەری ببینێت لەسەر ئەو وابەستەبوونەی بەو کەسەوە.
  • ئارەزووی پەیوەندی بەستنی نزیک دەکەن بەڵام  لەو دڵەڕاوکێیەدا دەمێننەوە کە ئایا هاوبەشەکەی پێداویستییە سۆزدارییەکانی بۆ دابین دەکات یان نا.
  • ·         سەربەخۆیی و تەنیایی دەتوانێت وایان لێبکات هەست بە دڵەڕاوکێ بکەن.
  • زیاد لە پێویست  پشتدەبەستن بە دایک و باوک یان هاوبەشەکەیان، بەبەردەوامی هەوڵ دەدەن بۆ ڕەزامەندیان.
  • ڕەتکردنەوە، ڕەخنەگرتن، دانپێدانەنانەکانی کەسانی دیکە دەتوانێت بە ئاسانی تووشی دڵەڕاوکێییان بکات.
  • ·         ئەو وابەستە بوونەیان بە کەسانی دیکە، لە کاتی فشاردا زۆر زیاتر دەبێت، هەستەکانیان گەورەتر نیشان دەدەن.
  • پەیوەندییە سۆزداریی و ڕۆمانسیەکانیان، بە بەردەوام لە دووڵی و وەسواسیدایە. بەرز و نزمیی سۆزداری دەبێتە هۆی ئەوەی زیاد لە پیویست هەوڵ دەدەن سەرنجی هاوبەشەکەیان بۆلای خۆیان ڕابکێشن و زۆرکاتیش بەدگومانن سەبارەت بە بەرامبەرەکەیان.
  • زۆرجار پێیان وایە کە ئاسانە بۆیان عاشق بن، لەگەڵ ئەوەشدا بانگەشەی ئەوەش دەکەن کە دۆزینەوەی عیشقێکی ڕاستەقینە  ئەستەمە.

پەیوەندی بەستنی خود بەسی

ئەم جۆرە پەیوەندی بەستنە بەهۆی ئەوەوە سەرچاوە دەگرێت کە دایک چاوپۆشی لە پێداویستییە سۆزدارییەکانی کۆرپەلە دەکات. مۆدێلی کارکردنی ناوخۆیی ئەوان لەسەر بنەمای پەیوەندی بەستنێکی  دوورەپەرێزی دامەزراوە کە لە کاتی کۆرپەلەییدا.

هەندیک لە تایبەتمەندییەکانی:

  • وێنەیەکی ئەرێنی بۆخۆیان و وێنەیەکی نەرێنی بۆ ئەوانی دیکە هەیە.
  • ئەو منداڵانەی کە ئەم جۆرە پەیوەندی بەستنەیان هەیە، دایک وەک سەرچاوەیەکی سەلامەتی نابینن. لە جیابوونەوە لە دایکیان دڵتەنگ نین و کاتێک دایکەکە دەگەڕێتەوە دڵخۆش نین. ئەوان دڵەڕاوکێیەکی زۆر کەمتر نیشان دەدەن.
  • پێیان باشە خۆیان لە پەیوەندی نزیک لەگەڵ کەسانی دیکە بەدوور بگرن بۆ ئەوەی هەستی بە سەربەخۆیی و هێز لەدەست نەدەن.
  • لە باسکردنی تێکچوونی پەیوەندییەکانیان لەگەڵ کەسانی دیکە، زۆر بە ئاسانی و سادەیی مامەڵە دەکەن و زۆر نیگەران نین سەبارەت بەو بابەتە.
  • پێیان وایە پەیوەندی بەستن کارێکی گرانە لەبەر ئەوەی خەڵکی ئێستا متمانەی پێ ناکرێت.
  • هەندێک کات بە ئەنقەست پەیوەندییەکانیان تێک دەدەن بۆ ئەوەی هەست بە ئازادییەکی زیاتر بکەن.
  • ·         بە بەرز و نزمی سۆزداری و ئیرەیی تایبەتمەندن. زۆرجار دڵنیا نین لە هەستەکانیان بەرامبەر بە هاوبەشە ڕۆمانسیەکەیان، پێیان وایە خۆشەویستی ڕۆمانسی بە دەگمەن دەتوانێت بەردەوام بێت و عاشق بوونیان بۆ قورسە.
  • ·         پێی وایە پەیوەندی نزیک لەگەڵ کەسانی دیکەدا ناتوانێت ئارامیان بۆ بهێنێت، بۆیە هەوڵ دەدەن میکانیزمی خۆ پاراستن لە پەیوەندی نزیک پەیڕەو بکەن.
  • هەوڵدەدەن هەستەکانیان لە پەیوەندییەکاندا سەرکوت بکەن، هەرچەندە هێشتا لە ناوەوە ئەزموونی وروژاندنی سۆزداری دەکەن. ئەم کپکردنی هەست و سۆزە، دەرئەنجامی نەرێنی لە پەیوەندی لەگەل کەسانی دیکە  و  بەتایبەتتریش پەیوەندیە سۆزدارییەکان لێدکەوێتەوە.

پەیوەندی بەستنی ترسناک

ئەو منداڵانەی کە پەیوەندی بەستنی ترسناک و دوورکەوتنەوەیان هەیە، مەترسی هەڵگرتنی ئەم ڕەفتارانەیان لەسەرە بۆ تەمەنی گەورەیی ئەگەر یامەرتی نەدرێن بۆ زاڵبوون بەسەر ئەمەدا. ئاساییە ئەوانەی شێوازی پەیوەندی بەستنی ترسناکیان هەیە لە ماڵێکدا گەورە بوون کە زۆر کە پڕ لە کێشە و ئاژاوە بێت. بەم شێوەیە، لەوانەیە چاوەڕێی ئەوە بکەن کە پەیوەندییە سۆزدارییەکان هەروەک سەردەمی منداڵیان وابێت.

هەندێک لە تایبەتمەندییەکانی:

  • وێنەیەکی نەرێنی سەبارەت بە  خۆیان و ئەوانی دیکەیش هەیە.
  • ·         لە هەم پەیوەندی نزیک و هەم لە سەربەخۆیش دەترسن.
  • ئەگەر منداڵەکە لە دایکەکە بۆ ماوەیەک لەیەکتر جیا ببنەوە، لە کاتی بەیەک گەیشتنەوەدا، منداڵەکە بە ناکۆکی مامەڵە دەکات. لەوانەیە سەرەتا بەرەو دایکیان ڕابکەن بەڵام دواتر وا دەرکەوێت کە بیرۆکەکەیان بگۆڕن و یان ڕابکەن یان نواندن بکەن.
  • پەیوەندییە ئاساییەکانی پێ باشترە لە پەیوەندییە ڕۆمانسییەکان. پێی باشە بۆ ماوەیەکی درێژ لە قۆناغی پەیوەندی ئاساییدا بمێنێتەوە چونکە بەمە هەست بە ئاسوودەیی زیاتر دەکات. ئەمەش هەمیشە لەبەر ئەوە نییە کە ئەوان بەڕاستی دەیانەوێت پەیوەندییەکان هەر بە ئاسایی بمێنێتەوە، بەڵکو لەبەر ئەوەیە کە ترسیان لە نزیکبوونەوە لە کەسێک هەیە.
  • لەوانەیە پێیان باش بێت هاوبەشی سێکسی زیاتریان (لە ڕووی ژمارەی کەسەوە) هەبێت وەک ڕێگەیەک بۆ نزیکبوونەوە لە ڕووی جەستەییەوە بەبێ ئەوەی پێویست بکات لە ڕووی سۆزداریشەوە تێکەڵ بن – بەم شێوەیە پێویستییان بۆ نزیکبوونەوەی سێکسی خۆیان تێر دەکەن.
  • زیاتر مەیلی کردە سێکسییە نامۆکانیان هەیە بەهۆی ئەوەی لە منداڵیدا فێربوون کە سنورەکان زۆر گرنگ نین. گرنگە لەبیرت بێت کە ئەمە بۆ هەموو ئەو جۆرە کەسانە بەهەمان شێوە نییە!
  • ڕەنگە پێی باشتر بێت هاوبەشەکەی ڕۆمانسییەکەی لە دوورەوە بهێڵێتەوە بۆ ئەوەی شتەکان لە ڕووی سۆزدارییەوە زۆر چڕ نەبن (پەیوەندییەکە نەچێتە قۆناغی هاوسەرگیری).
  • ئەگەر پەیوەندییەکە زۆر قووڵ بووەیەوە لەگەڵی یان داوایان لێبکرێت چیرۆکی شەخسیان بگێڕنەوە، ئەوا ڕەنگە هەوڵی کۆتایی هێنان  بە پەیوەندیەکە بدات.
  • ئەگەر لەگەڵ کەسێکی دڵنیا و ئارام لە پەیوەندیدا بن، لەوانەیە گومانیان هەبێت لەوەی بۆچی ئەمە بەو جۆرەیە. پێیان وایە دەبێت شتێک هەڵە بێت و لەوانەیە ئاڵەنگاری هاوبەشەکەیان بکەن یان کێشەیەک دروست بکەن بۆ ئەوەی پەیوەندییەکە زیاتر نائارام بێت بۆ ئەوەی دڵنیابن.
  • ئەوان هەمیشە چاوەڕێی ئەوە دەکەن شتێکی خراپ لە پەیوەندییەکەیاندا ڕووبدات و بەدوای هەر هۆکارێکەوەن کە زیان بە پەیوەندییەکە بگەیەنێت بێ ئەوەی خۆیان هەستی پێبکەن.
  • لەوانەیە هاوبەشی ژیانیان تاوانبار بکەن یان تۆمەتباریان بکەن بەو شتانەی کە نەیانکردووە، هەڕەشەی جێهێشتنی پەیوەندییەکە بکەن، یان هاوبەشەکەیان تاقی بکەنەوە بۆ ئەوەی بزانن ئایا ئەمە غیرەیان لێدەکات یان نا. هەموو ئەم ستراتیژیانە ڕەنگە ببێتە هۆی ئەوەی هاوبەشەکەیان بیر لە کۆتاییهێنان بە پەیوەندییەکە بکاتەوە.

لە کۆتاییدا گرنگە ئەوە بزانین، مەرج نییە گەر کەسێک  بە یەکێک لە جۆرەکانی پەیوەندی بەستن پەیوەندییەکانی ببەستێت، هەموو تایبەتمەندییەکانی ئەو جۆرە پەیوەندی بەستنەی تێدا بێت، دەکرێ  تایبەتمەندی لەگەڵ جۆرەکانی دیکەش هەبێت…. بۆیە ناکرێ بە ئاسانی حوکم بەسەر کەسانی دیکەدا بدەین لەم بارەیەوە.

Categories
general

قۆناغەکانی گەشەی ئەخلاقی -کۆڵبێرگ

قۆناغەکانی گەشەی ئەخلاقی -کۆڵبێرگ

لۆڕێنس کۆلبێرگ ( Lawrence Kohlberg) تیۆریایەکی داڕشت کە جەختی کردەوە کە تاکەکان لە شەش قۆناغی جیاوازی گەشەی ئەخلاقیدا لە کۆرپەییەوە تا گەورەیی پێشدەکەون.

ئەم قۆناغانەی لە سێ پۆلی فراوانی گەشەی ئەخلاقیدا دابەشکرد:

  • پێش لاسایی کردنەوە (pre-conventional): منداڵان ئەو کردە ئەخلاقیانە قبوڵ دەکەن کە لەلایەن دەسەڵاتدارەکان ئەوانی دیکەوە بۆیان دیاری دەکرێت. بۆ نمونە، پێیان وایە ئەگەر لێکەوتی کارێک سزادان بێت، دەبێت ئەو کارە خراپ یان نائەخلاقی بێت. خۆ ئەگەریش لێکەوتی کارەکە پاداشت بێت، دەبێت ئەو کارە باش یان ئەخلاقی بێت.
  • ·         لاسایی کردنەوە (conventional): منداڵان پێیان وایە یاسا کۆمەڵایەتییەکان و پێشبینییەکانی کەسانی دیکە، دیاری دەکەن کە چ ڕەفتارێکی قبوڵکراوە یان قبوڵنەکراوە.  ئەو سیستەمە کۆمەڵایەتییەی کە جەخت لەسەر نەزمە کۆمەڵایەتییەکان بکاتەوە، وەک خوازراو سەیر دەکرێت و بۆیە دەبێت کاریگەری لەسەر تێڕوانینەکانمان هەبێت بۆ ڕاست و هەڵە.
  • بان لاسایی کردنەوە ( post-conventional): لێرەدا ئەوەی ڕاستە لەسەر بنەمای تێگەیشتنی تاکێکە بۆ بنەما ئەخلاقییە گشتگیرەکان. لە هەر بارودۆخێکدا ئەوە لەڕووی ئەخلاقییەوە بە قبوڵکراو دادەنرێت کە زۆرترین هاوتەریبی لەگەڵ بنەما گشتگیرە ئەخلاقییەکاندا هەبێت.

 هەر ئاستێکیش لە دوو قۆناغ پێک کە پەیوەستە بە قۆناغە ئاڵۆزەکانی گەشەسەندنی ئەخلاقی کە تادێت ئاڵۆزتر دەبێت. کۆلبێرگ پێی وابوو کە مرۆڤەکان بە نەزمێکی جێگیر بەم قۆناغانەدا تێدەپەڕن، هەروەها تێگەیشتنی ئەخلاقی پەیوەندیدارە بە گەشەکردنی مەعریفیەوە.

خەڵک تەنها بەو ڕیزبەندیەی کە ئاماژەی پێکراوە دەتوانن بە ئاستەکاندا تێپەڕن. هەر قۆناغێکی نوێ جێگەی قۆناغەکەی پێشووتر دەگرێتەوە.هەموو کەسێکیش بە هەموو قۆناغەکان ناگات.

چیرۆکەکەی هاینز

یەکێک لە ناسراوترین چیرۆکەکانی کۆلبێرگ (١٩٥٨) پەیوەندی بە پیاوێکەوە هەیە بە ناوی هاینز کە لە شوێنێکی ئەوروپا ژیاوە.

هاوسەرەکەی هاینز خەریک بوو بەهۆی جۆرێکی تایبەتی شێرپەنجەوە دەمرد. پزیشکەکان دەیانوت ڕەنگە دەرمانێکی کە تازە دروستکراوە ڕزگاری بکات. دەرمانەکە لەلایەن کیمیاگەرێکی دۆزرابووەوە و هاینز بە هەوڵیدا هەندێکی بکڕێت، بەڵام کیمیاگەرەکە داوای دە هێندەی ئەو پارەیەی لێدەکرد کە بۆ دروستکردنی دەرمانەکە تێچووە و ئەمەش زۆر زیاتر بوو لەوەی کە هاینز توانای کڕینی هەبێت.

دوای یارمەتی خێزان و هاوڕێکانی، هاینز تەنها توانی نیوەی پارەکە کۆبکاتەوە. تەنانەت بۆ پزیشکە کیمیاییەکانی ڕوونی کردەوە کە ژنەکەی لە مردندایە و پرسیاری ئەوەی لێکرد کە ئایا دەتوانێت دەرمانێکی هەرزانتر هەبێت یان دواتر پارەکەی دیکە بدات.

کیمیاگەرەکە ڕەتیکردەوە و وتی کە دەرمانەکەی دۆزیوەتەوە و دەیەوێت پارەی پێ پەیدابکات. هاینز بێ هیوا بوو لە ڕزگارکردنی هاوسەرەکەی، بۆیە دواتر لەو شەودا هەڵیکوتایە سەر کیمیاگەرەکە و دەرمانەکەی دزی.

ئایا دەبوو هاینز بچێتە ناو تاقیگە بۆ ئەوەی دەرمانەکە بۆ هاوسەرەکەی بدزێت؟

 گەر بەڵێ، بۆچی؟

 گەر نەخێر بۆچی؟

کۆلبێرگ کۆمەڵێک پرسیاری خستەڕوو سەبارەت بەو پرسە ئەخلاقییە، هەندێک لەوانە:

  • ئایا دەبوو هاینز ئەو دەرمانەی بدزێت؟
  • ئایا ئەگەر هاینز هاوسەرەکەی خۆش نەویستایە؟ هیچ لە ڕووداوەکەی دەگۆڕی؟
  • چی دەبوو ئەگەر ئەو کەسەی دەمرێت کەسێکی نەناسراوە بووایە، هیچ جیاوازییەکی دروست دەکرد؟
  • ئەگەر ژنەکە مرد، ئایا پۆلیس دەبێت ئەو کیمیاگەرە بە تاوانی کوشتن دەستگیر بکات ؟

کۆلبێرگ بە لێکۆڵینەوە لە وەڵامەکانی منداڵانی تەمەن جیاواز بۆ ئەم پرسیارانە، هیوای خواست بزانێت کە چۆن هەڵێنجانی ئەخلاقی دەگۆڕێت لەگەڵ گەورەبوونی مرۆڤەکان بۆ بابەتەکە.

سامپڵەکان لە 72 کوڕی شیکاگۆ لە تەمەنی 10-16 ساڵ پێکهاتبوو، کە 58 لەوانە بە سێ ساڵ جارێک بۆ ماوەی 20 ساڵ لێکۆڵینەوەیان لەسەر کرا.(لەگەڵ ڕوونکردنەوەی هەر قۆناغێکدا ئاماژە بە وەڵامەکانی هەر ئاستێک دەکەین لەسەر ئەو پرسە ئەخلاقیەی هاینز)

ناجێگیری، ڕۆڵێکی گرنگ دەگێڕێت لە قۆناغەکانی گەشەسەندنی ئەخلاقی کۆلبێرگ. منداڵێک کە ڕووبەڕووی پرسێکی ئەخلاقی دەبێتەوە، لەوانەیە هەست بە سنورداری ئێستای لە هەڵێنجانی پرسێکی ئەخلاقی هەستپێبکات، کە زۆرجار بەهۆی بەرکەوتن بە دیدگاکانی ئەوانی دیکەوە پاڵدەنرێت. باشترکردنی توانای وەرگرتنی ڕوانگەی ئەوانی دیکە، کلیلی پێشکەوتنە لە قۆناغەکانی گەشەسەندنی ئەخلاقی کۆلبێرگ. لەگەڵ پێگەیشتنی منداڵان، زیاتر پرسەکان لە ڕوانگەی کەسانی دیکەوە تێدەگەن. بۆ نموونە، منداڵێک لە ئاستی پێش لاسایی کردنەوەدا، پرسێک بە شێوەیەکی سەرەکی لە ڕوانگەی  ئەو دەرئەنجامە کەسییانەی کە هەیەتی لێکدانەو دەکات. لە بەرامبەردا منداڵێک لە ئاستی لاساییکردنەودا مەیلی ئەوەی هەیە کە دیدگای ئەوانی دیکە بە شێوەیەکی زیاتر لەبەرچاو بگرێت.

چۆن دەبیتە خاوەنکارو سەرکەوتووشبیت لە هەمان کاتدا

ئاستی یەکەم – ئەخلاقی پێش لاسایی کردنەوە

ئەخلاقی پێش لاسایی کردنەوە یەکەم ئاستی گەشەسەندنی ئەخلاقییە، تا نزیکەی تەمەنی ٨ ساڵی بەردەوام دەبێت، لەم ئاستەدا منداڵان دەسەڵات و بنەما ئەخلاقییەکانی کەسانی دیکە قبوڵ دەکەن. ئەخلاقی پێش لاسایی کردنەوە کاتێکە کە مرۆڤەکان یاساکان پەیڕەو دەکەن چونکە نایانەوێت تووشی کێشە بن یان نایانەوێت پاداشتێک بەدەست بهێنن. ئەم ئاستە لە ئەخلاق زیاتر لەسەر بنەمای ئەوەیە کە کەسایەتییە خاوەن دەسەڵاتەکانی وەک دایک و باوک یان مامۆستا پێت دەڵێن چی بکەیت نەک ئەوەی کە پێت وایە ڕاستە یان هەڵەیە.

دەسەڵات لە دەرەوەی تاکدایە و زۆرجار منداڵان لەسەر بنەمای دەرئەنجامە جەستەییەکانی کردارەکان بڕیاری ئەخلاقی دەدەن. بۆ نموونە ئەگەر کارێک سزای لێبکەوێتەوە، ئەوە کارێکی خراپە، ئەگەر هۆی پاداشتی لێبکەوێتەوە، کارێکی باشە. کەواتە مرۆڤەکان لەم ئاستەدا هێشتا بنەمای کەسی خۆیان نییە بۆ ڕاست و هەڵە. پێیان وایە شتێک باشە ئەگەر پاداشتی لەسەر بدرێت و خراپە ئەگەر لەسەری سزا بدرێت. لە ئاستی پێش لاسایی کردنەودا، منداڵان کۆدی ئەخلاقی کەسییان نییە. بەڵکو بڕیاری ئەخلاقی بە پێوەرەکانی گەورەکانیان، هەروەها لێکەوتەکانی گوێڕایەڵی یان شکاندنی یاساکان لە قاڵب دەدرێن.

بۆ نموونە ئەگەر چوکلێتیک بەدەست بهێنێت بەهۆی ئەنجامدانی ڕفتارێکەوە، وا دەزانیت کارێکی باشی کردووە، بەڵام ئەگەر قسەی ناشرینی پێ بگوترێت بەهۆی ڕفتارێکەوە، وا دەزانێت کارێکی خراپی کردووە.

ئاستی یەکەم دوو قۆناغ پێکدەهێنێت:

  • قۆناغی یەکەم: گوێڕایەڵی و ئاراستەکردنی سزا. هەڵێنجانی ئەخلاقی لەسەر بنەمای دەرئەنجامە ڕاستەوخۆکان دامەزراوە ( پاداشت و سزا) . منداڵ کاتێک باشە کە سزا نەدرێت. ئەگەر کەسێک سزا درا، دەبێت هەڵەیەکی کردبێت. (هاینز نابێت ئەو دەرمانە بدزێت چونکە دزیکردن نایاساییە، و دەکرێت سزا بدرێت)
  • قۆناغی دووەم: تاکگەرایی و ئاڵوگۆڕ. کردارەکان زیاتر لە ڕووی پاداشتەوە دەبینرێن نەک بەهای ئەخلاقی. لەم قۆناغەدا منداڵان دان بەوەدا دەنێن کە تەنیا یەک بۆچوونی ڕاست نییە کە لەلایەن دەسەڵاتدارەکانیانەوە دەگوازرێتەوە ودیدگا و  هەندێ کات تێڕوانینی خۆیان هەیە. (هاینز نابێت ئەو دەرمانە بدزێت چونکە دزیکردن نایاساییە، و دەکرێت سزا بدرێت)

ئاستی دووەم – ئەخلاقی لاسایی کردنەوە

ئەخلاقی لاسایی کردنەوە ئاستی دووەمی گەشەسەندنی ئەخلاقییە (تەمەن ٨ ساڵ تا سەرەتای هەرزەکاریە)، کە تایبەتمەندە بە قبوڵکردنی یاسا کۆمەڵایەتییەکان و چاوەڕوانییەکانی ئەوانی دیکە سەبارەت بە ڕاست و هەڵە.

دەسەڵاتدارەکەی ئێستا  لەناو خودی خۆیدایە بەڵام زۆر نرخی بۆ دانانێت، چونکە هەڵێنجانی ئەخلاقی هێشتا لەسەر بنەمای نۆرمەکانی ئەو گروپەیە کە کەسەکە لەسەریەتی ( تێبینی: لە کۆمەڵناسی و دەروونناسیدا، نۆرم ئاماژەیە بۆ ئەو ڕێسا یان پێشبینییە نەنووسراوانەی کە ئاڕاستەی ڕەفتاری تاکەکان لە ناو کۆمەڵگا یان گروپێکی دیاریکراودا دەکەن. ئەم نۆرمانە زۆرجار لەسەر بنەمای بەها و داب و نەریتی کلتوری دامەزراون و ڕۆڵێکی بەرچاو لە داڕشتنی کارلێک و ڕەفتاری کۆمەڵایەتیدا دەگێڕن).

 لەم ئاستەدا، سیستەمێکی کۆمەڵایەتی کە جەخت لەسەر نەزمە کۆمەڵایەتییەکان بکاتەوە، وەک خوازراو سەیر دەکرێت و کاریگەری لەسەر تێڕوانینی ئێمە بۆ ڕاست و هەڵە دەبێت.

کەواتە، ئەو کەسانەی کە ئەخلاقی لاساییکردنەوە پەیڕەو دەکەن ،پێیان وایە گرنگە پەیڕەوی یاسا و چاوەڕوانییەکانی کۆمەڵگا بکرێت بۆ پاراستنی ڕێکوپێکی و ڕێگریکردن لە دروستبوونی کێشە.

بۆ نموونە ئەنجامنەدانی فێڵکردن لە تاقیکردنەوەیەکدا بەشێکە لە ئەخلاقی لاسایی کردنەوە. چونکە فێڵکردن دەتوانێت زیان بە سیستەمی ئەکادیمی بگەیەنێت و کێشەی کۆمەڵایەتی دروست بکات.

هاوسەران هەمیشە کێشەکانیان ڕوو  لە زیاد بوونە. 

ناتوانن بە ئاسانی کێشەکانیان چارەسەر بکەن. 

زۆر جار بە خراپی باسی یەکتر ئەکەن.

زۆرێك لە هاوسەران بە یەکتر ناڵێن خۆشم ئەوێی.

نازانن چۆن هەستەکانیان بۆ یەکتر دەربڕن.

ئەمانە و چەندین کێشەی تر کەوا ژیانی هاوسەرگیری وێران ئەکەن و نایەڵن هاوسەران چێژ لە پەیوەندییەکەیان ببین. 

بەڵام ئاوات ئەکادیمی هاوسەرانی بیر نەچووە و بە ئاسانترین شێوە چارەسەریان بۆ ئەدۆزێتەوە 

مامۆستا ئاوات نصراللە لە ڕێی کۆڕسی NLPی وڵام و چارەسەری هەموو ئەمانە و زیاتریش پێشکەش بە  هاوسەران ئەکات

بەڵام بۆچی NLP؟!

چونکە لە ڕێی NLP ئەتوانی کەسایەتی خۆت و هاوسەرەکەت بزانیت. 

ئەمیش قۆناغی سێ و چوار پێکدێنێت:

  • قۆناغی سێ: پەیوەندی باشی نێوان کەسەکان. منداڵ یان تاک کاتێک  باشە کە لەلایەن کەسانی ترەوە وەک کەسێکی باش سەیر بکرێت. بۆیە وەڵامەکان پەیوەندییان بە ڕەزامەندی کەسانی دیکەوە هەیە. (پێویستە هاینز ئەو دەرمانە بدزێت چونکە وەک هاوسەرێکی باش چاوەڕوانی ئەوەی لێدەکرێت کە هەرچی لە توانایدا بێت بیکات بۆ ڕزگارکردنی هاوسەرەکەی).
  • قۆناغی چوار: ئەخلاقی یاسا و ڕێسا. منداڵ یان تاک ئاگاداری یاسا جۆراوجۆرەکانی کۆمەڵگا دەبێت، بۆیە بڕیارەکانی پەیوەندییان بە پابەندبوون بە ڕێساکانەوە هەیە بۆ ئەوەی  پابەندبن  بە یاسا و دووربکەونەوە  لە تاوان  (هاینز نابێت ئەو ماددە هۆشبەرە بدزێت چونکە دەبێت یاسا بپارێزێت و نەزمی کۆمەڵایەتییەکان پێشێل نەکات)

ئاستی سێیەم – ئەخلاقی بان لاسایی کردنەوە

ئەخلاقی بان لاسایی کردنەوە ئاستی سێیەمی گەشەسەندنی ئەخلاقییە و بە تێگەیشتنی تاک لە بنەما ئەخلاقییە گشتگیرەکان (universal ethical principles) تایبەتمەندە.

ئەخلاقی بان لاسایی کردنەوە کاتێکە کە مرۆڤەکان لەسەر بنەمای ئەوەی کە پێیان وایە ڕاستە بڕیار دەدەن نەک تەنها پەیڕەوی یاساکان بکەن. ئەمەش بەو مانایەیە کە مرۆڤەکان لەم ئاستەی ئەخلاقدا بنەما و بەهای ئەخلاقی خۆیان هەیە و تەنها ئەو کارە ناکەن کە کۆمەڵگا پێیان دەڵێت بیکەن. لەم ئاستەدا مرۆڤەکان بیر لەوە دەکەنەوە کە چی دادپەروەرە، چی ڕاستە، چ بەهایەک گرنگە. لە هەر بارودۆخێکدا ئەوە بە ئەخلاقی دادەنرێت کە زۆرترین هاوتەریبی لەگەڵ ئەم بنەما ئەخلاقیەکاندایە. هەروەها بیر لەوە دەکەنەوە کە هەڵبژاردنەکانیان چۆن کاریگەری لەسەر کەسانی دیکە دەبێت و هەوڵدەدەن بڕیاری باش بۆ هەمووان بدەن نەک تەنها بۆ خۆیان بەو مانایەی خود سەنتەر نین.

پڕۆگرامی چالاککردنەوەی مێشک و یادگە – نهێنی ڕاستەقینە بۆ گەیشتن بەو پەڕی سەرکەوتن لە ژیاند

تەنها  10-15% خەڵک توانای بیرکردنەوەیان هەیە کە پێویستە بۆ قۆناغی 5 یان 6 (ئەخلاقی بان لاسایی کردنەوە). واتە زۆربەی خەڵک تێڕوانینی ئەخلاقی خۆیان لە دەوروبەریان وەردەگرن و تەنها کەمینەیەک بیر لە بنەما ئەخلاقییەکان دەکەنەوە.

ئەمیش قۆناغی پێنج و شەش لەخۆ دەگرێت:

  • قۆناغی پێنجەم: هاوپەیمانی کۆمەڵایەتی و مافی تاک. منداڵ یان تاک لەم قۆناغەدا هۆشیار دەبێتەوە بەوەی  کە ڕەنگە یاسا و ڕێساکان بۆ قازانجی زۆرینە بن، بەڵام کاتێک هەیە کە دژی بەرژەوەندی تاکانێکی تایبەت کاردەکەن. هەربۆیە یاساکان وا دەردەکەون کە قبوڵکراو بن بەڵام دەکرێت بگۆڕێن لە کاتی پێویستدا. پرسەکان لەم قۆناغەدا هەمیشە ڕوون نین. بۆ نموونە لە دووڕیانەکەی هاینزدا، پاراستنی ژیانی کەسێک گرنگترە لە شکاندنی یاسای دژی دزی (پێویستە هاینز ئەو دەرمانە بدزێت چونکە پاراستنی ژیانی مرۆڤ بەهایەکی بنەڕەتیترە لە مافی خاوەندارێتی)
  • قۆناغی شەشەم: بنەما گشتگیرەکان (Universal Principles). مرۆڤەکان لەم قۆناغەدا کۆمەڵێک ڕێڕەوی ئەخلاقی خۆیان پەرەپێداوە، کە ڕەنگە لەگەڵ یاسادا بگونجێت یان نەگونجێت. بنەماکان بۆ هەموو کەسێک دەگونجێت. بۆ نموونە مافی مرۆڤ، دادپەروەری، یەکسانی. تاک ئامادەدەبێت بۆ بەرگریکردن لەم بنەمایانە، تەنانەت ئەگەر بە پێچەوانەی باقی کۆمەڵگادا بێت.  هەروەها ئامادەیی ئەوەی تێدایە کە  باجی دەرئەنجامەکانی ئەو دژایەتی  ناڕەزامەندیانە بدات کە ڕووبەڕوی دەکرێتەوە بە زیندانیکردن یان هەر جۆرێکی دیکەی باجدان. (هاینز پێویستە بیر لە دانوستان لەگەڵ کیمیاگەرەکە بکاتەوە. چونکە بڕیارەکە ڕەنگدانەوەی ململانێی نێوان مافی خاوەندارێتی و پیرۆزی ژیانی مرۆڤە)

 هەندێک ڕەخنەکان سەبارەت بە تیۆریاکەی کۆڵبێرگ

  1. نمونەی چیرۆکی هاینز، ئاڕاستەی کەسانێک کراوە کە تەنانەت هاوسەگیریان نەکردووە ( منداڵانی ١٠ بۆ ١٦ ساڵ) بەمەش شێوازی بڕیاردانەکەیان ناڕوون دەبێت.
  2. 2.        لایەنگیرییەکی زۆر  بە سامپڵەکانی کۆڵبێرگەوە دیاربوو. کۆڵبێرگ پێی وابوو کە گەشەی ئەخلاقی لە پیاواندا زیاترە وەک لە ئافرەتان، ئەمەش بەهۆی لاوازی توانای هەڵێنجان لە ئافرەتاندا. بەڵام دواتر توێژەرە هاوکارەکەی بەناوی کاڕۆڵ گلیگان، ئەو قسەیەی ڕەتکردەوە، بەوەی کە ئافرەتان توانای هەڵێنجانیان جیاوازە نەک لاوازتر.
  3. بەپێی قسەکانی گیلیگان، تیۆری کۆلبێرگ لەسەر سامپڵی تەواو نێر بووە،  هەربۆیە قۆناغەکان  ڕەنگدانەوەی پێناسەیەکی پیاوانەیە بۆ ئەخلاق. بۆ نموونە، زۆرجار ژنان لە دووڕیانەکەی هاینزدا دژی دزین بەهۆی هەندێک کاردانەوەی ئەگەری وەک جیابوونەوە لە هاوسەرەکەی ئەگەر هاینز زیندانی بکرێت. جگە لەوەش، پرسی لایەنگری جێندەری کە لەلایەن گیلیگانەوە وروژێنراوە، بیرهێنانەوەی ئەو مشتومڕە بەرچاوە جێندەرییە کە هێشتا لە دەروونناسیدا هەیە. ئەم لایەنگیرییە دەتوانێت کاریگەرییەکی زۆری لەسەر ئەو ئەنجامانە هەبێت کە لە ڕێگەی لێکۆڵینەوەی دەروونییەوە بەدەست دەهێنرێن.
  4. دەروونناسان لەگەڵ تیۆری گەشەپێدانی ئەخلاقی کۆلبێرگ هاوڕان، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا جەخت لەسەر جیاوازی نێوان هەڵێنجانی ئەخلاقی و ڕەفتار دەکەنەوە. ئەوەی ئێمە بانگەشەی دەکەین، لە دۆخێکی گریمانەییدا دەیکەین. کاتێک ڕووبەڕووی بارودۆخی ڕاستەقینە دەبینەوە، زۆرجار کردارەکەمان و بنەماکەمان جیاوازن. ڕەنگە کردارەکانمان لەگەڵ ئەو بەهایانەی بانگەشەی بۆدەکەین نەگونجێت. ئەو ڕاستییەی کە تیۆری کۆلبێرگ زۆر وابەستەی وەڵامی تاکێکە بۆ دووڕیانێکی دەستکرد، ڕەوایەتی ئەو ئەنجامانەی لە ڕێگەی ئەم لێکۆڵینەوەیەوە بەدەست هاتوون، بەتەواوەتی دەخەنە ژێر پرسیارەوە.
Categories
general

تیۆری مرۆڤدۆستی کارل ڕۆجەرز و بەشدارییەکانی لە دەروونناسیدا

تیۆری مرۆڤدۆستی کارل ڕۆجەرز و بەشدارییەکانی لە دەروونناسیدا

کارل ڕۆجەرس (Carl Rogers) (١٩٠٢-١٩٨٧) دەروونناسێکی مرۆڤدۆستی (humanistic)  بوو کە بە تێڕوانینەکانی سەبارەت بە چارەسەری پەیوەندی (therapeutic relationship)  و تیۆرییەکانی کەسایەتی و هێنانەدی خود (self-actualization) ناسراوە.

ڕۆجەرس پێی وابوو بۆ ئەوەی مرۆڤ گەشە بکات:

  • پێویستی بە ژینگەیەک هەیە کە بەتەواوی خودی خۆی بێت (بیروڕا و هەست و سۆزەکان و زانیارییەکانی بە شێوەیەکی ئازادانە بڵاوبکاتەوە لەو ڕێگەیەوە پەیوەدنییەکانی بەهێزتر بکات کە ئەمە پێێ دەوترێت Self-disclosure).
  • ·         قبوڵکراوبێت بەبێ دانانی مەرج و یاسا.
  • هاوسۆزی هەبێت (empathy) واتە گوێی بۆ بگیرێت و کەسانێک هەبن لێی تێبگەن.

بەبێ ئەم سیفەتانە پەیوەندیەکان و کەسایەتی تاک بە شێوەیەکی وەک پێویست گەشە ناکات، وەک چۆن درەختێک بەبێ تیشکی خۆر و ئاو گەشە ناکات.

ڕۆجەرس پێی وابوو کە هەموو مرۆڤێک دەتوانێت بە ئامانج و خواست و ئارەزووەکانی بگات.  ئەمەش کاتێک کە قبوڵکردنی خودی زیاتر بێت. ئەمە یەکێک بوو لە گرنگترین بەشدارییەکانی کارل ڕۆجەرس لە دەروونناسیدا.

چارەسەری تاک سەنتەری (Person-Centered Therapy)

ڕۆجەرس چارەسەری سەنتەری چارەخواز (client-centered therapy)ی  پەرەپێدا (دواتر ناوی گۆڕدرا بۆ تاک سەنتەری)، کە چارەسەرێکی نائاڕاستەیی بوو، بەو مانایەی ڕێگەی بە چارەخوازەکان دەدا کە خۆیان سەرنتەر بن لە چارەسەرکردنی کێشەکانیان و خۆیان زیاتر هەوڵی دۆزینەوەی ڕێگەچارەکان بدەن.

ئەم جۆرە لە چارەسەر بریتییە لە لابردنی بەربەستەکان لەلایەن چارەسەرکارەوە بۆ ئەوەی چارەخواز بۆخۆی هەوڵبدات بەرەو باشتر بڕوات، ئازادکردنی تاکی چارەخوازە  بۆ گەشەکردن و بەرەوپێشچوونی سروشتی بە ئاڕاستەکردنی خۆی . ڕۆجەرس بە بەکارهێنانی تەکنیکە نائاڕاستەییەکان، یارمەتی چارەخوازەکانی دەدا کە بکەونە سەر ئەوەی خۆیان بەرپرسیارێتی خۆیان هەڵبگرن.

ئەو پێی وابوو کە ئەزموونی تێگەیشتن و بەهادانان بۆ کەسی چارەخواز، هەستێکی ئازادی پێدەبەخشێت بۆ گەشەکردن و چارەسەرکردنی گرفتەکانی لەلایەن خودی خۆیەوە. لەکاتێکدا مۆدێلەکانی دیکە بەگشتی لە هەوڵدان بۆ ئەوەی کە چارەسەرکار ئاڕاستەی بیرکردنەوە و ڕفتارەکانی چارەخواز بگۆڕێت بەمەش چارەسەرکار دەبێتە سەنتەر نەک چارەخواز و ئاڕاستەی ناوەکی چارەسەرخواز ڕۆڵێکی سەرەکی نابینێت.

ڕۆجەرس چاودێری دانیشتنەکانی چارەسەرییەکانی دەکرد، شیکاری بۆ گۆڕانکارییەکان دەکرد و هۆکارەکانی پەیوەست بە دەرئەنجامی دانیشتنە چارەسەرییەکانی دەخستە ژێر چاودێرییەوە. یەکەم کەس بوو کە کەیسە چارەسەری دەروونییەکانی تۆمار دەکرد و بڵاویدەکردنەوە.

ڕۆجەرس شۆڕشێکی گەورەی لە ڕەوتی چارەسەرکردندا داهێنا. ئەو بۆچوونێکی ڕیشەیی هەبوو کە پێی وابوو ئاڕاستەی دانیشتنە دەروونییەکان دەبێت چارەخواز ئاڕاستەی بکات نەک چارەسەرکار. وەک خۆی دەڵێت: “چارەخواز دەزانێت چی ئازاریێکی هەیە، بەرەو چ ئاراستەیەک دەڕوات، چ کێشەیەک بەڕاستی گرنگە، بە چ ئەزموونێکدا هاتووە”.

بۆچی ناتوانن زۆر بە باشی یەکتر بناسن؟ 

بۆچی بۆ هەندێك هاوسەر وتنی وشەی (خۆشم ئەوێی) زۆر گرنگە؟

لەبەرچی گرنگە تۆ و هاوسەرەکەت هەمان کەسایەتیتان هەبێت؟

وڵامی ئەمانە و دەیان پرسیاری تر بە بەشداری کردن لەم خولە ناوازەیەی NLP دەست بخە. 

لەبەر چەند هۆکارێك پێویستە هەر ئێستا بڕیاری بەشداری کردن بدەیت؟ 

تاکوو کەسێکی دروست هەڵبژێری بۆ ئەوەی هاوسەرگیری لەگەڵدا بکەیت. 

ژیانی هاوسەرگیریت ڕزگار بکەیت. 

دڵی هاوسەرەکەت بەدەست بهێنیت. 

کۆتای بە کێشەکانت بهێنیت

گەشەکردنی کەسایەتی

سەنتەری تیۆری کەسایەتی ڕۆجەرس چەمکی خودە( self or self-concept). ئەمەش بەم شێوەیە پێناسە دەکرێت: “کۆمەڵە تێڕوانین و باوەڕەی تاکە  سەبارەت بە خودی خۆی”.

خود (self) زاراوەیەکی مرۆڤدۆستانەیە (humanistic term) بۆ ئەوەی سەرنج بدەم کە  من وەک مرۆڤێک بەڕاستی کێم. خود کەسایەتی ناوەکی ئێمەیە، دەتوانرێت بە ڕۆح (soul)، یان دەروونی فرۆید (Freud’s psyche ) بیچوێنین. خود لە ژێر کاریگەری ئەو ئەزموونانەدایە کە مرۆڤ لە ژیانیدا هەیبووە و هەیەتی، هەروەها لێکدانەوەکان و تێگەیشتنیان لەو ئەزموونانە. دوو سەرچاوەی بنچینەیی کاریگەرییان لەسەر چەمکی خود هەیە:

  • ئەزموونەکانی منداڵی (childhood experiences).
  • هەڵسەنگاندنی کەسانی دیکە(evaluation by others).

بەپێی قسەکانی ڕۆجەرس، ئێمە دەمانەوێت هەست بکەین، ئەزموون بکەین و ڕەفتار بکەین بە شێوەیەک، لەگەڵ  ئەو وێنەی کە بۆخۆمان هەمانە بگونجێت (self-image) ئەمەش ڕەنگدانەوەی ئەوەیە کە ئێمە حەز دەکەین لە وێنە خودییە نمونەییەکەمان بچین(ideal-self) (تێبینی: مەبەست لە self-image  ئەو وێنەیە کە بۆ خودی خۆت ئێستا هەتە واتە ئێستا خۆت چۆن دەبینیت لەوانەشە خۆت بەتەواوەتی هەست بەو وێنەیە نەکەیت، هەروەها idea- self  مەبەست لە ئەو وێنەیە کە حەز دەکەیت بەو جۆرە بیت). تا وێنەی خۆمان و وێنە خودییە نمونەییەکەمان لە یەکتر نزیکتر بن، هەستی بەهای خودیمان (self-worth) زیاتر دەبێت.

ڕێبازی مرۆڤدۆستی دەڵێت خود (self) لە چەمکگەلێک پێکهاتووە کە تایبەتن بە خودی خۆمانەوە. چەمکی خود (self) سێ پێکهاتە لەخۆدەگرێت:

بەهای خود (Self-worth)

بەهای خود یان خود شکۆفایی (self-esteem) ئەو شتانە لەخۆدەگرێت کە ئێمە لەبارەی خۆمانەوە بیری لێدەکەینەوە و هەستی پێدەکەین. ڕۆجەرس پێی وابوو هەستکردن بە بەهای خود لە سەرەتای منداڵیدا پەرەی سەندووە و لە کارلێکی منداڵ لەگەڵ دایک و باوکدا دروست بووە، هەروەها لەگەڵ گەورەبوونی منداڵ و کارلێککردنی لەگەڵ کەسانی دیکە، کاریگەری لەسەر هەستکردن بە بەهای خودی دەبێت.

وێنەی خود (Self-image)

چۆن خۆت دەبینیت؟ چۆنیەتی بینینی خۆمان کاریگەری گەورەی هەیە لەسەر تەندروستی دەروونیمان. لە ئاستێکی سادەدا، ڕەنگە خۆمان وەک کەسێکی باش یان خراپ، جوان یان ناشرین ببینین یان هەست پێبکەین. وێنەی خود کاریگەری لەسەر چۆنیەتی بیرکردنەوە و هەستکردن و هەڵسوکەوتی مرۆڤ لە جیهاندا هەیە، بەو مانایەی بابەتێکی جیهانییە و کاریگەری تاکە جیاوازەکان لەسەر یەکتری زۆرە هەرچەندە نەتەوەکانیشیان لەیەک جیاواز بن. هەروەک ئەوەی کە کەسێک شێوەیەکی سروشتی هەیە بەڵام لە شێوەی ڕازی نییە چونکە کۆمەڵێک پێوەری جیهانی دانراوە بۆ جوانی کە لە ڕاستیدا بوونیان نییە و ئەم کەسەش بەپێی پیوەرەکان جوان نییە، هەربۆیە ئەمە کاریگەری گەورەی لەسەر وێنەی خۆی بۆ خودی خۆی دروست دەکات بە شێوەیەکی خراپ.

وێنەی نمونەیی خود (Ideal-self)

ئەو وێنەیەیە کە ئێمە حەز دەکەین بین( تێبینی: مەبەستمان لەو وشەی وێنە تەنها شێوەی جەستە و ڕووکاری دەرەوە نییە، بەڵکو شێوەی جەستە و ڕووخسار، دەستکەوت و ئامانجەکانمان، کەسایەتییمان، ئاستی زانستیمان، ڕێژەی داهاتمان، ڕێژەی ئیمانمان هتد….. واتە هەر شتێک پەیوەندی بە ئێمەوە هەبێت).  وێنەی خود بابەتێکی داینامیکییە – واتە هەمیشە لە گۆڕاندایە بە درێژایی ژیان. ئەو وێنە نمونەییەی کە لە منداڵیدا هەیە هەمان وێنە نییە کە لە هەرزەکارێکدا هەیە ئەویش هەمان وێنە نییە کە لە کەسێکی پێگەیشتوودا هەیە.

ڕێزگرتنی ئەرێنی و بەهای خۆت

کارل ڕۆجەرز منداڵی بەو شێوەیە سەیر کردووە کە دوو پێویستی سەرەتایی هەیە:

  • ڕێز و پیزانینی ئەرێنی (positive regard)  لەلایەن کەسانی دیکەوە
  • بەهای خود (self-worth).

چۆن بیر لە خۆمان دەکەینەوە؟ چۆن لە خۆمان دەڕوانین؟ هەستەکانمان بە بەها و گرنگی خۆمان چۆنە؟ وەڵامی ئەم پرسیارانە گرنگییەکی بنەڕەتی هەیە هەم بۆ تەندروستی دەروونی و هەمیش بۆ ئەوەی کە بتوانین ئامانج و ویستەکانمان لە ژیاندا بگەین و هەستی لە خود ڕازیبوونمان زیاتر بێت.

لای کارل ڕۆجەرس، کاتێک کەسێک کە بەهای خودی بەرزە،  واتە متمانە و هەستی ئەرێنی لەبارەی خودی خۆیەوە هەیە، لە ژیاندا ڕووبەڕووی ئاڵەنگاری جۆراوجۆر دەبێتەوە. هەندێک جار شکست و ناخۆشیش قبوڵ دەکات و لەگەڵ خەڵکدا بە سنگێکی کراوەوە مامەڵە دەکات.

کەسێک کە بەهای خۆی کەم بێت لەوانەیە خۆی لە ئاڵەنگارییەکانی ژیان بەدوور بگرێت، ناتوانێ قبوڵی بکات کە ژیان لە هەندێک کاتدا دەکرێت زۆر بە ئازار و ناخۆش بێت. جگە لەوەش لەگەڵ کەسانی دیکەدا بەرگریکار و خۆپارێز دەبێت و هەمیشە بیانوو بۆ هەڵەکانی دەهێنێتەوە بە میکانیزمە بەرگرییە جیاوازەکان.

ڕۆجەرس پێیوابوو کە پێویستە لەلایەن کەسانی دیکەوە ڕێزمان لێ بگیرێت و بە شێوەیەکی ئەرێنی سەیر بکرێین. پێویستە هەست بە بەها، ڕێزگرتن، سۆز و خۆشەویستی بکەین. ڕۆجەرس جیاوازی لە نێوان ڕێز و خۆشەویستی بێ مەرج و ڕێز و خۆشەویستیی مەرجداردا کرد.

پڕۆگرامی چالاککردنەوەی مێشک و یادگە – نهێنی ڕاستەقینە بۆ گەیشتن بەو پەڕی سەرکەوتن لە ژیاند

ڕێز و خۆشەویستی بێ مەرج

کاتێک کەسێک خۆشەویستی پێدەدرێت و ڕێزی لێدەگیرێت لەلایەن خێزانەکەی، کەسە تایبەتییەکانی و قبوڵ دەکرێت لەلایەن ئەوانەوە بەو شێوەیەی کە هەیە، پێی دەوترێت ڕێز و خۆشەویستی بێ مەرج. ڕێز و خۆشەویستیی بێ مەرج دوورە لەوەی کە نەمێنێت کاتێک کە کەسەکە هەڵەیەک دەکات یاخود شتێک دەکات کە بەدڵی ئەوانی دیکە نییە.

جێکەوتەکانی ڕێز و خۆشەویستیی بێ مەرج وا لە کەسەکە دەکات هەست بە ئازادی بکات و هەوڵ بدات کاری جیاواز تاقیبکاتەوە ئەگەریش هەڵەی تێدا بکات، ئەمە دەشکرێت هەندێ کات کەسەکە  بە تێپەڕبوونی کات بەرەو خراپتر ببات.

ڕێز و خۆشەویستی مەرجدار

کەسێک خۆشەویستی و ڕێز و دانپێدانانی پێ دەدرێت لەکاتێدا بەو جۆرە ڕفتار بکات کە خوازراوە و قبوڵکراوە و خۆشویستراوە لەلایەن کەسانی دیکەوە. بۆ نمونە، مامەڵەی دایبابەکانە لەگەڵ منداڵەکانیان (کوڕم گەر ………. بکەیت تۆمان خۆش دەوێت). واتە خۆشەویستی و ڕێزی تاکەکە بەستراوە بە کۆمەڵێک ڕفتاری خوازراوی ئەوانی دیکەوە نەک لەبەر خودی تاکەکە خۆشەویستی و ڕێزی لێبگیرێت.

دەکرێت بە تێپەڕبوونی کات، ئەم کەسە هەمیشە بەدوای ئەوەدا بگەڕێت کە کارانێک بکات لەلایەن ئەوانی دیکەوە قبوڵ بکرێت و لەسەر ئەم حاڵەتە مەرجدار بێت، زۆر کاتیش ئەم مەرجداربوونە لە قۆناغی منداڵیدا ڕوودەدات.

تەبایی Congruence))

ڕەنگە خودی وێنە نمونەییەکەی کەسێک کە بۆ خۆی هەیەتی، لەگەڵ ئەو شتانەدا هاوتا نەبێت کە لە ژیانی راستەقینە و ئەزموونەکانی کەسەکەدا ڕوودەدەن. لێرەوە ڕەنگە جیاوازییەک لە نێوان خودی وێنە نمونەییەکە و ئەزموونی ڕاستەقینەی ژیانیدا هەبێت. ئەمەش پێی دەوترێت ناتەبایی (incongruence)

لەو شوێنانەی کە خودی وێنە نمونەییەکە و ئەزموونی ڕاستەقینەی ژیانی یەکدەگرن یان زۆر لەیەک دەچن، حاڵەتێکی تەبایی بوونی هەیە کە پێی دەڵێین (congruence). بە دەگمەن، دەتوانین بڵێین هەرگیز، دۆخێکی تەواو یەکگرتوویی بوونی نابێت لە نێوان وێنە خودییەکە و ئەزمونە ڕاستەقینەکەی ژیانی تاک، بۆیە مرۆڤەکان هەمیشە ڕێژەیەک لە ناتەباییان هەیە.

وێنەی خودSelf-Image
وێنەی نمونەیی خودIdeal Self

گەشەسەندنی تەباییمان ( مەبەستمان زیادبوونی پەیوەندی نێوان ئەو دوو ئەڵقەیەیە) وابەستەی ڕێز و خۆشەویستیی بێ مەرجە. کارل ڕۆجەرز پێی وابوو بۆ ئەوەی مرۆڤ بتوانێت خود پەسەندی بەدەستبهێنێت، دەبێت لە حاڵەتێکی تەباییدا بێت.ئێمە دەمانەوێت هەست بکەین، ئەزموون بکەین و بەو شێوەیە ڕەفتار بکەین کە لەگەڵ وێنەی خۆماندا بگونجێت و ڕەنگدانەوەی ئەو وێنەیە بێت کە ئێمە حەز دەکەین چۆن بین، واتە وێنە نمونەییەکەی خۆمان. تا وێنەی خودی خۆمان و وێنە نمونەییەکەی خۆمان لە یەکتر نزیکتربن، زیاتر تەبا دەبین لەگەڵ خۆمان و هەستکردنمان بەها و گرنگی خۆمان بەرزتر دەبێتەوە.

وەک چۆن ئێمە پێمان باشە خۆمان بە شێوەیەک ببینین کە لەگەڵ وێنە نمونەییەکەدا بگونجێت، ڕەنگە  چەندین میکانیزمەکانی جۆراوجۆری وەک بەرگری وەک ئینکاری یان سەرکوتکردن بەکاربهێنین بۆ ئەوەی کەمتر هەست بە هەڕەشە بکەین لەلایەن هەندێک لەو شتانەی کە وا دەکەن هەست بە ناتەبایی بکەین لە نێوان دوو وێنەکەدا.

هەندێک کەس  کە وێنە نمونەییەکەی  لەگەڵ هەست و ئەزموونە ڕاستەقینەکانیدا ناتەبا بێت،  دەست دەکات بە بەرگری، چونکە ڕاستییەکان ئازاریان دەدات.

بەدیهێنانی خود(self-actualization)

کارل ڕۆجەرس  پێی وابوو مرۆڤەکان یەک پاڵنەری بنەڕەتییان هەیە، ئەویش مەیلی خۆبەدیهێنانە (self-actualize)  – واتە هەوڵدان بۆ بەدیهێنانی توانا شاراوەکانی و بەدەستهێنانی بەرزترین ئاستی مرۆڤبوونی خۆی.

مرۆڤەکان لە حاڵەتێکدا دەتوانن خۆیان قبوڵ بکەن کە ڕێز و خۆشەویستییەکی تەندروستییان بۆخۆیان هەبێت. ئەمەش لەو کاتەدا دەکرێت ڕووبدات کە ڕێز و خۆشەویستی لەلایەن کەسانی دیکەوە بەبێ مەرج پێ درابێت – ئەگەر هەست بکەن کە بەهایان هەیە و ڕێزیان لێدەگیرێت بەبێ مەرج لەلایەن کەسانی دەوروبەریانەوە (بەتایبەت دایک و باوکیان کاتێک منداڵ بوون).

خود قبوڵکردن تەنیا لەو کاتەدا دەبێت کە یەکدەنگی لە نێوان وێنە ڕاستەقینەکەی تاک و وێنە نمونەییەکەی کە دایناوە بۆخۆی نزیکی زۆری هەبێت. ئەگەر بۆشایییەکی گەورە لە نێوان ئەم دوو وێنەیەدا هەبێت، هەستی نەرێنی سەبارەت بە  بەها و گرنگی خود سەرهەڵدەدات کە وا دەکات خود قبوڵکردن مەحاڵ بێت.

لێرەوە تێدەگەین کە  ژینگە دەستێکی باڵای لەم بابەتەدا هەیە. وەک گوڵێک کە ئەگەر ژینگەکەی لەبار بێت، باش گەشە دەکات. مرۆڤەکانیش گەشە دەکەن و دەگەنە تواناکانی خۆیان ئەگەر ژینگەکەیان لەبار بێت.

بەپێی قسەکانی ڕۆجەرس، مرۆڤەکان تەنیا کاتێک دەبنە دڕندە و وێرانکەر کە چەمکێکی خراپیان سەبارەت بەخۆیان هەبێت یان هۆکاری دەرەکی ببێتە هۆی تێکدان و لەجێدانانی بەها سروشتییەکانی تاک.

کەسایەتییە تەواو کاراکان

ڕۆجەرس پێی وابوو مرۆڤەکان دەتوانن بە ئامانجەکانیان بگەن، چونکە گەر هەوڵبدەن و ڕۆژانە لە گەشە و بەرەوپێشچووندا بن، بە تێپەڕبوونی کات هەست و بیرکردنەوە و باوەڕەکانیان گۆرانکاری بەسەردا دێت. ئەو کەسانەی زۆر هەوڵ دەدەن وێنە نمونەییەکەیان بهێننە دی، پێیان دەوترێت کەسایەتییە تەواو کاراکان. کە لە کۆمەڵگادا ئەمانە خاوەن دەستکەوتی زۆرن.

ڕۆجەرس هەندێک تایبەتمەندی ئەم جۆرە کەسانەی دەستنیشان کرد:

  • کراوەن بۆ وەرگرتنی ئەزموونی نوێ ئیتر چ ئەزموونێکی نەرێنی بێت یاخود ئەرێنی، ئامادەن ئەزموونی بکەن و قبوڵکراوە لایان و هەوڵ نادەن بە میکانیزمە بەرگرییە جیاوازەکان بەرگری لەخۆیان بکەن.
  • خۆیان دەپارێزن لە پێشوەختە بڕیاردان و پێشبینی زۆر کردن بۆ شتەکان، هەوڵدەدەن کرداری بن لەجێگەی ئەوەی زۆر بیر لە کارەکان بکەنەوە هەوڵدەدەن ئەزموونی بکەن.
  • خۆیان بەباشی ڕێکدەخەن و پلان دادەنێن بۆ ئامانجەکانیان  و زوو زوو ڕێکی دەخەنەوە و دەیانخەنە ژێر چاودێرییەوە.
  • کەسانێکن هەستی ڕەزامەندیان زۆرە، هەروەها هەمیشە لە هەوڵی زیادکردنی دەستکەوتەکانیدایە.

بەڵام هەندێک جار ئەم جۆرە کەسانە دەیانەوێت بەتەواوەتی بگەنە ئەو وێنە نمونەییەی خۆیان، ئەمەش بە ڕێژەی تەواوەتی مەحاڵە. هەربۆیە دەکرێت ئەم جۆرە لە کەسایەتییە ببێتە هۆی ئەوەی هەستی گەیشتن بە کەماڵیان بۆ دروست بێت و لەوێشەوە بابەتەکە لە گرفتەکانی وەسواسی و دڵەڕاوکێ دەربچێت.

“ژیانی باش پرۆسەیەکە نەک ساتێک. ئەزموونکردنە نەک شوێنی مەبەست”

کارل ڕۆجەرس

سەرچاوەکان

  • Rogers, C. R., Stevens, B., Gendlin, E. T., Shlien, J. M., & Van Dusen, W. (1967). Person to person: The problem of being human: A new trend in psychology. Lafayette, CA: Real People Press
  • Rogers, C. R. (1961). On Becoming a person: A psychotherapists view of psychotherapy.Houghton Mifflin
  • Rogers, C. (1959). A theory of therapy, personality and interpersonal relationships as developed in the client-centered framework. In (ed.) S. Koch, Psychology: A study of a science. Vol. 3: Formulations of the person and the social context. New York: McGraw Hill
  • Rogers, C. (1951). Client-centered therapy: Its current practice, implications and theory. London: Constable.
Categories
general

-personality disordersتێکچوونەکانی کەسایەتی

personality disorders-تێکچوونەکانی کەسایەتی

——————————————————–

تێکچوونەکانی کەسایەتی لە DSM-5 چین؟

تێکچوونی کەسایەتی ١٠ حاڵەتی دەروونی دەستنیشانکراو لەخۆدەگرێت کە لە پێنجەم و نوێترین وەرشانی نوسراوی دەستنیشانکردن و ئاماری تێکچوونە دەروونییەکان (DSM-5)دا ناسراون و باسکراون.

هەریەکەیان تێکچوونێکی دەروونی جیاوازە کە بە تایبەتمەندی کەسایەتی (personality traits)  پێناسە دەکرێت کە دەتوانێت ئەوەندە گرفت ساز بێت کە گرفت دروست بکات لە پەیوەندیکردن بە کەسانی دیکە بە شێوەیەکی تەندروست، و دەتوانێت ببێتە هۆی ناڕەحەتی یان تێکچوونی بەرچاو لە بوارە گرنگەکانی کارکردندا.

جۆرەکانی

DSM-5 تێکچوونەکانی کەسایەتی ڕێکدەخات بۆ سێ گروپ، یان پۆل، لەسەر بنەمای تایبەتمەندی و کۆنیشانە سەرەکییە هاوبەشەکان.

گروپی A

ئەم تێکچوونە کەسایەتییانە بە ڕەفتاری نامۆ یان جیاواز دەناسرێنەوە. ئەو کەسانەی کە تێکچوونی کەسایەتی گروپی A یان هەیە، زیاتر تووشی تێکچوونی گەورە دەبن لە پەیوەندییەکاندا چونکە ڕەنگە ڕەفتارەکانیان وەک سەیر، گوماناوی، نامۆ، یان جیاواز هەست پێبکرێت.

تێکچوونی کەسایەتی پۆلی A بریتین لە:

تێکچوونی کەسایەتی پارانۆید (Paranoid personality disorder)

لە نێوان 2.3% بۆ 4.4%ی گەورەکان لە ئەمریکا تووشی دەبن. نیشانەکانی بریتین لە بێ متمانەیی زۆر و ماوەدرێژ  بە کەسانی دیکە، گومانی فریودان یان بەکارهێنانی لەلایەن کەسانی ترەوە، لەوانەش هاوڕێ، خێزان و هاوبەشەکان.

تێکچوونی کەسایەتی سکیزۆید (Schizoid personality disorder)

کە بە دابڕانی کۆمەڵایەتی و بێبایەخی بەرامبەر بە کەسانی دیکە تایبەتمەندە. کەمێک زیاتر تووشی پیاوان دەبێت بە بەراورد بە ژنان. ئەو کەسانەی ئەم نەخۆشییەیان هەیە زۆرجار بە سارد و سڕی لە پەیوەندییەکان یان دوورەپەرێزی وەسف دەکرێن، بە دەگمەن پەیوەندییەکی نزیکیان لەگەڵ کەسانی دیکەدا هەیە.

تێکچوونی کەسایەتی سکیزۆتایپڵ (Schizotypal personality disorder)

 کە  بە تایبەتمەندی قسەکردن و ڕەفتار و دەرکەوتنی نامۆ و هەروەها بیروباوەڕی سەیر و و سەمەرەی پێکهێنانی پەیوەندییەکان دەناسرێنەوە.

گروپی B

تێکچوونی کەسایەتی پۆلی B بە ڕەفتاری دراماتیک یان نامۆ تایبەتمەندە. ئەو کەسانەی کە تێکچوونی کەسایەتییان هەیە لەم پۆلەدا، یان هەست بە هەستێکی زۆر چڕ و بەهێز دەکەن یان بەشداری ڕەفتارێکی زۆر هەڵچوونی، شانۆیی، بەد ڕەوشتی، یان یاسا شکێن دەکەن.

پڕۆگرامی چالاککردنەوەی مێشک و یادگە – نهێنی ڕاستەقینە بۆ گەیشتن بەو پەڕی سەرکەوتن لە ژیاند

تێکچوونی کەسایەتی پۆلی B بریتین لە:

تێکچوونی کەسایەتی دژە کۆمەڵ (Antisocial personality disorder )

بە پێچەوانەی زۆربەی تێکچوونەکانی تری کەسایەتی (زۆربەیان تا هەرزەکاری یان گەنجی پێگەیشتن دەرناکەون)، بەڵام ئەمە مەیلی دەرکەوتنی هەیە لە منداڵیدا. نیشانەکانی بریتین لە پشتگوێخستنی یاسا و نۆرمە کۆمەڵایەتییەکان (social norms)  و  نەبوونی هەستی پەشیمانی بۆ کەسانی دیکە لە کاتی ئەنجامدانی کارێکی خراپ بەرامبەریان.

تێکچوونی کەسایەتی سنووری (Borderline personality disorder )

 کە بە ناسەقامگیری لە پەیوەندییە نێوان کەسییەکان، هەستەکان، وێنەی خود (self-image) و ڕەفتارە هەڵەشەییەکان دەناسرێنەوە.

نەخۆشی کەسایەتی هیستریک (Histrionic personality disorder )

 کە تایبەتمەندی زیادەڕۆیی لە دەربڕینی هەستە سۆزدارییەکان و گەڕان بەدوای سەرنجڕاکێشانی کەسانی دیکەیدا هەیە کە زۆرجار دەبێتە هۆی ڕەفتاری نەگونجاوی کۆمەڵایەتی بۆ ئەوەی سەرنجی خەڵکی بۆ لای خۆی ڕابکێشێت.

نەخۆشی کەسایەتی نێرجسی (Narcissistic personality disorder)

کە پەیوەندی بە خود سەنتەری (self-centeredness) و زیادەڕەوی لە وێنەی خود (self-image)  و نەبوونی هاوسۆزی بۆ ئەوانی دیکە  دەناسرێتەوە.

گروپی C

تێکچوونی کەسایەتی پۆلی C بە دڵەڕاوکێ تایبەتمەندە. ئەو کەسانەی کە تێکچوونی کەسایەتییان هەیە لەم پۆلەدا، زیاتر تووشی دڵەڕاوکێ یان ترسی بەربڵاو دەبن.

تێکچوونی کەسایەتی پۆلی C بریتین لە:

تێکچوونی کەسایەتی دوورەپەرێز  (Avoidant personality disorder)

شێوازێکە لە دوورەپەرێزی و خۆپاراستنی کۆمەڵایەتی کە بەهۆی ترس لە ناتەواوی و ڕەخنە لەلایەن کەسانی دیکەوە دەناسرێتەوە.

تێکچوونی کەسایەتی وابەستە (Dependent personality disorder)

 ئەم جۆرە کەسانە ترسیان لە تەنیابوونە  و زۆرجار دەبێتە هۆی ئەوەی کارێک بکەن کە هەوڵبدەن کەسانی دیکە چاودێریان بکەن  و بیانپارێزن.

نەخۆشی کەسایەتی وەسواسی- ناچاری (Obsessive-compulsive personality disorder)

کە بە نیگەرانی و سەرقاڵبوونێکی زۆر  بە ڕێکوپێکی و کامڵبوون دەرکەوتن و کۆنترۆڵکردنی پەیوەندییەکانی لەگەڵ کەسانی دیکە تایبەتمەندە. هەرچەندە  خاڵی هاوبەشیان هەیە، لەگەڵ تێکچوونی وەسوەسەیی-ناچاری (obsessive-compulsive disorder ) بەڵام هەمان شت نییە.

نیشانەکان

تێکچوونی کەسایەتی لە تەمەنی هەرزەکاری یان سەرەتای گەورەییدا دەردەکەوێت، بۆ چەندین ساڵ بەردەوام دەبێت و دەتوانێت ببێتە هۆی ناڕەحەتییەکی زۆر. دەتوانن بە ئەگەرێکی زۆرەوە ببنە هۆی ململانێیەکی (conflict) گەورە لەگەڵ کەسانی دیکە. هەروەها کاریگەرییان لەسەر پەیوەندییەکان، بارودۆخە کۆمەڵایەتییەکان و ئامانجەکانی ژیان هەبێت. ئەو کەسانەی کە تووشی تێکچوونی کەسایەتی بوون زۆرجار نازانن کە کێشەیان هەیە و زۆرجار بۆ کەسانی دەوروبەریان  بە کەسانی بێزارکەر دەبینن.

هەندێک نیشانەی تێکچوونی کەسایەتی دەتوانن بکەونە دوو پۆلەوە: شوناسی کەسی (self-identity) و کارایی پەیوەندییەکان (interpersonal functioning).

کێشەکانی شوناسی کەسی (self-identity)  بریتین لە:

  • وێنەیەکی خودی ناجێگیر (Unstable self-image)
  • ناتەبایی لە نیوان  بەها و ئامانج و ڕواڵەتدا ( مەبەست لە دەرکەوتنیەتی)

کێشەکانی پەیوەندی ((Interpersonal problems بریتین لە:

  • بێهەست بوون بەرامبەر بە کەسانی تر (نەبوونی هاوسۆزی).
  • بە گران زانینی سنوورەکانی نێوان خۆیان و ئەوانی تر.
  • شێوازی پەیوەندیکردن ناتەبا، سەربەخۆ، زیاد سۆزداری، سووکایەتیپێکردن، یان نابەرپرسیار.

دەستنیشانکردن

بەپێی DMS-5، کەسێک دەبێت ئەم پێوەرانەی خوارەوە بەدی بهێنێت بۆ ئەوەی تووشی تێکچوونی کەسایەتی بێت:

  • شێوازە درێژخایەن و بەربڵاوەکانی ڕەفتاری، کاریگەرییان لەسەر کارایی کۆمەڵایەتی، کار و پیشە، قوتابخانە و پەیوەندییە نزیکەکان هەبووبێت.
  • ئەو نیشانانەی کە کاریگەرییان لەسەر دوو یان زیاتر لەم چوار بوارەی خوارەوە هەیە: بیرکردنەوە، هەست، پەیوەندییەکان، کۆنترۆڵکردنی هەڵچوونەکان.
  • سەرەتای شێوازەکانی ڕەفتار کە دەتوانرێت بگەڕێتەوە بۆ هەرزەکاری یان سەرەتای گەورەیی
  • شێوازی ڕەفتارەکان کە ناتوانرێت بە هیچ تێکچوونێکی دەروونی تر، بەکارهێنانی ماددە هۆشبەرەکان، یان حاڵەتێکی پزیشکی ڕوون بکرێتەوە.

دەستنیشانکردنی جیاواز

پێش ئەوەی پزیشکی کلینیکی بتوانێت تێکچوونی کەسایەتی دەستنیشان بکات، دەبێت دەستنیشانکردنی جیاواز بکات بۆ  تێکچوونەکانی تر یان  دڵنیا بێت حاڵەتە پزیشکییەکان کە لە دەستنیشانکردنی جیاوازی زۆر گرنگە بەڵام دەکرێت گران بێت چونکە تێکچوونی کەسایەتی بە شێوەیەکی باو لەگەڵ نەخۆشییە دەروونییەکانی تردا هاوکات ڕوودەدات کە وانەیە هۆکاری نیشانەکان بن. ئەو کەسەی کە کۆنیشانەکانی یەک نەخۆشی کەسایەتی هەبێت، زۆرجار دەکرێت کۆنیشانەکانی یەکێک یان چەند تێکچوونێكی کەسایەتی تریشی تێدا هەبێت.

توێژینەوەیەک کە لەلایەن پەیمانگای نیشتمانی تەندروستی دەروونییەوە (National Institute of Mental Health) پارەی بۆ دابینکراوە، دەریخستووە کە نزیکەی 85%ی ئەو کەسانەی کە تووشی تێکچوونی کەسایەتی سنووری (BPD) بوون، کۆنیشانەکانی دەستنیشانکردنی لانیکەم تێكچوونەکانی دیکەی کەسایەتی یان میزاجی (mood disorder) تیادا بەدی دەکەن.

هۆکارەکان

تێکچوونی کەسایەتی جیاکاری ناکات. نزیکەی 10%ی دانیشتوانی گشتی و تا نیوەی چارەخوازانی دەروونی لە شوێنە کلینیکییەکان تێکچوونی کەسایەتییان هەیە.

هەرچەندە تا ئێستا شارەزایان بە تەواوی لە هۆکارەکانی تێکچوونی کەسایەتی تێنەگەیشتوون، بەڵام پێیان وایە هەردوو هۆکاری بۆماوەیی و ژینگەیی ڕۆڵیان هەیە.

نزیکەی 50%ی تێکچوونەکانی کەسایەتی دەگەڕێتەوە بۆ هۆکارە بۆماوەییەکان و مێژووی خێزان. ڕەنگە کاریگەرییە بۆماوەییەکان وابکات مرۆڤەکان هەڵگر بن  بۆ ئەم حاڵەتانە، لە کاتێکدا ئەزموونەکان و هۆکارە ژینگەییەکانی تر لەوانەیە وەک هۆکارێک لە گەشەکردنی تێکچوونی کەسایەتیدا کاربکەن.

هەروەها پەیوەندییەکی بەرچاو لە نێوان زەبری دەروونی منداڵی (childhood trauma) و هەروەها ئازاردانی زارەکیدا( verbal abuse: جۆرێکە لە ئازاردانی سۆزداری. کاتێکە کە کەسێک قسەکانی بەکاردەهێنێت بۆ هێرشکردنە سەر، زاڵبوون، گاڵتەکردن، دەستکاریکردن یان دابەزینی کەسێکی دیکە و کاریگەری نەرێنی لەسەر تەندروستی دەروونی ئەو کەسە دەبێت). توێژینەوەیەک دەریخستووە کە ئەو منداڵانەی کە تووشی ئازاردانی زارەکی(verbal abuse) دەبن، ئەگەری تووشبوونیان بە تێکچوونی کەسایەتی سنووری، نێرجسی، وەسواسی-ناچاری یان پارانۆید لە تەمەنی پێگەیشوییدا سێ هێندە زیاترە. هەروەها کاردانەوەی بەرز لە منداڵاندا، لەوانەش هەستیاری بە ڕووناکی، ژاوەژاو، پێکهاتە و وروژێنەرەکانی تر، پەیوەندی بە هەندێک تێکچوونی کەسایەتییەوە هەیە.

چارەسەر

بە بەراورد بە تێکچوونەکانی میزاجی      (mood disorders) وەک خەمۆکی کلینیکی (clinical depression : خەمۆکییەکی بەهێزە لە حاڵەتە سووک و کاتیەکانی خەمۆکییەوە دەست پێدەکات تا دەگاتە خەمۆکییەکی توند و بەردەوام.) یان تێکچوونی دوو جەمسەری (bipolar disorder : نەخۆشییەکی دەروونییە کە دەبێتە هۆی گۆڕانکاری نائاسایی لە باری دەروونی و وزە و ئاستی چالاکیی و تەرکیزکردنی کەسێکدا) لە مێژوودا تاڕادەیەک کەم لێکۆڵینەوە هەبووە لەسەر چۆنیەتی چارەسەرکردنی کاریگەرانەی تێکچوونەکانی کەسایەتی. زۆرێک لە شارەزایان پێیان وایە کە چارەسەرکردنی تێکچوونی کەسایەتی قورسە، چونکە بە پێناسە، شێوازێکی درێژخایەنی کەسایەتییە. بەڵام ژمارەیەکی زۆر لە چارەسەرە بەڵگەدارەکان هەن کە کاریگەرن بۆ تێکچوونی کەسایەتی.

بەگشتی ئامانجی چارەسەرکردنی تێکچوونی کەسایەتی ئەمانەی خوارەوە لەخۆدەگرێت:

  • کەمکردنەوەی دڵەڕاوکێی کەسی (subjective distress) و نیشانەکانی وەک دڵەڕاوکێ و خەمۆکی.
  • یارمەتیدانی مرۆڤەکان بۆ تێگەیشتن لەو لایەنەی کێشەکانیان کە لە ناو خودی خۆیاندایە.
  • گۆڕینی ڕەفتارە ناگونجاو و نەخوازراوەکانی کۆمەڵایەتی لەوانە بێباکی، گۆشەگیری کۆمەڵایەتی.
  • دەستکاریکردنی تایبەتمەندییە کێشەدارەکانی کەسایەتی وەک وابەستەیی، بێمتمانەیی، خۆبەزلزانین.

چارەسەری دەروونی – Psychotherapy

هاوپەیمانی نیشتمانی بۆ نەخۆشییە دەروونییەکان (NAMI) چەندین جۆری چارەسەری دەروونی دەخاتە ڕوو کە ڕەنگە لە چارەسەرکردنی تێکچوونی کەسایەتیدا بەسوود بن:

چارەسەری ڕەفتاری دیالێکتیکی (DBT)

 فێری کارامەیی و ستراتیژییەکانی ڕووبەڕووبونەوە دەکات بۆ مامەڵەکردن لەگەڵ ئەو پاڵنەرانەی پەیوەستن بە زیانگەیاندن  بە خود ( self-harm ) و خۆکوشتن، ڕێکخستنی هەستەکان و باشترکردنی پەیوەندییەکان.

چارەسەری ڕەفتاری مەعریفی (CBT)

 کە ئامانجی ئەم جۆرە چارەسەر وەک لەلایەن NAMI ئاماژەی پێکراوە “ناسینەوەی بیرکردنەوە نەرێنییەکان و فێربوونی ستراتیژییەتی کاریگەری ڕووبەڕووبوونەوە”.

چارەسەری ئەقڵکاری دەروونی (MBT)

کە مرۆڤەکان فێری هەستکردن و بیرکردنەوە لە باری دەروونی خۆیان و کەسانی دیکە دەکات.

چارەسەری دەروونی داینامیکی (Psychodynamic therapy)

 کە جەختێکی زۆر لەسەر ئەقڵی نائاگا دەکاتەوە کە بیرکردنەوە، هەست و سۆز، پاڵنەری ئازاربەخش لەوێدا جێگیرکراون و بە ڕاستەوخۆ هەستیان پێ ناکرێت.

چارەسەری خێزانی (Family therapy )

کە لەم ماوەیەدا ئەندامانی خێزان فێردەبن کاردانەوە ناتەندروستەکان بەرامبەر یەکتر بگۆڕن و فێری توانای پەیوەندیکردنی کاریگەر دەبن.

دەرمان

دەرمان دەتوانێت بۆ چارەسەرکردنی خەمۆکی یان دڵەڕاوکێی پەیوەندیدار یان هاونەخۆشی بەسوود بێت. بەپێی نیشانەکانت، پزیشکی دەروونی لەوانەیە یەکێک یان زیاتر لەمانەی خوارەوەت بۆ بنووسێت:

  • دەرمانی دژە دڵەڕاوکێAnti-anxiety medication))
  • دژە خەمۆکی (Antidepressant)
  • دژە دەروونی (Antipsychotic)
  • جێگیرکەری باری دەروونی(Mood stabilizer)

ڕووبەڕووبوونەوە

فێربوونی چۆنیەتی ڕووبەڕووبوونەوەی تێکچوونی کەسایەتی کلیلی کارکردنە بە باشترین شێوە. جگە لە  هاوکاری پیشەیی وەک چارەسەرکار یان پزیشکی دەروونی، گرنگە هاوڕێیەک یان ئەندامێکی خێزان پاڵپشتت بکات  و بتوانێت یارمەتیت بدات کاتێک لەگەڵ هەستە بەهێزەکاندا کێشەت هەیە.

خۆت بناسە

تا زیاتر لەبارەی حاڵەتەکەتەوە بزانیت، باشتر توانای تێگەیشتن و ڕووبەڕووبوونەوەی نیشانەکانت دەبێت. هەروەها زانیاری سەبارەت بە بارودۆخەکەت دەتوانێت یارمەتیت بدات بۆ پاڵنەرێک بۆ مانەوەت لە خولی چارەسەرکردن لای چارەسەرکار یاخود دەروونپزیشک

ڕۆڵێکی کارا ببینە لە چارەسەرکردنەکەتدا

 کاتێک بۆ بیرکردنەوە لە ئامانجەکانی چارەسەرکردنت تەرخان بکە لە کاتی دانیشتنەکانی چارەسەرکردن و دوای دانیشتنەکانی چارەسەرکردن. تەنانەت ئەگەر هەست بە باشی نەکەیت، واز دانیشتنەکانت مەهێنە یان واز لە خواردنی دەرمانەکانت مەهێنە بەبێ ئەوەی قسە لەگەڵ چارەسەرکارەکە یان دەروونپزیشکەکە بکەیت.

ستراتیژییەکانی گرنگیدان بە خود (self-care)  پراکتیزە بکە

 وەرزشی بەردەوام و خشتەی بەردەوامی خواردن و خەوتن دەتوانێت یارمەتیدەر بێت بۆ ڕێگریکردن لە گۆڕانی باری دەروونی و بەڕێوەبردنی دڵەڕاوکێ و فشار و خەمۆکی. هەروەها گرنگە خۆت بەدوور بگرێت لە ماددە هۆشگۆڕەکانی  وەک کهول، کە دەتوانێت نیشانەکان خراپتر بکات و کارلێک لەگەڵ دەرمانەکاندا بکات.

بۆ بینینی بابەتی زیاتر پەنجە لەسەر وێنەکە داگرە

سەرچاوەکان

  1. Merck Manual. Overview of Personality Disorders.
  2. American Psychiatric Association. Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders. 5th ed. Washington D.C.: 2013.
  3. Grant BF, Chou SP, Goldstein RB, et al. Prevalence, correlates, disability, and comorbidity of DSM-IV borderline personality disorder: Results from the Wave 2 National Epidemiologic Survey on Alcohol and Related ConditionsJ Clin Psychiatry. 2008;69(4):533-545.
  4. Johnson JG, Cohen P, Smailes EM, Skodol AE, Brown J, Oldham JM. Childhood verbal abuse and risk for personality disorders during adolescence and early adulthoodCompr Psychiatry. 2001;42(1):16-23. doi:10.1053/comp.2001.19755
  5. American Psychological Association. What causes personality disorders?.
  6. National Alliance on Mental Illness. Psychotherapy.
  7. National Institute of Mental Health. “Bipolar Disorder.” National Institute of Mental Health (NIMH), 2020, www.nimh.nih.gov/health/topics/bipolar-disorder#:~:text=Bipolar%20disorder%20(formerly%20called%20mani
  8. Hall-Flavin, Daniel K. “Severe, Persistent Depression.” Mayo Clinic, Mayo Clinic, 2017, www.mayoclinic.org/diseases-conditions/depression/expert-answers/clinical-depression/faq-20057770.
  9. Gordon, Sherri. “How to Recognize Verbal Abuse and Bullying.” Verywell Mind, Verywellmind, 2 Nov. 2017, www.verywellmind.com/how-to-recognize-verbal-abuse-bullying-4154087.
Categories
general

ئامیگدالا

ئامیگدالا


ئامێگدالا پێکهاتەیەکی بچووکی شێوە بادەمیە و لە قووڵایی لاجانکە پلی مێشکدا
هەڵ کەوتووە. ئەمیگدالا یەکێکە لە پێکهاتەکانی سیستەمی لیمبیک کە جگە لە
دروستبوونی بیرەوەری بەرپرسە لە کۆنترۆڵ کردنی هەست و ڕەفتارەکان، وە
ڕۆڵێکی گرنگی هەیە لە پرۆسێسکردن و ڕێکخستنی هەستەکان، بەتایبەتی ترس و
دڵەڕاوکێ.


ئامێگدالا ئەناتۆمی(amygdalla’s anatomy):

ناوک:

ئەمیگدالا لە چەند ناوکێک، یان کۆمەڵە خانەیەکی تایبەتمەند پێکدێت،
هەریەکەیان ئەرکی جیاوازیان هەیە. ناوکی سەرەکی بریتین لە کۆمپلێکسی بنەڕەتی
(BLA(, ناوکی ناوەندی (CeA (و توێکڵی ناوک )CoA)،
CoA
بە شێوەیەکی سەرەکی بەشدارە لە پرۆسێسکردنی زانیارییە هەستیارەکان و پێکهێنانی
یادەوەرییە سۆزدارییەکان. لە کاتێکدا
بەرپرسە لە دەربڕینی وەڵامەکانی ترس و دڵەڕاوکێ،
ئامیگدالا )ناساندنی میشک لە پێناو فێربوون (
CoA بەشدارە لە پرۆسێسی بۆنکردن و تامکردن.


پەیوەندییەکان:

ئەمیگدالا پەیوەندییەکی بەرفراوانی لەگەڵ ناوچەکانی تری مێشکدا
هەیە، ئەمەش ڕێگە بە یەکخستنی زانیارییە هەستیارەکان و هەماهەنگی وەڵامە
سۆزدارییەکان دەدات. زانیاری لە سیستەمی هەستیاری جۆراوجۆرەوە
وەردەگرێت، وەک ڕێڕەوی بینین و بیستن، و پەیوەندی لەگەڵ ئەو ناوچانە
دەکات کە بەشدارن لە بیرەوەری و بڕیاردان و ڕێکخستنی سۆزداریدا، لەوانەش
توێکڵی پێش پێشەوەی مێشک و هیپۆکامپوس.


کارکردن:

ئەمیگدالا بە پلەی یەکەم پەیوەندی بە پرۆسێسکردن و ڕێکخستنی
هەستەکانەوە هەیە، بەتایبەتی ترس و دڵەڕاوکێ. بەشدارە لە دۆزینەوە و
لێکدانەوەی هاندەرە سۆزدارییەکان، وەک دەربڕینی دەموچاو، هەروەها ڕۆڵێکی
چارەنووسساز دەگێڕێت لە دروستبوون و وەرگرتنەوەی یادەوەرییە
سۆزدارییەکان. هەروەها ئەمیگدالا کاریگەری لەسەر سیستەمی ئۆتۆنۆمی و کوێرە
ڕژێنە کۆئەندام هەیە، ئەمەش دەبێتە هۆی وەڵامدانەوەی فیزیۆلۆژی پەیوەست
.بە هەستەکانەوە، وەک زیادبوونی لێدانی دڵ و دەردانی هۆرمۆنەکانی فشار

تێکچوون و تێکچوونی کارکردن :


تێکچوونی کارکردنی ئەمیگدالا دەتوانێت بەشداربێت لە حاڵەتە دەروونییە
جیاوازەکان، لەوانە تێکچوونی دڵەڕاوکێ، تێکچوونی فشاری دوای کارەسات
ئامیگدالا )ناساندنی میشک لە پێناو فێربوون (
و تێکچوونی باری دەروونی. چالاکیی زۆر یان پەیوەندی نائاسایی لە (PTSD(
ناو ئەمیگدالادا لەوانەیە ببێتە هۆی بەرزبوونەوەی وەڵامە سۆزدارییەکان، لە
کاتێکدا کەمبوونەوەی چالاکییەکان یان تێکچوونی پەیوەندیکردن لەوانەیە ببێتە
هۆی وەڵامدانەوەی سۆزداریی کوێرانە.
ئەناتۆمی ئاڵۆزەکەی و پەیوەندییەکانی لەگەڵ ناوچەکانی تری مێشکدا ڕێگە بە
یەکخستنی زانیارییە هەستیارەکان و هەماهەنگی وەڵامدانەوە سۆزدارییەکان
دەدات.
لە کاتێکدا کە ئەمیگدالا بە شێوەیەکی سەرەکی پەیوەندی بە وەڵامە
سۆزدارییەکانەوە هەیە، بەڵام کاریگەرییەکی بەرچاوی لەسەر توانا زەینییەکان
هەیە. لێرەدا چەند شتێک دەخەینەڕوو،کە تێیدا ئەمیگدالا بەشداری دەکات لە
کارکردنەزەینییەکاندا :


پڕۆگرامی چالاککردنەوەی مێشک و یادگە – نهێنی ڕاستەقینە بۆ گەیشتن بەو پەڕی سەرکەوتن لە ژیاند


هاوسەران هەمیشە کێشەکانیان ڕوو  لە زیاد بوونە. 

ناتوانن بە ئاسانی کێشەکانیان چارەسەر بکەن. 

زۆر جار بە خراپی باسی یەکتر ئەکەن.

زۆرێك لە هاوسەران بە یەکتر ناڵێن خۆشم ئەوێی.

نازانن چۆن هەستەکانیان بۆ یەکتر دەربڕن.

ئەمانە و چەندین کێشەی تر کەوا ژیانی هاوسەرگیری وێران ئەکەن و نایەڵن هاوسەران چێژ لە پەیوەندییەکەیان ببین. 

بەڵام ئاوات ئەکادیمی هاوسەرانی بیر نەچووە و بە ئاسانترین شێوە چارەسەریان بۆ ئەدۆزێتەوە 

مامۆستا ئاوات نصراللە لە ڕێی کۆڕسی NLPی وڵام و چارەسەری هەموو ئەمانە و زیاتریش پێشکەش بە  هاوسەران ئەکات

بەڵام بۆچی NLP؟!

چونکە لە ڕێی NLP ئەتوانی کەسایەتی خۆت و هاوسەرەکەت بزانیت. 


یادەوەری سۆزداری:

ئەمیگدالا بەشدارە لە دروستبوون و هەڵ گرتنی یادەوەرییە
سۆزدارییەکان. یارمەتی چەسپاندنی یادەوەرییەکان دەدات، کە گرنگییەکی
سۆزدارییان هەیە، وایان لێدەکات زیندووتر بن و ئاسانتر بیرمان بکەونەوە. ئەم
پرۆسێسکردنە یادەوەرییە سۆزدارییە دەتوانێت کاریگەری لەسەر پرۆسەی زەینی
وەک بڕیاردان، چارەسەرکردنی کێشەکان و فێربوون هەبێت.
ئامیگدالا )ناساندنی میشک لە پێناو فێربوون (


سەرنج و تێگەیشتن:

ئەمیگدالا ڕۆڵی هەیە لە ئاراستەکردنی سەرنج بەرەو هاندەرە
پەیوەندیدارەکانی سۆزداری، دەتوانێت وردبوونەوە و پرۆسێسکردنی زانیارییە
سۆزدارییەکان بەرز بکاتەوە، تەنانەت پێش هۆشیاریش. ئەم بەرزبوونەوەیەی
گرنگیدان بە ئاماژە سۆزدارییەکان دەتوانێت کاریگەری لەسەر پرۆسەکانی
زەینییەکانی پەیوەست بە تێگەیشتن و پرۆسێسی زانیاری هەبێت.


کارەکۆمەڵایەتیەکان :

ئەمیگدالا بەشدارە لە ناسینی کۆمەڵایەتیدا، کە ئاماژەیە بۆ
توانای تێگەیشتن و کار کردن لەگەڵ ئەوانی تر. یارمەتیدەرە لە ناسینەوە و
لێکدانەوەی دەربڕینی دەموچاو، زمانی جەستە و ئاماژە نازارەکییەکانی دیکە کە
پەیوەندییان بە هەستەکانەوە هەیە. کاریگەری ئەمیگدالا لەسەر کارلێکە
کۆمەڵایەتی دەتوانێت کاریگەری لەسەر توانا مەعریفیەکانی وەک هاوسۆزی،
بڕیاردانی کۆمەڵایەتی و کارە دەروونیەکان هەبێت.

سترێس و دڵەڕاوکێ:

ئەمیگدالا ڕۆڵێکی سەرەکی دەگێڕێت لە وەڵامدانەوەی
مێشک بۆ فشار و دڵەڕاوکێ، بەشدارە لە دۆزینەوە و هەڵسەنگاندنی هەڕەشە
ئامیگدالا )ناساندنی میشک لە پێناو فێربوون (
ئەگەرییەکان، کە سیستەمی وەڵامدانەوەی فشاری جەستە دەستپێدەکات، فشار
و دڵەڕاوکێی درێژخایەن دەتوانێت تواناکانی مەعریفی وەک سەرنجدان،
یادەوەری و بڕیاردان تێکبدات.


گۆڕینی پرۆسەی مەعریفی باڵا:

ئەمیگدالا کارلێک لەگەڵ ناوچەکانی تری
مێشک دەکات، کە بەشدارن لە پرۆسەی مەعریفی باڵاتر وەکو پلی پێشەوەی
مێشک . ئەم کارلێکە یارمەتی گۆڕینی و کاریگەری لەسەر ئەرکە مەعریفیەکان
دەدات وەک کۆنترۆڵی جێبەجێکار، بیرەوەری کارکردن و توانای مەعریفی .
گرنگە ئاماژە بەوە بکەین، کە ئەمیگدالا بە جیا کار ناکات، بەڵ کو کارلێک
لەگەڵ ناوچەکانی تری مێشک دەکات بۆ پشتگیریکردن لەکارە زەینییەکان .
سروشتی ورد و ڕادەی بەشداریکردنی لە توانا زەینییەکان هێشتا بابەتەکانی
لێکۆڵینەوە بەردەوامەکانن و لەوانەیە جیاوازی تاکەکەسی هەبێت لە چۆنیەتی
کاریگەریکردنی ئەمیگدالا لەسەر پرۆسەکانی مەعریفی


ئەگەر ئامێگدالا لەدەستچوو یان زیانێکی بەرچاوی پێگەیشت، چەندین کاریگەری
لەسەر پرۆسێسکردنی سۆزداری و ڕەفتارەکان لەوانەیە ڕوو بدەن لەوانە:
ئامیگدالا )ناساندنی میشک لە پێناو فێربوون (


کەمبوونەوەی وەڵامیدانەوەی ترس:

ئەمیگدالا ڕۆڵێکی گرنگ دەگێڕێت لە
ناسینەوە و وەڵامدانەوەی هەڕەشەکان یان دۆخە مەترسیدارەکان بەبێ ئامێگدالا ،
تاکەکان لەوانەیە کەمبوونەوەی ترس و دڵەڕاوکێ پیشان بدەن، کە بە ئەگەرێکی
زۆرەوە دەبێتە هۆی کەمبوونەوەی توانای ناسینەوە و وەڵامدانەوەی گونجاو بۆ
مەترسی.

تێکچوونی پرۆسێسی سۆزداری:

ئەمیگدالا یارمەتیدەرە بۆ یەکخستنی زانیاری
سۆزداری و دیاریکردنی گرنگیەکانی سۆزداری. بەبێ ئەم پرۆسێسکردنە، ڕەنگە
تاکەکان کێشەیان هەبێت لە ناسینەوە و لێکدانەوە و وەڵامدانەوەی هەستەکان لە
خۆیان و ئەوانی تردا. ئەمەش دەتوانێت ببێتە هۆی تەحەدا لە پێکهێنان و
پاراستنی پەیوەندییەکان و تێگەیشتن لە ئاماژە کۆمەڵایەتییەکان.


گۆڕانکاری لە شەڕانگێزی و توڕەیی:

ئەمیگدالا بەشدارە لە ڕێکخستنی ڕەفتاری
شەڕانگێزی، زیانگەیشتن بە ئامێگدالا لەوانەیە ببێتە هۆی گۆڕینی شەڕانگێزی و
وەڵامدانەوەکانی توڕەیی، لە هەندێک حاڵەتدا دەتوانێت ببێتە هۆی کەمبوونەوەی
خۆ کۆنتڕۆڵ کردن بۆ کارە شەڕانگێزەکان یان کەمبوونەوەی گشتیی شەڕانگێزی.
گۆڕانی ڕەفتاری کۆمەڵایەتی: ئەمیگدالا گرنگە بۆ ڕەفتاری کۆمەڵایەتی و
ناسینەوەی ئاماژە کۆمەڵایەتییەکان. تێکچوونی کارکردنی دەتوانێت ببێتە هۆی
ئامیگدالا )ناساندنی میشک لە پێناو فێربوون (
کێشە لە تێگەیشتن و وەڵامدانەوەی گونجاو بۆ دۆخە کۆمەڵایەتییەکان، کە ببێتە
هۆی گۆڕانکاری لە ڕەفتار و کارلێکی کۆمەڵایەتیدا.


بیرەوەری و فێربوون:

هەروەها ئەمیگدالا کارلێک لەگەڵ ناوچەکانی تری مێشکدا
دەکات کە بەشدارن لە دروستبوون و چەسپاندنی بیرەوەریدا، لەدەستدانی
لەوانەیە کاریگەری لەسەر پێکهاتە سۆزدارییەکانی بیرەوەری هەبێت، کە ئەگەری
هەیە ببێتە هۆی کێشە لە پێکهێنان و بیرهێنانەوەی یادەوەرییە بەرچاوەکانی
سۆزداری.
گرنگە ئاماژە بەوە بکەین کە مێشک ئەندامێکی ئاڵۆزە و کاریگەرییەکانی
لەدەستدانی ئەمیگدالا دەتوانێت جیاواز بێت بەپێی ڕادەی زیانەکان و جیاوازی
تاکەکەسی و میکانیزمەکانی قەرەبووکردنەوە لەناو مێشکدا. لە کاتێکدا ناتوانرێت بە تەواوی ئەمیگدالا لە هەر زیانێک ئەگەری ڕوودانی
هەبێت بپارێزرێت، بەڵام هەنگاوی گشتی هەیە کە دەتوانیت بیگریتەبەر بۆ
پشتگیریکردنی تەندروستی مێشک و باشکردنی سۆزدار یت لێرەدا چەند
ئامۆژگاریەک دەخەینەڕوو:


پاراستنی تەندروستی:

بەشداری وەرزشی جەستەیی بەردەوام بکە، خۆراکی
بەسوود بخۆ و بەشی پێویست بخەوە، ئەم کارانە تەندروستی گشتی مێشک
بەرەوپێش دەبەن و دەتوانن یارمەتیدەر بن لە کەمکردنەوەی مەترسییەکانی
حاڵەتە جۆراوجۆرەکانی دەمار.


بەڕێوەبردنی فشار:

فشاری درێژخایەن دەتوانێت کاریگەری نەرێنی لەسەر
مێشک هەبێت، لەوانەش ئەمیگدالا، تەکنیکەکانی بەڕێوەبردنی فشار وەک
ڕاهێنانی ئیسراحەت)ڕیلاکسەیشن(، هەناسەدانی قووڵ، یان بەشداریکردن لەو
چالاکییانەی کە حەزت لێیە.


خەوتن:

خەوی کوالیتی زۆر گرنگە بۆ تەندروستی مێشک، لە شەوێکدا ٩-٧
کاتژمێر خەوتنی بێ پچڕان. خوویەکی بەردەوامی خەوتن دابنێ و ژینگەیەکی
گونجاو بۆ خەوتن دروست بکە بۆ بەرزکردنەوەی کوالێتی پشوودانەکەت.


لەکاتی پێویستدا داوای یارمەتی بکە:

ئەگەر تووشی نیشانەکانی حاڵەتەکانی تەندروستی
دەروونی بوویت، وەک دڵەڕاوکێ یان زەبر، بیر لەوە بکەرەوە کە داوای یارمەتی
لە پسپۆڕێکی شارەزا لە تەندروستی دەروونی بکەیت. دەتوانن ڕێنمایی و بژاردەی
چارەسەری گونجاو پێشکەش بکەن کە بەپێی پێداویستییە تایبەتەکانت بێت.
ئامیگدالا )ناساندنی میشک لە پێناو فێربوون (
ئامادەکادن: ئەوین نووری
لەبیرت بێت، لەکاتێکدا ئەم ئامۆژگاریانە تەندروستی گشتی مێشک بەرەوپێش
دەبەن، بەڵام ناتوانن گەرەنتی پاراستنی تەواو بکەن لە بەرامبەر هەموو مەترسی
یان زیانەکان ئەگەری ڕوودانیان هەیە


سەرت بپارێزە:

برینەکانی مێشک بەهۆی زەبرەوە (TBIs (کاریگەرییان لەسەر
ئەمیگدالا و پێکهاتەکانی تری مێشک هەیە. ڕێوشوێنی خۆپارێزی بگرە بۆ ئەوەی
لە برینداربوونی سەرت دوور بکەویتەوە بە بەستنی ئامێری خۆپارێزی لە کاتی
چالاکییەکان کە مەترسی زەبر و زەنگی سەریان هەیە، وەک وەرزش یان
پاسکیلسواری.


کەمکردنەوەی بەرکەوتن بە ژەهرەکان:

هەندێک ژەهری ژینگەیی دەتوانن
کاریگەرییان لەسەر تەندروستی مێشک هەبێت. دوور بکەوەرەوە لە
خواردنەوەی کحول، بەرکەوتن بە پیسکەرەکان سنووردار بکە و ڕێنماییەکانی
سەلامەتی جێبەجێ بکە لەکاتی مامەڵەکردن لەگەڵ ماددە مەترسیدارەکاندا.
بەشداریکردن لە هاندانی مەعریفی: مێشکت بە چالاکی و تەحەدای بهێڵەرەوە بە
بەشداریکردن لە چالاکییە هاندانە زەینییرکان . کتێب بخوێنەرەوە، مەتەڵەکان
بدۆزەوە ، فێربوونی کارامەیی نوێ و بەشداریکردن لەو چالاکییانەی کە
پێویستیان بە هەوڵی زەینی هەیە.


پەیوەندی تەندروست:

پشتگیری کۆمەڵایەتی و پەیوەندییە ئەرێنییەکان بەشدارن
لە باشبوونی سۆزداری، لە نزیک کەسانی پشتیوان و تێگەیشتوو بە کە بتوانن
هەستکردن بە ئاسایش دابین بکەن بۆت و یارمەتیدەر بن لە خۆپاراستن دژی
فشار.

Categories
memory

ڕاهێنانی وەرزشی مێشک- برەین جیم

ڕاهێنانی وەرزشی مێشک- برەین جیم


پێت وایە شتێکی پێکەنیناوییە کە چۆن زۆرجار ئەزموونی پەروەردەیی منداڵەکانمان
ئاڵۆز دەکەین؟ ئاسانە بۆ ئێمە گیرۆدەی داڕشتنی پلانی ئاڵۆز و گەورە بین بۆ ئەوەی
یارمەتیان بدەین لە منداڵانی تر باشتر بن یان ستانداردە تایبەتەکان جێبەجێ بکەن،
بەڵام ئایا چارەسەرێکی ڕاستەوخۆتر هەیە؟ هەندێک جار ئارەزووی ڕێگەیەکی
“موعجیزەئاسا” دەکەین بۆ ئەوەی منداڵەکانمان بخوێننەوە یان کێشە سەختەکانی
بیرکاری چارەسەر بکەن، بەڵام زۆرجار ڕەنگە سادەترین ڕێگاکان گەورەترین
جیاوازی لە فێربوونی منداڵەکەتدا دروست بکەن.
ڕاهێنانی وەرزشی مێشک دەتوانێت یارمەتیدەر بێت لە باشترکردنی توانای
قسەکردن و خوێندنەوە و بیرکردنەوەی کەسەکان ، ئەنجامدانیان ئاسانە و دەتوانن
یارمەتی مرۆڤ بدەن کە بە خێرایی ئەرکێکی نوێ فێربێت. هەروەها سەلمێنراوە
کە تەرکیز و ئاستی وزەی مێشک باشتر دەکات ، بەهەمان شێوە ئەم ڕاهێنانانە
سوودبەخشن بۆ کەمکردنەوەی فشار و باشترکردنی باری دەروونی.
شێوازە جیاوازەکانی جوڵەی ڕاهێنانی بەشە جیاوازەکانی مێشک هان دەدەن.
جۆرەها ڕاهێنان بەردەستە، لە سادەوە تا ئاڵۆز. هەر شێوازێکی جووڵە سەرنج
دەخاتە سەر دەرئەنجامە جیاوازەکانی فێربوون. چارەسەرکەران بە پشتبەستن بە
هەڵسەنگاندنەکانیان هەڵدەبژێرن کە کام شێوازی جووڵە پێشکەش بە بەشداربووان
بکەن ، شێوازێکی باوی جووڵە بریتییە لە کرۆس کراوڵ کە لەدواتردا ڕوونتر
ئاماژەی پێدەدەین.
لە دونیای ئەمڕۆدا زۆرجار جەستە و عەقڵ وەک بوونێکی جیاواز دەبینین و پێمان
وایە جوڵە هیچ پەیوەندییەک ی بە فێربوونەوە نییە. زۆرێک لە دایک و باوکان و
ڕاهێنەران پێیان وایە کە ڕاهێنانی جەستەیی “زۆر ئاسانە” و “ئاستەنگی ناوێ بۆ
ئەنجامدان” بۆ ئەوەی جیاوازی لە کێشەکانی فێربوونی منداڵ یان ئەزموونی پۆلدا
دروست بکات.
ڕاهێنانی وەرزشی مێشک پێکدێت لە کۆمەڵێک جوڵە کە ڕاستەوخۆ مێشک
دەکەنە ئامانج و هانیان دەدەن بۆ یارمەتیدانی تاکەکان لە گەیشتن بە توانا
زەینییەکانیان . چەمکی وەرزشی مێشک بریتییە لە بەکارهێنانی جوڵەی جەستەیی
بۆ دەستگەیشتن بە بەشە جیاوازەکانی مێشک. دایک و باوک و ڕاهێنەران
دەتوانن ئەم شێوازانەی جووڵە بەکاربهێنن بۆ یارمەتیدانی منداڵەکانیان یان
خوێندکارەکانیان لە ڕەفتار، تێگەیشتن، ڕێکخستن، جێبەجێکردنی ئەرکەکان و
پەیوەندیکردن.

پڕۆگرامی چالاککردنەوەی مێشک و یادگە – نهێنی ڕاستەقینە بۆ گەیشتن بەو پەڕی سەرکەوتن لە ژیاند


سوودەکانی ڕاهێنانی وەرزشیی مێشک:


سوودی وەرزشی مێشک زۆرە, ئەم سێ ڕاهێنانە ئاسانەی وەرزشی مێشک
دەتوانێت مێشکی منداڵ هان بدات بۆ باشترکردنی توانا زاینییەکان ، کە ڕەنگە
یارمەتی منداڵەکان بدات لە بوارەکاندا خێراتر گەشەبکەن . هەموو چالاکیەک بە
خێرایی منداڵ ئەنجام دەدرێت و بۆ ماوەی پێویست بۆ دڵنیابوون لەوەی کە
وەرزشەکە سوودبەخشە. ڕاهێنانی وەرزشی مێشک لە ٢٦ شێوازی جووڵە
پێکدێت، هەریەکەیان دەرەنجامێکی تایبەتیان هەیە و چارەسەرکەر بە پشتبەستن
بە هەڵسەنگاندنەکان هەڵیدەبژێرن کە کام ڕاهێنان پێشکەش بە بەشداربوو بکات.


کرۆس کراول

– ڕاهێنانی شێوە زەڕبی )تیایدا کەسەکە ئەنیشکی ڕاستی لەگەڵ
ئەژنۆی چەپی پێک دەگەیەنێت وە بەپێچەوانەشەوە(:

کرۆس کراول ڕاهێنانێکی گرنگە کە دەتوانیت لەگەڵ منداڵ ئەنجامی بدەیت. ئەم
چالاکییە ئامانجی بەهێزکردنی پەیوەندی نێوان نیوەگۆی چەپ و ڕاستی مێشکە
وەک ئامادەکارییەک بۆ لێکدانەوەیەکی ئاست بەرز، بیرکردنەوەی ڕەخنەیی،
چارەسەرکردنی کێشە، بیستن، ڕێکخستن و زۆر شتی تر.


برەین بۆتۆن- دوگمەی مێشک:


، دەکات چالاکRAS (Reticular activating system )
و پەیوەندی جەستە-مێشک بەهێز دەکات، واتەکاتێ مناڵە کە ئەم ڕاهێنانە ئەکا
مێشکی ئاگادارەبێتەو ەکە ئەبێت تەرکیز بکات چونکەکار ێک نییە بە شی مێشکی
خۆنەو یست ئەنجامی بدات. ئامانجەکەی ئەوەیە کە منداڵەکە بەئاگا بهێنێتەوە و
یارمەتی بدات کە بە ئاگایی بمێنێتەوە، بەتایبەتی ئەگەر خاو بێت، یان تووشی کەم
وزەیی یان کەمی تەرکیز بێت.


برەین جیم هوک ئەپ- ڕاهێنانی پەیوەندیی مێشک:


ڕاهێنانی پەیوەندیکردن بریتییە لە ڕاهێنانی وەرزشی مێشک بۆ گەورەساڵان و
منداڵان کە مەبەست لێی ئەزموونکردنی فشاری بەرچاو، ترس، توڕەبوو ن، یان

هەبوونی فشاری دەروونییە. ئەزمونکردنێکی نایابە بۆ ئارامکردنەوەی جەستە و
فێرکردنی منداڵەکان بۆ بەڕێوەبردنی هەناسەدانیان. ئەم چالاکییە دەتوانرێت بە
وەستانەوە، بە دانیشتنەوە، یان بە پاڵ کەوتنەوە لەسەر زەوی ئەنجام بدرێت.

Categories
memory

پلی پێشەوە(ناوچاوانەپل)Frontal lobe

پلی پێشەوە(ناوچاوانەپل)Frontal lobe


پلی پێشەوە یەكێكە لە چوار پلەكانى مێشك، كە دەكەوێتە ناوچاوانى مرۆڤ لە كاسەى سەردا،كە لە تەمەنى منداڵی و گەنجی پێگەیشتوودا گەشەدەكات.بەشی پێشەوە بەرپرسە لە چالاكییە ئاڵۆزەكانى پەیوەست بە مرۆڤ وەك بیركردنەوەى ئەبستراكت(واتە: پرۆسەیەكى ئاوەزییە”زەینی” كە لەڕێگەیەوە بابەتێكى دیاریكراو جیادەكرێتەوە لە بابەتێكى دیكە لەڕووى زەینیەوە) و چارەسەركردنى كێشە سەختەكان و بڕیاردان و دەربڕینى كەسایەتى، كە لە ئاژەڵەكانى دیكەدا كەمترە وەك لە مرۆڤ.
پلی پێشەوە بە ناوچەیەكى گرنگى جوڵە دادەنرێت و وە زۆرترین ژمارەى دەمارە هەستەیارەكانى تێدایە، وە بەرپرسە لە دەردانى هۆرمۆنەكانى دۆپامین و سیرۆتۆنین.
پلی پێشەوەى مێشك ناوەندى زیرەكى و لۆژیك و بیكردنەوە و یادەوەرییە.ئەگەر بێت و زیان بەم بەشەى مێشك بگات ئەوا تاك كەمتر گرنگى بە بنەما اخلاقیەكان(بەشێوەیەكى سادە بریتییە لە: ئەوەى بۆخۆم پێمخۆشە بۆتۆش پێم خۆشبێت،وە ئەوەى بۆ خۆم پێم ناخۆشە بۆتۆش پێم ناخۆش بێت) دەدات، وە ئەكەر زیانەكان زۆرتربێت ئەوا تاك تواناى كۆنتڕۆڵكردنى جوڵە خۆویستەكانى نامێنێ و لەوانەیە لەگەڵ حاڵەتى كۆمادا تێكەڵ ببێت.
پلی پێشەوەی مێشك كاتێك ماندوو دەبێت كەسەكە هێزى بەرگە گرتنى كەم دەبێتەوە و زو خۆی بەدەستەوە دەدات و واز لە ئامانجە دوور مەوداكانى دێنێت بەرەو ئامانجە زوو بەدەست هاتووەكان(سوودى كورت خایەن لە سوودى درێژخایەن بە باشتر دەزانێت).
دووركەوتنەوە لە هەوڵدان بۆ بەدەست هێنانى زیرەكى بەرز و دروستكردنى پەیوەندى كۆمەڵایەتى و تێگەیشتن لە خود و دەربڕینى هاوسۆزى و خۆبەخت كردن، وە زیاتر گرنگیدان بەخواردن و خەوتن و بابەتە ماددی و زایەندییەكان،وادەكات پلی پێشەوە بە ناكارایی بمێنێتەوە. هەروەها لە توێژینەوەكانى پەیوەندیە دەمارییەكانى خەمۆكیدا، دەركەوتووە كە چالاكى لای چەپی پ پ م كەمە بەبەراورد بە چالاكى لای ڕاستى پ پ م.بۆیە وا دیارە كەمتر دەستەبەركردنى لایەنى ئەرێنى لە بەشی چەپی پ پ م لە كەسی توشبوو بە خەمۆكى ڕەنگە قورستر بەژداری بكات لە بیركردنەوە و ڕەفتاری ئەرێنى ئامانجدار.
باشترین ڕێگە بۆ ڕاهێنان و بەكارهێنانى پلی پێشەوەى مێشك زۆر گرنگى دانە بە كارامەیی بەڵگە هێنانەوەى ئاڵۆزدا.
زیاتر لە هەر بەشێكى دیكەی مێشك ئەم ناوچەیە كەسایەتى و ئامانجەكانمان و بەهاكانمان دیاریدەكات.هەروەها لای چەپی پلی پێشەوەى مێشك زیاتر هانى چالاكى دۆپامین دەدات(كە پەیوەندی بە پاڵنەر و پاداشتەوە هەیە)،لەكاتێكدا لای ڕاست هانى چالاكى نۆرئیپینفرین دەدات(كە پەیوەندى بە دڵەڕاوكێوە هەیە).
وادەردەكەوێت ئەوكەسانەى هەستى ئەرێنیان هەیە لای چەپی پلی پێشەوەى مێشكیان چالاكترە، لە كاتێكدا چالاكبوونى لای ڕاستی پلی پێشەوەى مێشك زیاترپەیوەندى بە ئەزموونە سۆزدارییە نەرێنیەكانەوە هەیە.

ئەركەكانى پلی پێشەوە (ناوچاوانەپل):
1ـ تەركیزكردن.
2ـ هەڵسەنگاندن.
3ـ پلاندانان.
4ـ چارەسەركردنى كێشە.
5ـ كۆنتڕۆڵكردنى حەزەكان و ڕەفتار.
6ـ كۆنتڕۆڵكردنى ڕەفتاری سێكسی و كۆمەڵایەتى.
7ـ كەسێتى.
8ـ سۆز.
9ـ ناوچەی دەربڕینى ئاخاوتن.
10ـ یادگەى ماوە كورت.
11ـ جوڵەى جەستە.
12ـ زیرەكى،ئاگایی.

پڕۆگرامی چالاککردنەوەی مێشک و یادگە – نهێنی ڕاستەقینە بۆ گەیشتن بەو پەڕی سەرکەوتن لە ژیاندا –

چەند ڕێگایەك بۆ پەرەپێدانى پلی پێشەوەى مێشك و باشتركردنى ماوەى سەرنجدان و تواناى گوێگرتن.
 پەرەپێدانى گوێگرتنى چالاك ـ بریتیە لە تێگەیشتنێكى لە زمان لەگەڵ تواناى دووبارەكردنەوەى ئەوەى كەتازە وتراوە.
 كاتێك بۆ پێداچوونەوە دابنێ پێش ئەوەى شتێكى نوێ فێرببیت.
 خشتە و ڕۆتینیاتێكى ڕوون كە ڕێگە بە پەرەپێدانى تواناكانى پلاندانان بدات.
 فەراهەمكردنى ژینگەیەكى هاوسەنگ .

ڕۆڵی پلی پێشەوەى مێشك لە ئیشی یادگەدا.


لە كاتى كاركردندا كۆدبەندى دەكات لەنێوان زانیارییەپەیوەندیدارەكاندا.
هێشتنەوەى زانیارى لە كاركردنى یادگەدا پەیوەندى بە چالاكى بەردەوامەوە هەیە لە هەمان ئەو ناوچانەى مێشكدا كە بەرپرسیارن لە نوێنەرایەتى كردنى ئەو زانیاریانە لە دۆخى بیرەوەرى ناكارادا،ئەمەش ئەوە دەگەیەنێت كە پ پ م كۆگایەك نییە بۆ هڵگرتنى زانیاری لە كاتى ئیشی یادگەدا. بەژداریكردنى پ پ م لە ئیشی یادگەدا بەهۆی كۆنتڕۆڵكردنى پرۆسەكانى سەرنجدان و درككردن بۆ تێگەیشتن لەو ژینگەیەی كە تێیدا دەژین و هەروەها چارەسەركردنى كێشەكان و كاركردن بۆ بەدەست هێنانى ئامانجەكان.
یادگەى ماوەكورت بەردەوام لە پرۆسە دەمارییەكانى ـ پلی پێشەوەـ دا جێی چالاكییە كورت خایەنەكانە و وە دەتوانین لێرەوە لە چالاكییەزەینیە ئاڵۆزەكانیش تێبگەین.