Categories
memory

نەخۆشی ئەلزەهایمەر چییە؟Alzheimer’s Disease

نەخۆشی ئەلزەهایمەر چییە؟ Alzheimer’s Disease

نەخۆشی ئەلزەهایمەر جۆرێکی پێشکەوتووی نەخۆشی بیرچوونەوەیە (dementia). (dementia) زاراوەیەکی فراوانترە بۆ ئەو حاڵەتانەی کە کاریگەری نەرێنییان لەسەر بیرەوەری و بیرکردنەوە و ڕەفتار هەیە. گۆڕانکارییەکان لەمانەدا  لەگەڵ ژیانی ڕۆژانەدا تێدەگلێن. نەخۆشی بیرچوونەوە دەتوانێت کۆمەڵێک هۆکاری هەبێت، وەک زەبربەرکەوتنی مێشک (brain injuries) یان نەخۆشی. هەندێک جار هۆکارەکەی نادیارە.

بەپێی ئامارەکانی کۆمەڵەی ئەلزەهایمەر (Alzheimer’s Association)، نەخۆشی ئەلزەهایمەر لەسەدا ٦٠ بۆ ٨٠ی کەیسەکانی بیرچوونەوە لەخۆدەگرێت. زۆربەی ئەو کەسانەی کە نەخۆشییەکەیان هەیە دوای تەمەنی ٦٥ ساڵی دەستنیشانکردنیان بۆ دەکرێت، ئەگەر پێشتر دەستنیشانکرابێت، بەگشتی بە نەخۆشی ئەلزەهایمەر “سەرهەڵدانی گەنجتر – younger onset” یان “سەرهەڵدانی زووتر – early onset” ناودەبرێت.

هیچ چارەسەرێکی تەواو بۆ نەخۆشی ئەلزەهایمەر نییە، بەڵام چارەسەر هەیە کە دەتوانێت پڕۆسەی پەرەسەندنی نەخۆشییەکە هێواشتر بکاتەوە.

ڕاستییەکان لەسەر نەخۆشی ئەلزەهایمەر

هەرچەندە زۆربەی خەڵک گوێیان لە نەخۆشی ئەلزەهایمەر بووە، بەڵام زانینی ڕاستییەکان (facts) یارمەتیدەرە. لێرەدا چەند وردەکارییەکی سەرەکی سەبارەت بەم حاڵەتە دەخەینەڕوو:

  • نەخۆشی ئەلزەهایمەر حاڵەتێکی درێژخایەن و بەردەوامە. نیشانەیەکی پیربوون نییە.
  • نەخۆشی ئەلزەهایمەر ((Alzheimer و نەخۆشی بیرچوونەوە (dementia) یەک شت نین. نەخۆشی ئەلزەهایمەر جۆرێکە لە نەخۆشی بیرچوونەوە.
  • نیشانەکانی وردە وردە دەردەکەون، کاریگەرییەکانی لەسەر مێشک خراپکەرن، واتە دەبێتە هۆی پوکانوەەی هێواش.
  • هەر کەسێک دەکرێت تووشی نەخۆشی ئەلزەهایمەر بێت، بەڵام هەندێک کەس مەترسی زیاتریان لەسەرە. ئەمەش ئەو کەسانە دەگرێتەوە کە تەمەنیان لە سەرووی ٦٥ ساڵەوەیە و ئەوانەی پێشینەی خێزانیی (family history) ئەم حاڵەتەیان هەیە.
  • هیچ دەرئەنجامێکی چاوەڕوانکراو نییە بۆ ئەو کەسانەی کە نەخۆشی ئەلزەهایمەریان هەیە. هەندێک کەس ماوەیەکی زۆر دەژین و زیانێکی کەمی مەعریفییان (cognitive damage) دەبێت، لە کاتێکدا هەندێکی تر تووشی سەرهەڵدانی خێراتری نیشانەکان و پێشکەوتنی خێراتری نەخۆشییەکە دەبن.
  • تا ئێستا چارەسەری بنەبڕ بۆ نەخۆشی ئەلزەهایمەر نییە، بەڵام دەتوانرێت یارمەتی هێوشکردنەوەی گەشەسەندنی نەخۆشییەکە.
  • ئەزموونی هەر کەسێک لەگەڵ نەخۆشی ئەلزەهایمەر جیاوازە.

نیشانەکانی نەخۆشی ئەلزەهایمەر

هەموو کەسێک ناوبەناو دەکەوێتە سوڕێک یان وەرزێک لەبیرچوونەوە. بەڵام ئەو کەسانەی نەخۆشی ئەلزەهایمەریان هەیە هەندێک ڕەفتار و نیشانەی بەردەوام نیشاندەدەن کە بە تێپەڕبوونی کات خراپتر دەبن. ئەمانە دەتوانن بریتی بن لە:

  • لەدەستدانی بیرەوەری (memory loss) کە کاریگەری لەسەر چالاکییەکانی ڕۆژانە هەیە.
  • کێشە لە ئەرکە ئاشناکاندا، وەک بەکارهێنانی ئامێرێکی ناوماڵ.
  • گرفت لە توانای چارەسەرکردنی کێشەکان
  • کێشە لە قسەکردن یان نووسیندا
  • سەرلێشێواوی لەگەڵ چەمکی کات و شوێندا
  • کەمبوونەوەی بڕیاردان
  • کەمبوونەوەی پاکوخاوێنی
  • گۆڕانی میزاج و کەسایەتی
  • کشانەوە لە هاوڕێ و خێزان و کۆمەڵگا

ئەم نیشانانە هەمیشە بەو مانایە نییە کە کەسێک تووشی نەخۆشی ئەلزەهایمەر بووە. گرنگە سەردانی پزیشک بکەیت بۆ دیاریکردنی هۆکارەکەی.

بەپێی قۆناغی نەخۆشییەکە نیشانەکانی دەگۆڕدرێن. لە قۆناغەکانی دواتردا، ئەو کەسانەی کە تووشی نەخۆشی ئەلزەهایمەر بوون زۆرجار کێشەیەکی بەرچاویان هەیە لە قسەکردن، جووڵە، یان وەڵامدانەوەی ئەو شتانەی کە لە دەوروبەریان ڕوودەدەن.

دەستنیشانکردنی نەخۆشی ئەلزەهایمەر

تاکە ڕێگەی یەکلاکەرەوە بۆ دەستنیشانکردنی کەسێک کە تووشی نەخۆشی ئەلزەهایمەر بووە، پشکنینی شانەکانی مێشکیەتی دوای مردن. ئەوەی پزیشک دەتوانێت بیکات، تاقیکردنەوە و پشکنینی دیکە بەکاربهێنێت بۆ هەڵسەنگاندنی توانا زەینییەکان (mental abilities) و دەستنیشانکردنی نەخۆشی بیرچوونەوە و ڕەتکردنەوەی حاڵەتەکانی دیکە.

پێدەچێت پزیشکەکە بە وەرگرتنی مێژووی پزیشکی دەستپێبکات (مەبەست لە مێژووی پزیشکی واتە لە ڕابردوودا بۆ ئەم حاڵەتە چ دەرمانێکی بەکارهێناوە و سەردانی چ پسپۆڕێکی تایبەت بەم حاڵەتەی کردووە: ئامادەکار). لەوانەیە پرسیار بکات دەربارەی:

  • نیشانەکان
  • مێژووی پزیشکی خێزان
  • بارودۆخە تەندروستییەکانی ئێستا یان ڕابردووی
  • دەرمانەکانی ئێستا یان ڕابردوو کە بەکاریهێناوە
  • ڕێجیم و خواردنەوەی کحول و خووەکانی تری شێوازی ژیان

لەوێشەوە، پێدەچێت پزیشکەکەت داوای چەندین پشکنین بکات بۆ ئەوەی یارمەتیت بدات بۆ دیاریکردنی ئەوەی کە ئایا تۆ نەخۆشی ئەلزەهایمەرت هەیە یان نا

پشکنینی نەخۆشی ئەلزەهایمەر

هیچ پشکنینێکی یەکلاکەرەوە بۆ نەخۆشی ئەلزەهایمەر نییە. بەڵام پشکنینی دەروونی و جەستەیی و دەماری دەتوانێت یارمەتی پزیشکەکەت بدات بۆ ئەوەی بگاتە دەستنیشانکردنێک.

لەوانەیە پزیشکەکەت بە پشکنینی زەینی (mental test) دەستپێبکات. ئەمە دەتوانێت یارمەتیان بدات بۆ هەڵسەنگاندنی:

  • یادەوری ماوە کورت (short-term memory)
  • یادەوەری  درێژخایەن (long-term memory)
  • شوێن و کات

بۆ نموونە لەوانەیە لێت بپرسێت:

  • ئێستا لە ساڵی چەند دەژین؟ مانگی چەندە؟ چەندی مانگە؟ چەند شەممەیە؟
  • سەرۆکی وڵات کێیە؟
  • داوالێکردن  بۆ لەبەرکردن و  بیرهێنانەوەی لیستێک وشە

دواتر، پێدەچێت پشکنینی جەستەیی  ( (physical testئەنجام بدەن. بۆ نموونە لەوانەیە:

  • پشکنینی پەستانی خوێن
  • پێوانەی لێدانی دڵ
  • وەرگرتنی پلەی گەرمی
  • ، لە هەندێک حاڵەتدا  داوای پشکنینی میز یان خوێن

هەروەها لەوانەیە پزیشکەکەت پشکنینی دەمارییت (neurological test) بۆ ئەنجام بدات بۆ  بۆ ڕەتکردنەوی گرفتە ئەگەرییەکانی دیکە، وەک گرفتە پزیشکییە توندەکانی وەک هەوکردن یان جەڵتەی مێشک. لە کاتی ئەم تاقیکردنەوەدا، پشکنینی تۆ:

  • کاردانەوە و پەرچەکردارەکان
  • گرژی ماسولەکان
  • قسەکردن

لەوانەیە پزیشکەکەت داوای وێنەگرتنی مێشک (brain imaging) بدات. ئەم توێژینەوەیانە کە وێنەی مێشکت دروست دەکەن، دەتوانن بریتی بن لە:

  • وێنەگرتنی دەنگدانەوە موگناتیسیەکان (Magnetic resonance imaging (MRI)): دەتوانێت یارمەتیدەر بێت لە دیاریکردنی نیشانە سەرەکییەکان، وەک هەوکردن، خوێنبەربوون و کێشە فیسیۆلۆژییەکان.
  • سکانی تۆمۆگرافی کۆمپیوتەریی (Computed tomography (CT)):  وێنەی تیشکی ئێکس دەگرن(X-ray images)، ئەمەش دەتوانێت هاوکاری پزیشک بکات بۆ گەڕان بەدوای تایبەتمەندییە نائاساییەکان لە مێشکتدا.

پشکنینەکانی تر کە پزیشکەکەت دەتوانێت ئەنجامی بدات بریتین لە پشکنینی خوێن بۆ پشکنینی ئەو جینانەی کە ڕەنگە ئاماژە بەوە بکەن کە مەترسی زیاترت هەیە بۆ تووشبوون بە نەخۆشی ئەلزەهایمەر.

دەرمانی نەخۆشی ئەلزەهایمەر

هیچ دەستنیشانکردنێکی تەواو و ناسراو نییە بۆ نەخۆشی ئەلزەهایمەر. بەڵام پزیشکەکەت دەتوانێت دەرمان و چارەسەری تر پێشنیار بکات بۆ ئەوەی یارمەتیت بدات لە کەمکردنەوەی نیشانەکان و دواخستنی پێشکەوتنی نەخۆشییەکە بۆ ماوەیەکی زۆرتر.

بۆ نەخۆشی ئەلزەهایمەر سەرەتایی تا مامناوەند، لەوانەیە پزیشکەکەت دەرمانی وەک donepezil (Aricept) یان rivastigmine (Exelon)ت بۆ بنووسێت. ئەم دەرمانانە دەتوانن یارمەتیدەر بن لە پاراستنی ئاستی بەرزی ئەسیتیلکۆلین لە مێشکتدا. ئەمەش دەتوانێت یارمەتی خانە دەمارییەکانی مێشکت بدات کە سیگناڵەکان باشتر بنێرن و وەریبگرن. لە بەرامبەردا ئەمە ڕەنگە هەندێک نیشانەی نەخۆشی ئەلزەهایمەر کەم بکاتەوە.

دەرمانێکی نوێتر بە ناوی aducanumab (Aduhelm) تەنها بۆ ئەو کەسانە پێشنیار دەکرێت کە تووشی نەخۆشی ئەلزەهایمەر بوون. وا بیردەکرێتەوە کە ئەمە ئەو  پلاکە پرۆتینانە کەمدەکاتەوە کە لە مێشکدا کۆدەبنەوە لەگەڵ نەخۆشی ئەلزەهایمەر. بەڵام هەندێک دوودڵی هەیە سەبارەت بەوەی کە ئایا سوودە ئەگەرییەکانی دەرمانەکە لە مەترسییەکانی زیاترە یان نا.

بۆ چارەسەرکردنی نەخۆشی ئەلزەهایمەر لە قۆناغی مامناوەند تا پێشکەوتوو، پزیشکەکەت لەوانەیە donepezil (Aricept) یان memantine (Namenda)ت بۆ بنووسێت. Memantine دەتوانێت یارمەتی ڕێگریکردن لە کاریگەرییەکانی زیادەی گلوتامەیت بدات. گلوتامەیت (Glutamate) مادەیەکی کیمیایی مێشکە کە بە ڕێژەیەکی زۆر  لە کاتی نەخۆشی ئەلزەهایمەردا دەردرێت و زیان بە خانەکانی مێشک دەگەیەنێت.

هەروەها لەوانەیە پزیشکەکەت دەرمانی دژە خەمۆکی، دەرمانی دژە دڵەڕاوکێ، یان دژە نەنگییە دەروونییەکان پێشنیار بکات بۆ یارمەتیدانی چارەسەرکردنی نیشانەکانی پەیوەست بە نەخۆشی ئەلزەهایمەر. ئەم نیشانانە بەپێی پێشکەوتنی نەخۆشییەکە دەگۆڕێت، و دەتوانن بریتی بن لە:

  • خەمۆکی
  • گرفتی خەوتن لە شەودا
  • شەڕانگێزی و ئاژاوەگێڕی
  • وەهم (hallucinations)

هەرچەندە پێویستی چاودێریکردنی کەسێکی تووشبوو بە نەخۆشی ئەلزەهایمەر بە تێپەڕبوونی کات زیاد دەکات، بەڵام نیشانە وردەکانی لە کەسێکەوە بۆ کەسێکی تر جیاواز دەبن.

چارەسەرەکانی تری نەخۆشی ئەلزەهایمەر

جگە لە دەرمان، گۆڕینی شێوازی ژیان (lifestyle) دەتوانێت یارمەتیت بدات بۆ ڕێکخستنی حاڵەتەکەت. بۆ نموونە، پزیشکەکەت لەوانەیە ستراتیژیەتێک دابڕێژێت بۆ یارمەتیدانی تۆ یان کەسە ئازیزەکەت:

  • ئاسانکردنەوی کارەکان
  • سنووردارکردنی سەرلێشێواوی (confusion)
  • پشوودانی ڕۆژانەی بەردەوام
  •  بەکارهێنانی تەکنیکەکانی پشوو وەرگرتن (relaxation)
  • دابینکردنی ژینگەیەکی ئارام

لەگەڵ پزیشکەکەت، چارەسەرکاری دەروونیش دەتوانێت یارمەتیت بدات لە پاراستنی چۆنایەتی ژیانت لە هەموو قۆناغەکانی  گەشتی ئەلزەهایمەر. ئەو تیمە چارەسەرییەی کە بۆ نەخۆشی ئەلزەهایمەر لەوانەیە  یارمەتیدەر بن ، ئەمانە لەخۆدەگرێت:

  • چارەسەرکاری فیزیایی (physical therapist ) بۆ مانەوەی بەردەوام لە چالاکیدا
  • پسپۆڕی خۆراک بۆ دابنیکردنی خۆراکێکی هاوسەنگ و تەندروست
  • دەرمانساز، بۆ ڕێنماییکردن  و چاودێریکردنی بەکارهێنانی دەرمانەکان
  • توێژەری کۆمەڵایەتی (social worker) بۆ یارمەتیدان لە دەستڕاگەیشتن بە سەرچاوەکانی پشگیری و هاوکاری.
  • سەنتەری چاودێریکردنی پشوودا کە  بۆ دابینکردنی چاودێریکردنی کورتخایەن بۆ کەسێک کە تووشی نەخۆشی ئەلزەهایمەر بووە کاتێک چاودێرەکانی دیکەیان بۆ ماوەیەکی کاتی بەردەست نین.

هەندێک لە توێژینەوەکان سەرچاوەی متمانەپێکراو پێشنیاریان کردووە کە ڤیتامین E دەتوانێت یارمەتی خاوکردنەوەی لەدەستدانی کارایی مێشک بدات لە نەخۆشی ئەلزەهایمەردا، بەتایبەتی کاتێک لەگەڵ دەرمانی وەک donepezil دەخورێت کە ئەیستایکۆلین لە مێشکدا زیاد دەکات. بەڵام هەندێک لە توێژینەوەکانی تر هیچ سوودێکیان نەدۆزیەوە لەکاتی خواردنی ڤیتامین E بۆ نەخۆشی ئەلزەهایمەر. بە کورتی بەڵگەی زیاتری پێویستە.

دڵنیابە پێش خواردنی ڤیتامین E یان هەر تەواوکەرێکی خۆراکی تر پرسیار لە پزیشکەکەت بکەیت. دەتوانێت کاریگەری دروستبکات  بکات لەگەڵ  هەندێک لەو دەرمانانەی کە بۆ چارەسەرکردنی نەخۆشی ئەلزەهایمەر بەکاردەهێنرێن.

جگە لە گۆڕینی شێوازی ژیان، چەندین چارەسەری بەدیل و تەواوکەر هەیە کە دەتوانیت پرسیار لە پزیشکەکەت بکەیت.

بیرچوونەوە  (Dementia) بەرامبەر ئەلزەهایمەر (Alzheimer’s)

هەندێک جار زاراوەی نەخۆشی “بیرچوونەوە” و “ئەلزەهایمەر” لەجێی یەکتر یان وەک یەکتر بەکاردەهێنرێن. بەڵام ئەم دوو حاڵەتە وەک یەک نین. نەخۆشی ئەلزەهایمەر جۆرێکە لە نەخۆشی بیرچوونەوە.

نەخۆشی بیرچوونەوە زاراوەیەکی فراوانترە بۆ ئەو حاڵەتانەی کە نیشانەکانیان پەیوەندی بە لەدەستدانی بیرەوەرییەوە هەیە، وەک بیرچوونەوە (forgetfulness) و سەرلێشێواوی (confusion). نەخۆشی بیرچوونەوە حاڵەتی تایبەتتر لەخۆدەگرێت، وەک نەخۆشی ئەلزەهایمەر، نەخۆشی پارکینسۆن (Parkinson’s disease) ، بەرکەوتنی زەبراوی مێشک (traumatic brain injury) و هەندێکی تر، کە دەبنە هۆی ئەم نیشانانە.

هۆکار و نیشانەکان و چارەسەرەکان دەتوانن جیاواز بن بۆ ئەم حاڵەتانە.

هۆکارەکانی نەخۆشی ئەلزەهایمەر و فاکتەرە مەترسیدارەکان

پسپۆڕان یەک هۆکاری نەخۆشی ئەلزەهایمەریان دیاری نەکردووە، بەڵام هەندێک هۆکاری مەترسییان دەستنیشان کردووە، لەوانە:

  • تەمەن:  زۆربەی ئەو کەسانەی تووشی نەخۆشی ئەلزەهایمەر دەبن تەمەنیان ٦٥ ساڵ یان زیاترە.
  • پێشینەی خێزان: ئەگەر ئەندامێکی نزیک لە خێزانەکەت حاڵەتەکەی هەبووبێت یان هەیبێت ، ئەگەری تووشبوون تۆ بە حاڵەتەکە زیاترە زیاترە.
  • جینات:  هەندێک جین پەیوەندییان بە نەخۆشی ئەلزەهایمەرەوە هەیە.

هەبوونی یەکێک یان زیاتر لەم هۆکارانەی مەترسی بەو مانایە نییە کە تووشی نەخۆشی ئەلزەهایمەر دەبیت. تەنها ئاستی ئەگەری توشبوونت زیاتر دەکات.

هۆکارەکانی تری مەترسی ئەگەری بریتین لە مێژووی:

  • خەمۆکی
  • جگەرەکێشان
  • نەخۆشیەکانی دڵ و خوێنبەرەکان
  • پێشتر بەرکەوتنی زەبراوی مێشک (traumatic brain injury)

بۆ ئەوەی زیاتر بزانیت دەربارەی مەترسی کەسییەکانی خۆت بۆ تووشبوون بە نەخۆشی ئەلزەهایمەر، لەگەڵ پزیشکێک یان چارەسەرکارێکی دەروونی قسە بکە.

ئەلزەهایمەر و بۆماوەیی

لە کاتێکدا هیچ هۆکارێکی دەستنیشانکراو بۆ نەخۆشی ئەلزەهایمەر نییە، بەڵام ڕەنگە جینات  ڕۆڵێکی سەرەکی بگێڕێت. یەکێک لە جینەکان بە تایبەتی جێگەی سەرنجی توێژەرانە. Apolipoprotein E (APOE) جینێکە کە پەیوەندی بە سەرهەڵدانی نیشانەکانی ئەلزەهایمەرەوە هەیە لە گەورەساڵانی بەتەمەندا.

پشکنینی خوێن دەتوانێت دیاری بکات کە ئایا وەشانێکی تایبەتی ئەم جینەت هەیە یان نا، ئەمەش مەترسی تووشبوونت بە نەخۆشی ئەلزەهایمەر زیاد دەکات. لەبیرت بێت کە تەنانەت ئەگەر کەسێک ئەم جینەیەی هەبێت، مانای ئەوە نییە توشی نەخۆشی ئەلزەهایمەر دەبێت، واتە دەشکرێت نەشی بێت و توشیش ببێت! هەربۆیە هیچ ڕێگەیەک نییە بۆ ئەوەی بە دڵنیاییەوە بزانیت کە ئایا کەسێک تووشی نەخۆشی ئەلزەهایمەر دەبێت یان نا.

هەروەها جینەکانی تر دەتوانن مەترسی تووشبوون بە نەخۆشی ئەلزەهایمەر زیاد بکەن. چەندین جینی دەگمەن پەیوەستن بە هەندێک نیشانەی دەستپێکردنی سەرەتایی ئەم نەخۆشییە.

قۆناغەکانی نەخۆشی ئەلزەهایمەر

نەخۆشی ئەلزەهایمەر نەخۆشییەکی پێشەوکتخوازە (progressive)، واتە نیشانەکانی وردە وردە بە تێپەڕبوونی کات زیاد دەبن. حەوت قۆناغی سەرەکی هەیە:

قۆناغەکانی 1-3: پێش بیرچوونەوە و تێکچوونی مەعریفی سووک

قۆناغی یەکەم: لەم قۆناغەدا هیچ نیشانەیەکی دەرناکەوێت. ئەگەر بە  پێشینەی خێزانیت تووشی نەخۆشی ئەلزەهایمەر بوویت و هیچ نیشانەیەکت نییە

قۆناغی دووەم: سەرەتاییترین نیشانەکان دەردەکەون، وەک لەبیرچوونەوە (forgetfulness)

قۆناغی سێیەم: لاوازی جەستەیی و مەعریفی سووک دەردەکەون، وەک لاوازی بیرەوەری و تەرکیز. ڕەنگە فێربوونی کارامەیی نوێ قورستر بێت. ئەم گۆڕانکاریانە ڕەنگە تەنها لەلایەن کەسێکی زۆر نزیک لە کەسەکەوە هەست پێبکرێت.

قۆناغەکانی 4-7: نەخۆشی بیرچوونەوە (Dementia)

قۆناغی چوارەم: زۆرجار نەخۆشی ئەلزەهایمەر لەم قۆناغەدا دەستنیشان دەکرێت، بەڵام هێشتا بە سووک دادەنرێت. باو و ئاساییە کە هەست بە لەدەستدانی بیرەوەری بکەیت و کێشەی بەڕێوەبردنی ئەرکەکانی ڕۆژانەت هەبێت.

قۆناغی پێنجەم: لە نیشانە مامناوەند تا توندەکانیدا پێویستت بە یارمەتی کەسانی نزیک یان چاودێران دەبێت. ئەمەش پێویستە بۆ دڵنیابوون لەوەی کە پێداویستییەکانی ڕۆژانەت تا چەند بۆ دابین دەکرێن، وەک خواردنی ژەمەکان و بەڕێوەبردنی ناوماڵەکەت.

قۆناغی شەشەم: لەم قۆناغەدا کەسێک کە تووشی نەخۆشی ئەلزەهایمەر بووە پێویستی بە یارمەتی دەبێت لە کارە سەرەتاییەکان، وەک خواردن و پۆشینی جل و بەرگ و ئاودەست.

قۆناغی حەوتەم: ئەمە توندترین و کۆتا قۆناغی نەخۆشی ئەلزەهایمەرە. بەزۆری تێكچوونی پێشکەوتوو لە قسەکردن و دەربڕینە ڕووخسارییەکاندا ڕوودەدات. پێدەچێت جووڵەکانیش سنووردار بێت. لەگەڵ پێشکەوتنی کەسێک لەم قۆناغانەدا، پێویستی بە هاوکاری و پشتیوانی زیاتر دەبێت لەلایەن چاودێرانییەوە.

لەگەڵ پزیشکەکەت باسی ستراتیژییەکان بکە کە یارمەتیت دەدەن لە بەڕێوەبردنی ئەم گۆڕانکاریانە. چاودێریکردنی گونجاو دەتوانێت یارمەتیت بدات بۆ پاراستنی ئاسوودەیی و چۆنایەتی ژیان بۆ ماوەیەکی زۆر. هەروەها گرنگە لەگەڵ ئازیزانت باسی پلانی دانیشتنە دەروونییەکانت بکەیت. ئەو کەسانەی کە نەخۆشی ئەلزەهایمەریان هەیە پێویستیان بە یارمەتی زیاتر دەبێت لە بڕیارە پزیشکییەکان لەگەڵ بەرەوپێشچوونی نەخۆشییەکە.

ئەو کەسانەی کە نەخۆشی ئەلزەهایمەریان هەیە بە شێوەیەکی گشتی بۆ ماوەی ٤ بۆ ٨ ساڵ دەژین دوای دەستنیشانکردن، هەرچەندە هەندێکیان تا ٢٠ ساڵ دەژین.

نەخۆشی ئەلزەهایمەر ی گەنجتر

نەخۆشی ئەلزەهایمەر بە شێوەیەکی گشتی تووشی کەسانی تەمەن ٦٥ ساڵ و سەرووتر دەبێت. بەڵام دەکرێت لە کەسانی تەمەنی ٣٠، ٤٠، یان ٥٠ ساڵیدا ڕووبدات. ئەمەش پێی دەوترێت نەخۆشی ئەلزەهایمەر کە لای کەسانی گەنجتر دەردەکەوێت، یان زوو دەستپێدەکات. ئەم جۆرە لە نەخۆشی ئەلزەهایمەر کەمتر لە سەدا ١٠ کاریگەری لەسەر هەیە لە هەموو ئەو کەسانەی کە ئەم حاڵەتەیان هەیە.

لەبەر ئەوەی پزیشکەکان هەمیشە بەدوای نیشانەکانی نەخۆشی ئەلزەهایمەردا ناگەڕێن لە کەسانی گەنجتردا، دەستنیشانکردنییان دەکرێت کاتێکی زۆرتر بخایەنێت. نیشانەکانی زوو دەستپێکردنی نەخۆشی ئەلزەهایمەر بەندە بە قۆناغی نەخۆشییەکە. نیشانە سەرەتاییەکان دەتوانن بریتیبن لە لەدەستدانی بیرەوەری  کەم و کێشە لە تەرکیزکردن یان تەواوکردنی ئەرکەکانی ڕۆژانە. دۆزینەوەی وشەی دروست دەکرێت قورس بێت  بۆ وەسفکردنی نیشانەکان.

هەندێک لە توێژینەوەکان دەریانخستووە کە هەندێک گۆڕانکاری بینایی و  دیدەنی، دەتوانێت ئاماژە بێت بۆ قۆناغی سەرەتایی نەخۆشی ئەلزەهایمەر بۆ ئەو کەسانەی تەمەنیان لە ٥٠ ساڵ و سەرووتردایە.

ئەو کەسانەی کە مێژووی خێزانیان تووشی نەخۆشی ئەلزەهایمەر لە کەسانی گەنجتر بوون، مەترسی زیاتریان لەسەرە بۆ تووشبوون بەم حاڵەتە. چەند جینێکی هەن کە پێکەوە دەبنە هۆی کۆمەڵێک کەیس لە هەندێک خێزاندا. ئەو کەسانەی کە پێشینەی خێزانییان نەخۆشی ئەلزەهایمەری تێدایە، پێویستە لەگەڵ پزیشکی تایبەت قسە بکەن.

ڕێگریکردن لە نەخۆشی ئەلزەهایمەر

هەروەک چۆن هیچ چارەسەرێکی تایبەت بۆ نەخۆشی ئەلزەهایمەر نییە، هەر ڕێوشوێنێکی خۆپاراستن بێ سود نییە بۆی. بۆ ئێستا خووەکانی شێوازی ژیانی تەندروست و بەرەوپێشبردنی تەندروستی باشترین ئامرازن کە هەمانە بۆ ڕێگریکردن لە پوکانەوەی مەعریفی (cognitive decline).

ئەم هەنگاوانەی خوارەوە ڕەنگە یارمەتیدەر بن:

  • هەوڵبدە واز لە جگەرەکێشان بهێنیت: ئەگەر جگەرە دەکێشیت، وازهێنان لە جگەرەکێشان سوودی بۆ تەندروستیت دەبێت چ ڕاستەوخۆ لە ئێستادا  و چ بە ناڕاستەوخۆ لە داهاتوودا.
  • وەرزشکردنی بەردەوام : چالاکی جەستەیی ئەگەری زۆرێک لە فاکتەرەکان کەمدەکاتەوە، وەک نەخۆشییەکانی دڵ و خوێنبەرەکان  هەروەها نەخۆشی شەکرە.
  • مێشکت بە چالاکی بهێڵەوە: ڕاهێنانە زەینییەکان ئەنجام بدە.
  • خوادنی  باش و تەندروست بخۆ:  خۆراکێکی سروشتی بخۆ لەگەڵ سەوزە و میوەی زۆر.
  • پاراستنی ژیانێکی کۆمەڵایەتی چالاک: هاوڕێیەتی و کاری خۆبەخشی و ئەنجامدانی خولیاکان، زۆرە سوودی بۆ تەندروستیت بە گشتی هەیە.

دڵنیابە لە قسەکردن لەگەڵ پزیشکەکەت پێش ئەوەی هەر گۆڕانکارییەکی گەورە لە شێوازی ژیانتدا بکەیت.

گرنگیدان و چاودێریکردنی نەخۆشی ئەلزەهایمەر

لەگەڵ پێشکەوتنی نەخۆشی ئەلزەهایمەر، ئەرکەکانی ژیانی ڕۆژانەی نەخۆش پێویستی بە پشتیوانی زیاترە. ئەگەر کەسێکی ئازیزت هەیە کە تووشی نەخۆشی ئەلزەهایمەر بووە، گرنگە خۆت شارەزا بکەیت دەربارەی ئەوەی کە چاوەڕوانی چی دەکەیت و ڕۆڵت چی بێت لە چاودێریکردنی داهاتووی کەسە ئازیزەکەتدا. چاودێری ڕۆڵێکە کە بە شێوەیەکی گشتی ئاسان نییە بەڵام کارێکی پیرۆزە. ئەگەر کەسێکی ئازیزت توشی ئەلزەهایمەربووە، لێرەدا چەند ڕێگایەک بۆ پلاندانان و ئامادەکاری بۆ چاودێریکردن دەخەینەڕوو:

  • زانیاری خۆت زیاتر بکە دەربارەی نەخۆشی ئەلزەهایمەر و قۆناغەکانی و نیشانەکانی. بە خوێندنەوەی ئەم بابەتە، تۆ لە ئێستاوە لەسەر ڕێگا ڕاستەکەیت.
  • پەیوەندییت هەبێت  لەگەڵ ئەندامانی دیکەی خێزانەکەت کە دەتوانن هەنگاو بنێن بۆ یارمەتیدانی و پشگیریکردن.
  • ئەگەر بکرێت دەتوانی کەسێکی تایبەت بگریت بۆ چاودێریکردنی کەسەکە.
  • لەبیرت بێت کە تۆش پێویستت بە پشتگیری دەبێت. دەستت بۆ ئەو کەسانە درێژ بکە کە لێیانەوە نزیکیت و کراوە بە بۆ وەرگرتنی یارمەتی.

وەک چاودێرێک، گرنگە ئاگاداری خۆت بیت و هەروەها نەخۆشەکەتان. چاودێریکردن ساتە سەختی زۆر هەیە، و فشاری بەرپرسیارێتییە بەردەوامەکان  لەسەرت دەتوانێت ببێتە هۆی بە کاریگەری نەرێنی لەسەر تەندروستی تۆ. بۆیە دەبێت ئاگاداری لایەنی دەروونی و جەستەیی خۆشت بیت.

ئامارەکانی نەخۆشی ئەلزەهایمەر

نەخۆشی ئەلزەهایمەر لێکەوتێکی زۆری هەیە لە وڵاتی ئەمریکا.

  • بەپێی سەنتەری کۆنترۆڵکردن و خۆپاراستن لە نەخۆشییەکان (CDC)، نەخۆشی ئەلزەهایمەر پێنجەم هۆکاری مردنە بۆ کەسانی تەمەن ٦٥ ساڵ و سەرووتر لە ئەمریکا.
  • تا ساڵی ٢٠٢١، مەزەندە دەکرێت کە ٦.٢ ملیۆن ئەمریکی کە تەمەنیان لە سەرووی ٦٥ ساڵەوەیە تووشی نەخۆشی ئەلزەهایمەر بوون. تا ساڵی ٢٠٦٠ ئەو ژمارەیە دەتوانێت بگاتە ١٣.٨ ملیۆن کەس.
  • نەخۆشی ئەلزەهایمەر نەخۆشییەکە تێچووی زۆرە. بەپێی ئاماری CDC، نزیکەی 355 ملیار دۆلار خەرجکراوە بۆ تێچووی چاودێری نەخۆشی ئەلزەهایمەر و نەخۆشی بیرچوونەوە لە ئەمریکا لە ساڵی ٢٠٢١.

کۆتایی

نەخۆشی ئەلزەهایمەر نەخۆشییەکی ئاڵۆزە و زانایان کار لەسەر کردنەوەی نهێنییەکانی دەکەن. شێوازی ژیانێکی تەندروست یارمەتیدەر بێت بۆ ڕێگریکردن لێی. ئەگەر مێژووی خێزانەکەت  نەخۆشی ئەلزەهایمەر هەبێت، گرنگە لەگەڵ پزیشکێک دەربارەی قسە بکەیت.

تا ئەو کاتەی نەخۆشی ئەلزەهایمەر دەستنیشان دەکرێت، ناتوانرێت پەرەسەندنی نەخۆشییەکە بوەستێنرێت. بەڵام چارەسەر دەتوانێت یارمەتیدەر بێت لە دواخستنی نیشانەکان و باشترکردنی چۆنایەتی ژیانت.

ئەگەر پێت وایە ڕەنگە تۆ یان کەسێکی ئازیزت تووشی نەخۆشی ئەلزەهایمەر بووە، لەگەڵ پزیشکی تایبەت قسە بکە. ئەوان دەتوانن یارمەتیت بدەن لە دەستنیشانکردنی حاڵەتەکە و باسکردن لەوەی کە دەتوانیت دەبێت چاوەڕوانی چی بکەیت، ئەگەر ئارەزووی ئەوەت هەبێت، دەتوانن زانیاریت پێ بدەن سەبارەت بە بەشداریکردن لە دانیشتنە کلینیکیەکان.

سەرچاوەکان

Categories
phsychology

تەندروستی و پەروەردەی منداڵ

تەندروستی و پەروەردەی منداڵ

من لە چەندین حاڵەتی ژیانمدا سەردانی چارەسەری دەروونیم (therapy) کردووە. یەکەم جار دوای جیابوونەوەم بوو لەگەڵ هاوسەرەکەم. ئەمە لە ڕاستیدا کارێکی زۆر  ئاساییە کە داوای یارمەتی بکەیت. لە ڕاستیدا خەڵکێکی زۆر دەچنە چارەسەری دەروونی دوای ڕووداوێکی گەورەی ژیان. بەڵام جاری دووەم کە چووم، هۆکارێکی “گەورە”م نەبوو.

لە ڕاستیدا لەسەر کاغەز ژیانم زۆر باش بەڕێوە دەچوو. من تازە چووبوومە نیویۆرک – شارێک کە هەمیشە خەونم پێیەوە دەبینی کە تێیدا بژیم  و تازە دەستم بە پرۆگرامی ماستەر لە شانۆنامەنووسیدا کردبوو، بابەتێک کە زۆرم خۆشدەویست. وانەکانم بە باشی دەڕۆیشتن و تازە دەستم بە پەیوەندی خۆشەویستی کوڕێک  کردبوو کە دواتر بوو بە هاوسەرم. لەگەڵ ئەوەشدا، لەگەڵ ئەوەی هەموو شتێک بەڕواڵەت “باش” دەڕۆیشت، زۆربەی کات هەموو ڕۆژێک هەستم بە دڵتەنگی دەکرد. نووسین  یان هەر کارێکی دیکە کە دەمکرد  هەستم دەکرد وەک کارەساتێک وایە. قورس بوو کە بەیانیان هەستان لە خەو هەستم.

لەو کاتەدا نەمدەزانی، بەڵام تووشی خەمۆکی بوبوم، کە تێکچوونێکی تەندروستی دەروونییە (mental health) و نزیکەی %8.1  ئەمریکییەکان دەگرێتەوە.

خەمۆکی (depression) : تێکچوونی میزاجییە کە مەرج نییە پێویستی بە ڕووداوێکی گەورەی ژیان هەبێت بۆ ئەوەی ڕووبدات. خۆشحاڵم کە چوومە ناو چارەسەرکردنەوە. پێویستم بە یارمەتی بوو، تەنانەت ئەگەر دڵنیا نەبووم بۆچی. ئەوە ڕێگەی پێدام پەرە بەو ئامرازانە بدەم کە پێویستم بوو بۆ ئەوەی ئەو بارودۆخە تێپەڕێنم.

ماوەیەک وەرگرتنی دانیشتنی چارەسەرییم بۆ ماوەیەک وەستاند، بەڵام لە چەند دۆخێکی ژیانمدا گەڕامەوە بۆ هاوکاری بۆ گرفتی دڵەڕاوکێ، لەدەستدانی کار، تەنانەت غەمباری بەهۆی لەدەستدانی سەگەکەمەوە!

ڕەنگە زۆرینەی خەڵک حەز بکەن  بۆ وەرگرتنی چارەسەری دەروونی  کاتێک کە تووشی گرفتێک  دەبن یان لە کاتی ڕووداوە دڵەڕاوکێهێنەرەکانی ژیاندا. بەڵام پێناسەی “ڕووداوی ژیانی دڵەڕاوکێهێنەر” بۆ هەموو کەسێک کەمێک جیاوازە. هەموومان خاوەن ئەزموونانێکی تایبەتیین.

بۆ نمونە، لەدەستدانی سەگەکەم بووە هۆی ئەوەی برۆیەکم بەتەواوەتی بەرز ببێتەوە!!

جۆیس مارتەر، چارەسەرکاری دەروونی مۆڵەتپێدراو و دامەزرێنەری (Urban Balance) دەڵێت: “ئەوە بە هیچ شێوەیەک سەیر نییە. بۆ زۆر کەس ئاژەڵە ماڵییەکان وەک ئەندامی خێزانن و ئەو خەم و لەدەستدانیەی کە ئەزموونی دەکەن دەتوانێت هاوشێوەی لەدەستدانی هەر کەسێکی دیکە بێت”.

هەربۆیە باشتر وایە دانیشتنی دەروونی وەربگریت ئەگەر  تەنها پێشت وابێت  پێویستت بە کەمێک یارمەتی زیاترە، ئەگەر دڵنیاش نەبیت بۆچی.

مارتەر دەڵێت: ” چارەسەری دەروونی  فۆرمێکی ڕۆتینی و خۆپارێزییە بۆ پاراستنی تەندروستی، وەک چوونە لای پزیشکی ددان یان پزیشکی ئاسایی”. “چارەسەرکار وەک ڕاهێنەرێکی کەسی وایە بۆ دەروون  و پەیوەندییەکانت.

دکتۆر گەیڵ سالتز، پزیشکی دەروونی لە نەخۆشخانەی پرێسبیتێری لە نیویۆرک لە قوتابخانەی پزیشکی ویل-کۆرنێل، دەڵێت: “زۆر کەس چارەسەری دەروونی وەردەگرن  بۆ ئەوەی باشتر لە خۆیان تێبگەن، کار لەو بەشانەی ناو خۆیاندا بکەن کە بەلایانەوە گرانە، و توانای گەشەکردن و ڕووبەڕووبوونەوەی گرفتەکانییان باشتر بکەن”.

تەندروستی دەروونی شتێکە کە دەتوانیت بیپارێزییت پێش ئەوەی تووشی گرفت بیت.

سالتز دەڵێت: ” زۆرجار باشترە خەڵک پێش ئەوەی گرفتەکان لە ژیانیاندا ڕووبدات بەدوای چارەسەردا بگەڕێن بۆ ئەوەی چەکی  پێویستییان پێبێت بۆ بەڕێوەبردنی تەنگەژەکان و ئاڵەنگارییەکان یان سەختی ژیانییان.”

تا ساڵی 2019، نزیکەی 1 لە هەر 5 ئەمریکییە پێگەیشتوەکان لەگەڵ گرفتێکی تەندروستی دەروونیدا دەژیا، بەپێی پەیمانگای نیشتمانی تەندروستی دەروونی  نزیکەی 55%ی ئەو گەورەساڵانەی کە گرفتێکی تەندروستی دەروونییان هەیە لە ساڵی پێشوودا خزمەتگوزاری تەندروستی دەروونییان وەرنەگرتووە.

سەردان نەکردنی چارەسەرکاری دەروونی لەوانەیە لەبەر ئەوە بێت کە هەندێک کەس ئامادە نین داوای یارمەتی بکەن، یان بەهۆی چەواشەکارییەکانی کە بەناوی چارەسەرکردنەوە کراون یان لەبەر ئەوەی پێیانوایە نیگەرانییەکانیان “هێندە توند نییە” کە شایەنی ئەوە بن داوای هاوکاری بکەن.

چارەسەرکردن دەتوانێت بە تایبەتی لە ئێستادا سوودی هەبێت

ئێمە لە سەرەتای پەتای کۆڤید-١٩ەوە بە کاتێکی بێ وێنەدا دەژین. سەرەڕای زیادبوونی ڕێژەی کوتان و هیوای گەڕانەوە بۆ  بارودۆخی “ئاسایی”، هێشتا هەست بە نادڵنیایی، گومان، ترس، نیگەرانی، بێهێزی، یان هەر شتێکی دیکە دەکەین.

بەپێی ئامارەکانی سەنتەری کۆنترۆڵکردن و خۆپاراستن لە نەخۆشییەکان (CDC) تا کاتی نووسینی ئەم بابەتە، 312,771,733 ملیۆن ئەمریکی تووشی کۆڤید-19 بوون و زیاتر لە نیو ملیۆن کەس بەهۆی ئەم ڤایرۆسەوە  گیانیان لەدەستداوە.  تەنانەت ئەگەر کەسێکی نزیکیشت لەدەست نەدابێت، لەوانەیە بە هۆکاری تر خەمبار بیت — ڕەنگە دەرفەتێکی لەدەستچوو، ژیانێک کە هەست دەکەیت لە ژیانتدا وەستاوییت، یان کارێکت لەدەستچووە.

کۆمپانیاکان لە سەرانسەری وڵاتدا ملیۆنان کارمەندیان لە کارەکانیان دوورخستەوە یان مۆڵەتییان پێدان. زۆرێک لەوانە تا ئێستاش لە ماڵەوە کار دەکەن. هێشتا گەشتکردن بۆ هەندێک شوێن سەلامەت نییە. هەندێک لە ئێمە زیاتر لە ساڵێکە هاوڕێ و خێزانە نزیکەکانمان نەبینیوە.

کەواتە، بەڵێ، شتەکان هێواش هێواش گەڕاونەتەوە بۆ دۆخی ئاسایی بەڵام ماوەیەکی دەوێت بۆ چاکبوونەوە لە هەموو ئەو شتانەی کە ڕوویانداوە.

مارتەر دەڵێت: “جیهان  بەهۆی ڤایرۆسەکەوە تووشی  گرفتی تەندروستی دەروونی بووین، کە بەنزینی بەسەر ئاگرەکەدا کردووە و ئێمەی گەیاندووەتە قەیرانێکی تەندروستی دەروونی جیهانی تەواو”.

ئەو دەشڵێت: “ئێمە پێشتر بەرزترین ڕێژەی دڵەڕاوکێ و خەمۆکی و خۆکوشتنمان بەخۆوە بینیبوو، ئێستاش خەڵک لە هەموو ئاستێکدا مامەڵە لەگەڵ دڵەڕاوکێدا دەکەن – لە ڕووی دارایی، پەیوەندی، سۆزداری، جەستەیی، ژینگەیی و سیاسییەوە.”

تەنها ئەوەت لەبیربێت: چارەسەرکردن شتێک نییە کە شەرمی لێ بکرێت

سالتز دەڵێت: “وەرگرتنی یارمەتی ڕەنگە کارێکی ئازایانەتر و زیرەکانەتر بێت کە ئەنجامی بدەیت.” ئەمە بە هەمان شێوە ڕاستە، بۆ نمونە تۆ ڕووداوێکی گەورەی ژیانت بەسەردا دێت  و تەنها هەست دەکەیت پێویستت بە کەمێک یارمەتی هەیە یان کەسێکە بۆ ئەوەی قسەی لەگەڵ بکەیت.

مارتەر ئاماژەی بەوەشکردووە “هەست بە باشتربوون دەکەیت دوای ئەوەی پەیوەندیت لەگەڵ چارەسەرکارێکدا هەیە. کارێکی نایاب و خەمخۆرانە و دڵسۆزانەیە کە لەگەڵ خۆت بیکەیت. بیر لەوە بکەرەوە کە دایک و باوکێکی باش بیت بۆ خۆت و ئەو چارەسەرە دەروونییەی کە پێویستتە وەربگریت بۆ ژیانێکی باشتر ”

Categories
memory

Neuron Anatomyتوێکاری دەماری

Neuron Anatomyتوێکاری دەماری

دەمارەکان چین؟

دەمارەکان (Neurons)  بریتین لە یەکەکانی پڕۆسێسکردنی زانیاری مێشک کە بەرپرسن لە ناردن و وەرگرتن و گواستنەوەی سیگناڵە ئەلکترۆکیمیاییەکان (electrochemical signals) بۆ تەواوی جەستە.

دەمارەکان کە بە خانە دەمارییەکان (nerve cells) ناسراون، لە بنەڕەتدا ئەو خانانەن کە مێشک و کۆئەندامی دەمار پێکدەهێنن. دەمارەکان لە پەیوەندیدان لەگەڵ یەکتر. لەو شوێنەی دەمارێک لەگەڵ دەمارێکی دیکە نزیک دەبێتەوە، گەیەنکەیەک (synapse ) لە نێوانیاندا دروست دەبێت.

بەشەکانی دەمار چین؟

  • لاشەی دەمارە خانەکە کە پێی دەوترێت (soma)
  • تەوەرە (axon ) کە لە لاشەی دەمارە خانەکەوە جودا دەبێتەوە، ئەو ڕاگەیاندنەی لە لاشەکەوە وەریگرتووە  بۆ دەمارە خانەیەکی دیکە دەنێرێت.
  • لق و پۆپەکان (dendrites) کە شێوەیان وەک لق و پۆپی دارە، ڕاگەیاندن لە دەمارە خانەی دیکە وەردەگرن و دەیگوازنەوە بۆ ناو لەشی خانە
  • بەرگی مایلین (myelin sheath)  چینێکی پارێزەرە کە دەوری تەوەرەی داوە  و ڕێگە بە گواستنەوەی بزواندنە دەمار دەدات بە خێراییەکی زیاتر بە درێژایی تەوەرە، هەروەها وەک پارێزەرێکیش وایە بۆ تەوەرە.
  • گەیەنکە یان بۆشایی (synapse) لە نێوان دوو دەمارە خانەدان یان لە نێوان دەمارە خانە و لق و پۆپێکی دەمارە خانەیەکی تردان

چۆن ڕاگەیاندن لە نێوان دەمارە خانەکان دەگوازرێتەوە؟

دەمارەکان لە تەنیشت یەکترن بەڵام بەیەکەوە نەبەستراون. بۆشایییەکی بچوک لە نێوان دەمارەکاندا هەیە کە پێی دەوترێت گەیەنکە قڵیش (synapse).

ئەرکی دەمارەکە بریتییە لە گواستنەوەی بزواندن (impulses) ەکانی دەمارێک بە درێژایی ئەو دەمارە، پاشان گواستنەوەی لە ئەم دەمارەوە بۆ دەمارێکی تر لە ڕێگەی گەیەنکە دەمارییەکەوە. گواستنەوەی گەیەنکەیی (Synaptic transmission) بریتییە لەو پرۆسەیەی کە بەهۆیەوە دەمارێک لەگەڵ دەمارێکی دیکەدا پەیوەندی دروست دەکات. ئەو سیگناڵە کارەباییانەی کە لە لایەن دەمارەکانەوە دەگوازرێنەوە پێیان دەوترێت ئەرکی کار (action potentials). زانیاری وەکو بزواندنێکی کارەبایی کە بە ئەرکی کار ناسراوە بە تەوەرەی دەمارەکەدا دەگوازرێتەوە.

سیگناڵی کارەبایی پێویستی بە تێپەڕینی بەناو گەیەنکە قڵیش هەیە بۆ ئەوەی بەردەوام بێت لە گەشتەکەی لەناو ناوەندە کۆئەندامی دەمار. ئەمەش بە بەکارهێنانی ماددە کیمیاییەکان ئەنجام دەدرێت کە  لە گەیەنکە قڵیشی نێوان دوو دەمارەکەدا بڵاودەبنەوە. ئەم ماددە کیمیاییانە پێیان دەوترێت دەمارە گوێزەرەوەکان (neurotransmitters). ئەم دەمارە گوێزەرەوانە لە کۆتایی دەمارە خانەکاندا لەناو کیسە یان تورەکەدان (synaptic vesicles).

لە کاتی گواستنەوەی گەیەنکەییدا، ئەرکی کار (بزواندنی کارەبایی) کاریگەری لە کیسەدانەکانی دەمارەخەی پێش گەیەنکە دەکات بۆ ئازادکردنی ئەو دەمارە گوێزەرەوانەی کە لەناویاندان.

ئەم دەمارە گوێزەرەوانە بەناو گەیەنکە قڵیشدا بڵاودەبنەوە و دەبەسترێتەوە بە شوێنە تایبەتە وەرگرەکانی سەر دەمارەخانەی پاش گەیەنکە. پاشان ئەمەش دەبێتە هۆی دروستبوونی ئەرکی کار لە خانی پاش گەیەنکە.

لەشە خانە

لەشە خانە لە بنەڕەتدا ناوکی دەمارەخانەیە. ئەرکی لەشە خانە  بریتییە لە پاراستنی خانەکە و پاراستنی کارکردنی دەمارەکان بە شێوەیەکی کارا. لەشە خانە  بە پەردەیەک دابۆشراوە کە دەیپارێزێت بەڵام ڕێگەی پێدەدات کارلێک لەگەڵ دەوروبەریشی بکات. لەشە خانە ناوکی تێدایە کە زانیاری بۆماوەیی بەرهەم دەهێنێت و ئاڕاستەی دروستکردنی پڕۆتینەکان دەکات. ئەم پرۆتینانە زۆر گرنگن بۆ کارایی بەشەکانی دیکەی دەمارە خانە.

لق و پۆپەکان

ئەو بەشەن کە شێوەیان وەک لق و پۆپی دارە لە دەمارە خانەدا کە بەزۆری کورتن و ژمارەیان زیاترە لە تەوەرەکان. ئامانجیان وەرگرتنی زانیارییە لە دەمارەکانی تر و گواستنەوەی سیگناڵی کارەبایییە بۆ لەشە خانە. هەندێک لە دەمارەکان لق و پۆپی کورتیان هەیە، لە کاتێکدا هەندێکی تر درێژتریان هەیە

 لە ناوەندە کۆئەندامی دەماردا. دەمارەکان درێژن و لق و پۆپی ئاڵۆزیان هەیە کە ڕێگەیان پێدەدات سیگناڵ لە زۆرێک لە دەمارەکانی ترەوە وەربگرن. بۆ وێنە، ئەو خانانەی کە پێیان دەوترێت خانەکانی پەرکنجی (Purkinje cells)  کە لە مێشکدا دەبینرێن، لق و پۆپیان زۆر گەشەسەندووە بۆ وەرگرتنی سیگناڵ لە هەزاران خانەی دیکە.

تەوەرە

تەوەرە کە پێشی دەوترێت ڕیشاڵی دەمار (nerve fiber)، پێکهاتەیەکی شێوە کلکە دەمارێکە.  شوێنی یەگرتنی تەوەرە بە لەشە خانەوە پێی دەوترێت گردی تەوەرە (axon hillock). ئەرکی تەوەرە بریتییە لە گواستنەوەی سیگناڵەکان لە جەستەی خانەوە بۆ دەمارە کۆتاییەکان بە مەبەستی گواستنەوەی سیگناڵە کارەباییەکان بۆ دەمارەکانی تر. هەندێک لە تەوەرەکان بە ماددەیەکی چەوری داپۆشراون کە پێی دەوترێت بەرگی مایلین کە یارمەتی گواستنەوەی سیگناڵەکان دەدات بە شێوەیەکی خێراتر.

بەرگی مایلین

بەرگی مایلین چینێکە لە مادەی چەوری کە تەوەرەی دەمارەکان دادەپۆشێت. مەبەست لێی دابڕاندنی خانەیەکی دەمارەییە لە خانەیەکی تر و بەم شێوەیەش ڕێگری دەکات لە بزواندنی دەمارێک کە وابکات تێوەبگلێت لە بزواندنی دەمارێکی تر (بە زمانێکی ڕوونتر، گواستنەوەی ڕاگەیاندن لەسەر تەوەرە دەکاتە پارچە پارچە، هەر گۆڕانکارییەک لە ڕۆیشتنی ڕاگەیاندن لە پارچەیەک بۆ پارچەیەکی دیکە جودا دەکاتەوە بۆ ئەوەی ئاڕاستەی ڕاگەیاندنەکان بە ڕێکی بمێنێتەوە). دووەم ئەرکی بەرگی مایلین خێراکردنی گواستنەوەی بزواندنی دەمارەکانە بە درێژایی تەوەرە.

تەوەرە لە خانەیەک پێک دێت کە پێی دەوترێت خانەی شوان (Schwann cells).

بەرگی مایلیین، کە دەوری مایلین دەدات، ئامانجێکی هەیە بۆ دابڕین و پاراستنی تەوەرەیە. بەهۆی ئەم بەرگەوە، خێرایی گواستنەوەی ڕاگەیاندن بۆ دەمارەکانی تر زۆر خێراتر دەکات  لەو دەمارانەی کە مایلینیان نییە

لە نێوان بەرگی مایلینەکانی سەر تەوەرەیەک، بۆشاییەک هەیە کە پێی دەوترێت گرێی ڕانڤێر nodes of Ranvier. سیگناڵە کارەباییەکان توانای بازدانیان هەیە لە نێوان گرێکانی ڕانڤیردا، ئەمەش یارمەتیدەرە لە خێراکردنی گواستنەوەی سیگناڵەکان.

خاڵە کۆتاییەکانی تەوەرە (Axon Terminals)

 خاڵە کۆتاییەکانی تەوەرە بەرپرسن لە گواستنەوەی سیگناڵەکان بۆ دەمارەکانی تر. لە خاڵە کۆتاییەکانی تەوەرەدا بۆشایییەک هەیە، کە بە گەیەنکە ناسراوە. دەمارە گوێزەرەوەکان لە خاڵە کۆتاییەکانی تەوەرەوە ئازاد دەکرێن بۆ ناو ناو گەیەنکە قڵیش و سیگناڵەکان بەناو گەیەنکەکەدا دەگوازنەوە بۆ دەمارەکانی تر. سیگناڵە کارەباییەکان لەم پرۆسەیەدا دەگۆڕدرێن بۆ سیگناڵی کیمیایی. ئەگەر دەمارە خانەی پاش گەیەنکە، دەمارە گوێزەرەوەکان وەرنەگرێت، ئەوا خاڵە کۆتاییەکانی تەوەرە دووبارە دەمارە گوێزەوەکان بە میکانیزمی جیاواز دەمژنەوە.

.

جۆرەکانی دەمار

هەرچەندە ملیارەها دەمار و گۆڕانی بەرفراوان لە نێوانیان هەیە، بەڵام دەتوانرێت دەمارەکان بەپێی ئەرکەکانیان پۆلبەندی بکرێت بۆ سێ گروپی بنەڕەتی:

  • دەمارە هەستییەکان – sensory neurons (وەک لق و پۆپە درێژەکان یان تەوەرە کورتەکان)
  •  دەمارە جوڵەییەکان – motor neurons   ( وەک لق و پۆپە کورتەکان یان تەوەرە درێژەکان).

دەمارە نێوەدنییەکان – relay neurons (وەک لق و پۆپە کورتەکان و تەوەرە درێژەکان یان کورتەکان)  یان پێیان دەوترێت interneurons

دەمارە هەستییەکان

دەمارە هەستیارەکان، خانە دەمارییەکانن کە بزواندنی دەماری لە وەرگرە هەستیارەکانەوە بەرەو ناوەندە کۆئەندامی دەمار  و مێشک دەگوازنەوە. کاتێک ئەم بزواندنە دەمارییانە دەگەنە مێشک، دەگۆڕدرێن بۆ ‘هەستەکان – sensations’، وەک بینین، بیستن، تامکردن و دەست لێدان.

ئەم زانیارییە هەستییانە دەتوانن یان فیزیکی بن – وەک دەنگ، گەرمی، دەست لێدان و ڕووناکی، یان دەتوانن کیمیایی بن – وەک تام یان بۆن. نموونەی ئەمەش دەتوانێت کاتێک بێت کە دەست لە ڕوویەکی زۆر گەرم بدەیت. کاتێک ئەمە ڕوویدا، دەمارە هەستییەکان سیگناڵ دەنێرن بۆ ناوەندە کۆئەندامی دەمار سەبارەت بەو زانیاریانەی کە وەریانگرتووە.

دەمارە جوڵەییەکان

دەمارە جوڵەییەکان ئەو خانە دەمارانەن کە بەرپرسن لە گواستنەوەی سیگناڵەکان لە ناوەندە کۆئەندامی دەمار بەرەو ماسولکەکان بۆ ئەوەی ببنە هۆی جوڵە. ئەوان دەمارە گوێزەرەوەکان ئازاد دەکەن بۆ چالاککردنی وەڵامەکان کە دەبێتە هۆی جوڵەی ماسولکەکان.

 دەمارە جوڵەییەکان لە  ڕەگی مێشک (brainstem)  یان بڕبڕەی پشت (بەشەکانی ناوەندە کۆئەندامی دەمار) جێگیرن و بە ماسولکەکان، ڕژێنەکان، و ئەندامەکانی تەواوی لەشەوە دەبەسترێتەوە.  ئەم دەمارانە سیگناڵەکان لە بڕبڕەی پشت و ڕەگی مێشکەوە دەگوازنەوە بۆ ماسولکەکانی پەیکەرە ماسولکە و لوسە ماسولکەکان بۆ ئەوەی بە شێوەی ڕاستەوخۆ یان ناڕاستەوخۆ جوڵەی ماسولکەکان کۆنتڕۆڵ بکەن.

بۆ نموونە دوای ئەوەی بە دەستت دەست لە ڕوویەکی گەرم دەکەوێت، دەمارە هەستییەکان پەیامەکە وەردەگرن. پاشان دەمارە جوڵەییەکان دەبنە هۆی ئەوەی دەست لە ڕووە گەرمەکە دوور بکەیتەوە.

دوو جۆر دەماری جوڵەییمان هەیە:

  • دەمارە جووڵاوەکانی خوارەوە ( Lower motor neurons):  ئەمانە ئەو دەمارانەن کە لە بڕبڕەی پشتەوە دەڕۆن بۆ ماسولکەکانی جەستە.
  • دەمارە جووڵاوەکانی سەرەوە (Upper motor neurons):  ئەمانە ئەو دەمارانەن کە لە نێوان مێشک و بڕبڕەی پشتدا دەڕۆن.

دەمارەکانی نێوەندییەکان

 دەمارەکانی نێوەندییەکان، ڕێگە بە دەمارە هەستییەکان  و جووڵەییەکان دەدەن پەیوەندی لەگەڵ یەکتردا بکەن. دەمارە نێوەندییەکان، دەمارە جۆراوجۆرەکانی ناو مێشک و بڕبڕەی پشت بەیەکەوە دەبەستنەوە. بە کورتی وەک پەیوەندییەک لە نێوان دەمارەکاندا کاردەکەن.

پەیوەندی نێوان دەرمارە نێوەندییەکان، یارمەتی مێشک دەدەن لە تەواوکردنی ئەرکە ئاڵۆزەکانی وەک فێربوون و بڕیاردان، هەروەها ڕۆڵێکی گرنگ دەگێڕێت لە پەرچەکاردانەوە و دروستبوونیەوەی دەمارەکاندا کە بە واتای دووبارە خۆ دروستکردنەوەی دەمارە نوێیەکان دێت( regeneration of new neurons).

سەرچاوەکان

  • Herculano-Houzel, S. (2009). The human brain in numbers: a linearly scaled-up primate brain. Frontiers in human neuroscience, 3, 31.
  • Luengo-Sanchez, S., Bielza, C., Benavides-Piccione, R., Fernaud-Espinosa, I., DeFelipe, J., & Larrañaga, P. (2015). A univocal definition of the neuronal soma morphology using Gaussian mixture models. Frontiers in neuroanatomy, 9, 137.
  • Miller, M. A., & Zachary, J. F. (2017). Mechanisms and morphology of cellular injury, adaptation, and death. Pathologic basis of veterinary disease, 2.

Categories
phsychology

قۆناغەکانی گەشەکردنی دەروونی-کۆمەڵایەتی-Erik Erikson’s Stages of Psychosocial Development

قۆناغەکانی گەشەکردنی دەروونی-کۆمەڵایەتی-Erik Erikson’s Stages of Psychosocial Development

ئێریک ئێریکسۆن (Erik Erikson) ئاماژەی بەوە کرد کە کەسایەتی مرۆڤ بە ڕیزبەندییەکی دیاریکراو لە ڕێگەی هەشت قۆناغی گەشەکردنی دەروونی – کۆمەڵایەتییەوە (psychosocial) گەشە دەکات، لە تەمەنی کۆرپەلەییەوە تا تەمەنی گەورەیی. لە هەر قۆناغێکدا کەسەکە تووشی تەنگەژەی دەروونی کۆمەڵایەتی دەبێت کە دەتوانێت کاریگەری ئەرێنی یان نەرێنی لەسەر گەشەکردنی کەسایەتی دروست بکات.ئێریکسۆن لە ساڵانی نێوان (1958 – 1963)، باسی لەم ئەم تەنگەژانە کرد کە تەنگەژەی دەروونی – کۆمەڵایەتیانین، چونکە پێداویستییە دەروونییەکانی تاک لەخۆدەگرن کە لەگەڵ پێداویستییەکانی کۆمەڵگا ناکۆکە.
بەپێی تیۆرییاکە، تەواوکردنی سەرکەوتووانەی هەر قۆناغێک دەبێتە هۆی کەسایەتییەکی تەندروست و بەدەستهێنانی فەزیلەتە (virtues) سەرەتاییەکان. فەزیلەتە بنەڕەتییەکان خاڵی بەهێزی کەسایەتیین کە ئیگۆ دەتوانێت بۆ چارەسەرکردنی تەنگەژەکانی دواتر بەکاری بهێنێت. تەواونەکردنی قۆناغێک دەتوانێت ببێتە هۆی کەمبوونەوەی توانای تەواوکردنی قۆناغەکانی دیکە بەشێوەیەکی تەندروست، ئەمەش دەبێتە هۆی هەستکردن بە کەسایەتی و خودی ناتەندروست. بەڵام ئەم قۆناغانە دەتوانرێت لە کاتانێکی دواتردا بە سەرکەوتوویی چارەسەر بکرێن.


متمانە بەرامبەر بە بێمتمانەیی یەکەم قۆناغە لە تیۆری گەشەسەندنی دەروونی – کۆمەڵایەتی ئیریک ئێریکسۆن. ئەم قۆناغە لە کاتی لەدایکبوون دەست پێدەکات بەردەوام دەبێت تا تەمەنی نزیکەی ١٨ مانگی. لەم قۆناغەدا، کۆرپە نادڵنیایە لەو جیهانەی کە تێیدا دەژی، سەرنجی لەسەر بەخێوکارەکەی دەبێت (بەگشتی کە دایکە) بۆ سەقامگیری و بەردەوامیدان بەخۆی بە سەلامەتی.
لێرەدا ململانێیەک ڕوودەدات:


• متمانە: ئەگەر بەخێوکارەکەی متمانەپێکراو و بەردەوام لەگەڵیدا بێت و پەروەردەکارانە مامەڵەی لەگەڵدا بکات، ئەوا منداڵەکە هەستی متمانەکردن لەناو خۆیدا پەرەپێدەدات، پێی وایە جیهان سەلامەتە و مرۆڤەکان شایەنی ئەوەن پشتیان پێ ببەستیت. ئەم هەستی متمانەیە ڕێگە بە منداڵ دەدات هەست بە ئاسایش و سەلامەتی بکات تەنانەت کاتێک هەڕەشە و مەترسی لەسەر لە پەیوەندییەکی دیکەیدا، هەستی ئاسایشی خۆی لە نێوان هەڕەشە و مەترسییەکاندا دەپارێزێت.
• بێ متمانەیی: بە پێچەوانەوە، ئەگەر بەخێوکارەکە نەتوانێت چاودێری منداڵەکە بکات و سۆزێکی بەردەوام و گونجاوی پێشکەش بکات، لەوانەیە منداڵەکە هەستی بێ متمانەیی و نائەمنی (insecurity) دروست بکات.ئەمەش دەتوانێت ببێتە هۆی باوەڕبوون بە جیهانێکی ناتەبا و پێشبینی نەکراو، کە هەستی بێ بێمتمانەیی و گومان و دڵەڕاوکێ پەرەپێبدات. لەم جۆرە بارودۆخانەدا، منداڵەکە ڕەنگە متمانەی بە توانای بەوە نەبێت کە دەتوانێت کاریگەری لەسەر ڕووداو و بارودۆخەکان هەبێت، ئەمەش وادەکات بەترسەوە سەیری جیهان بکات.
خۆراک پێدانی کۆرپەلە
خۆراکدان چالاکیەکی گرنگە لەم قۆناغەدا. یەکێکە لە یەکەم و بنەڕەتیترین ڕێگاکانی کۆرپە بۆ ئەوەی بزانن ئایا دەتوانن متمانە بە جیهانی دەوروبەریان بکەن یان نا. زەمینەیەک بۆ بۆ جیهانبینییان دادەنێت کە یان شوێنێکی سەلامەت و پشتبەستووە بێت یان شوێنێکە کە ڕەنگە پێداویستییەکانیان تێدا دابین نەکرێت.
• متمانە: کاتێک بەخێوکارەکە بە بەردەوامی و بە شێوەیەکی گونجاو وەڵامی ئاماژەکانی برسێتی منداڵەکە دەداتەوە، خۆراک بە شێوەیەکی هەستیار و متمانەپێکراو بۆی دابین دەکرێت ، منداڵەکە تێدەگات کە دەکرێت لێرە پێداویستییەکانی دابین بکرێت.ئەم بەخێوکارە بەردەوام و پشت بەستووانە یارمەتی منداڵ دەدات کە هەست بە ئاسایش و متمانە بە بەخێوکار و ژینگەکەی بکات. ئەوان لەوە تێدەگەن کە کاتێک پێویستییەکیان هەبوو، وەک برسێتی، کەسێک لەوێ دەبێت بۆ دابینکردنی ئەو پێویستییە.
• بێ متمانە: ئەگەر بەخێوکارەکە کەمتەرخەم، ناتەبا یان بێ هەست بێت لە خۆراک پێدانی، لەوانەیە منداڵەکە تووشی نائارامی و نیگەرانی برسێتی بێت.ئەم ئەزموونە نەرێنیانە دەتوانن ببنە هۆی هەست بکات بە بێ متمانەیی بە ژینگە و بەخێوکارەکەی. لەوانەیە ئەو باوەڕەیان بۆ دروست ببێت کە ڕەنگە پێداویستییەکانیان دابین نەکرێن، ئەمەش دڵەڕاوکێ و نائەمنی بۆ دروست بکات.


سەرکەوتن و شکست لە قۆناغی یەکەم


سەرکەوتن لەم قۆناغەدا دەبێتە هۆی فەزیلەتی هیوا. بە پەرەپێدانی هەستی متمانە، کۆرپەلە دەتوانێت هیوایەکی هەبێت کە لەگەڵ سەرهەڵدانی قەیران و تەنگەژەی نوێ، پێی وایە کە کەسانی دیکە وەک سەرچاوەی پشتیوانی دەکرێت هاوکاری بکەن.
بەدەستنەهێنانی فەزیلەتی هیوا دەبێتە هۆی پەرەسەندنی ترس. ئەم کۆرپەلەیە هەستی بنەڕەتی بێ متمانەیی لەگەڵ خۆیدا دەبات بۆ پەیوەندییەکانی دیکە. لەوانەیە ببێتە هۆی دڵەڕاوکێ و بەرزبوونەوەی هەستی نائەمنی و بێ متمانەیی زۆر بە جیهانی دەوروبەریان.
بەگوێرەی بۆچوونەکانی ئێریکسۆن سەبارەت بە گرنگی متمانە، لێکۆڵینەوەکانی بۆولبی و ئاینسۆرس (Bowlby and Ainsworth) پشتڕاستی ئەوەیان کردووە کە چۆن چۆنێتی (quality) ئەزموونی وابەستەیی سەرەتایی کۆرپەلەیی دەتوانێت کاریگەری لەسەر پەیوەندییەکان لەگەڵ ئەوانی دیکە لە قۆناغەکانی دیکەی ژیاندا هەبێت.
هاوسەنگی نێوان متمانە و بێ متمانەیی ڕێگە بە کۆرپە دەدات فێربێت کە لە کاتێکدا ڕەنگە ساتی ناڕەحەت یان تەنگەژە ئامێز هەبن، بەڵام دەتوانن پشت بە بەخێوکارەکەیان ببەستن بۆ پشتگیری، ئەمەش یارمەتی کۆرپەلە دەدات بۆ دروستکردنی خۆڕاگری و توانای ڕووبەڕووبوونەوەی فشار و ناخۆشییەکان لە داهاتوودا


خۆ بەڕێوبەری – Autonomy (مەبەستمان لە خۆ بەڕێوبەری واتە هەستکردن بە ئازادی و هەبوونی توانای کۆنترۆڵکردنی ژیانت لەلایەن خۆتەوە و جێبەجێکردنی ئەرکەکانی خۆت: ئامادەکار) لە بەرامبەر شەرم و گومان قۆناغی دووەمی قۆناغەکانی گەشەسەندنی دەروونی کۆمەڵایەتی ئیریک ئێریکسۆنە. ئەم قۆناغە لە نێوان تەمەنی ١٨ مانگ تا نزیکەی تەمەنی ٣ ساڵ ڕوودەدات. بە گوتەی ئێریکسۆن، منداڵان لەم قۆناغەدا سەرنجیان لەسەر پەرەپێدانی هەستی کۆنترۆڵکردنی کەسی (خۆ بەڕێوبەری) بەسەر توانا جەستەییەکانیاندا، لەگەڵیدا لە هەوڵدان بۆ سەربەخۆیی.
لێرەدا ململانێیەک ڕوودەدات:


• خۆ بەڕێوبەری: ئەگەر هان بدرێن و سەربەخۆ بکرێن، لەگەڵیدا پاڵپشتی و چاودێری بکرێن، ئەوا منداڵان زیاتر متمانەیان بەخۆیان دەبێت و دڵنیا دەبن لە توانای مانەوەیان.هەست بە ئاسوودەیی دەکەن لە بڕیاردان، باوەڕیان بە لێهاتووییەکانی خۆیان دەبێت، بە ئازادی ئەزموونی دەورووبەریان دەکەن و هەست بە کۆنتڕۆڵکردنی خۆیان دەکەن. گەیشتن بەم خۆ بەڕێوبەرییە، یارمەتیان دەدات هەست بە توانای بەڕێوەبردنی خۆیان بکەن.
• شەرم و گومان: ئەگەر منداڵەکان لە ڕادەبەدەر کۆنتڕۆڵ بکرێن یان ڕەخنەیان لێ بگیرێت، لەوانەیە دەست بکەن بە هەستی شەرم و گومان لەخۆیان، هەروەها گومان لە تواناکان و سەربەخۆ بوونیان بکەن.ئەمەش دەتوانێت ببێتە هۆی کەمی متمانە و ترس لە تاقیکردنەوەی شتی نوێ و هەستکردن بە ناتەواوی سەبارەت بە تواناکانیان.
لەم قۆناغەدا چی ڕوودەدات؟
منداڵ خەریکە لە ڕووی جەستەییەوە گەشە دەکات و زیاتر جووڵاو دەبێت، بۆی دەردەکەوێت کە چەندین کارامەیی و توانای هەیە، وەک لەبەرکردنی جل و بەرگ و پێڵاو، یاریکردن بە بوکەڵەکان و هتد…. ئەم جۆرە لێهاتووییانە هەستی گەشەسەندنی منداڵ بە سەربەخۆیی و ئازادی نیشان دەدەن. بۆ نموونە، لەم قۆناغەدا منداڵان دەست دەکەن بە دووپاتکردنەوەی سەربەخۆیی خۆیان، بە دوورکەوتنەوە لە دایکییان، هەڵبژاردنی کام یارییە بۆ یاریکردن، و هەڵبژاردنی ئەوەی کە حەزیان لە چییە لەبەر بکەن، چی بخۆن و هتد…..
ڕاهێنانی ئاودەست
ئەمەش کاتێکە کە منداڵان دەست دەکەن بە جێبەجێکردنی سەربەخۆیی خۆیان، کۆنتڕۆڵکردنی ئەرکەکانی جەستەیان، کە دەتوانێت کاریگەرییەکی زۆر لەسەر هەستی سەربەخۆیی یان شەرم و گومانیان هەبێت.
• خۆ بەڕێوبەری: کاتێک دایک و باوک بە شێوەیەکی هێواش و ئارام و یارمەتیدەر لە ڕاهێنانی ئاودەست کردن لەگەڵ منداڵەکە نزیک دەبنەوە، ڕێگە بە منداڵەکە دەدەن بە خێرایی خۆی فێربێت، لێرەدا منداڵ هەست بە دەستکەوت و سەربەخۆیی دەکات. تێدەگات کە کۆنترۆڵی جەستەی خۆی هەیە و دەتوانێت بەرپرسیارێتی کارەکانی خۆی لە ئەستۆ بگرێت. ئەمەش متمانەیان بەرز دەکاتەوە و هەستکردن بە سەربەخۆیی و باوەڕبوون بە توانای بەڕێوەبردنی ئەرکە کەسییەکانیان دەچێنێت.
• شەرم و گومان: بە پێچەوانەوە ئەگەر پرۆسەکە بە پەلە بکرێت، ئەگەر فشارێکی زۆر هەبێت، یان ئەگەر دایک و باوک بە توڕەیی یان هەڵەشەییەوە وەڵامی ڕووداوەکان بدەنەوە، لەوانەیە منداڵەکە هەست بە شەرم بکات و دەست بکات بە گومانکردن لە تواناکانی. لەوانەیە هەست بە ناخۆشی بکەن لە هەڵەکانیان و ئەمەش دەبێتە هۆی هەستکردن بە شەرم و گومانکردن لەخۆ و نەبوونی متمانە بە خۆبەڕێوبەری خۆیان.


سەرکەوتن و شکست لە قۆناغی دووەم


ئێریکسۆن دەڵێت دایک و باوک دەبێت ڕێگە بە منداڵەکانیان بدەن کە بۆ تواناکانیان بگەڕێن لە چوارچێوەی ژینگەیەکی هاندەرانەدا کە بەرگەی شکستیش بگرێت.سەرکەوتن لەم قۆناغەدا دەبێتە هۆی فەزیلەتی ئیرادە. ئەگەر منداڵان لەم قۆناغەدا لە زیادبوونی سەربەخۆیی خۆیان هانبدرێن و پاڵپشتی بکرێن، ئەوا زیاتر متمانەیان بەخۆیان دەبێت و دڵنیا دەبن لە توانای خۆیان بۆ مانەوە لە جیهاندا.
کۆرپەلە هەستی کۆنترۆڵکردنی خودی یان کەسی (personal control) بەسەر توانا جەستەییەکانیدا پەرەپێدەات و هەستی باوەڕبەخۆبوونی گەشە دەکات. گریمان منداڵان ڕەخنەیان لێدەگیرێت، لەڕادەبەدەر کۆنتڕۆڵ دەکرێن، یان دەرفەتیان پێنادرێت خۆیان ئەزموونی شت بکەن و هەڵەکان چاک بکەنەوە و بابەتەکان دووبارە بکەنەوە تا خۆیان بسەلمێنن، لەو حاڵەتەدا دەست دەکەن بە هەستکردن بە ناتەواوی لە تواناکانیاندا، لەوانەیە دواتر زۆر پشت بە کەسانی دیکە ببەستن و خود شکۆفاییان (self-esteem) نەبێت و هەست بە شەرمەزاری یان گومان لە خۆیان و تواناکانیان بکەن.
چۆن دایک و باوک دەتوانن ببنە هاندرێک بۆ ئەوەی هەستی خۆ کۆنتڕۆڵکردن و خۆبەڕێوبەری لە منداڵەکانیان پەرە پێبدەن؟
سەرکەوتن دەبێتە هۆی هەستکردن بە خۆبەڕێوبەری و شکستیش هەستی شەرمەزاری و گومان. ئێریکسۆن دەڵێت زۆر گرنگە کە دایک و باوک ڕێگە بە منداڵەکانیان بدەن سنووری تواناکانیان لە چوارچێوەی ژینگەیەکی هاندەرانەدا بێت کە وابکەن منداڵەکەیان بەرگەی شکست بگرێت و خۆی چاک بکاتەوە. بۆ نموونە، لەبری ئەوەی دایکەکە جل و بەرگەکە بۆ منداڵەکەی لەبەر بکات، پێویستە ئارام بێت لەوەی کە منداڵەکە سەرەتا بەتەواوی هەوڵی خۆی بدات تاکو خۆی جلەکانی بۆخۆی لەبەردەکات یاخود گەر نەیتوانی داوای یارمەتی بکات. کەواتە، پێویستە دایک و باوک هانی منداڵەکە بدەن بۆ ئەوەی زیاتر سەربەخۆ بێت و لە هەمان کاتدا منداڵەکە بپارێزن بۆ ئەوەی لە شکست و هەڵەی بەردەوام.
هاوسەنگییەکی ناسک لە دایک و باوکەوە پێویستە. دەبێت هەوڵ بدەن هەموو شتێک بۆ منداڵەکە نەکەن، بەڵام ئەگەر منداڵەکە لە ئەرکێکی دیاریکراودا شکستی هێنا، نابێت ڕەخنە لە منداڵەکە بگرن لەوەی کە شکستی هێناوە لە بارودۆخێکدا (بەتایبەت لە کاتی ڕاهێنانی ئاودەست). هاوسەنگی نێوان سەربەخۆیی و شەرمەزاری و گومان ڕێگە بە منداڵ دەدات لەوە تێبگات کە ناتوانێت هەمووکات کۆنترۆڵی خۆی بکات و هەندێک کاتیش پێویستی بە یارمەتییە، دروستکردنی ئەم تێگەیشتنە هاوسەنگە، متمانە بەخۆبوون و خۆڕاگری لە منداڵەکەدا پەرەپێدەدات.

کۆرسەکانی ئاوات ئەکادیمی بۆ ساڵی ٢٠٢٤

بزنس لیدر

دبلۆمی وەرگێرانی ئینگلیزی

چالاکردنەوەی مێشک و یادگە

کۆرسی زمانی عەرەبی عێراقی

پەروەردەی منداڵ

کۆرسی بوون بەنوسەری داهێنەر

کۆرسی خێراخوێندنەوە

کۆرسی زمانی تورکی

کۆرسی زمانی فارسی


دەستپێشخەری بەرامبەر بە تاوانباری قۆناغی سێیەمی تیۆری گەشەسەندنی دەروونی کۆمەڵایەتی ئێریک ئێریکسۆنە کە بە نزیکەیی لە تەمەنی سێ بۆ شەش ساڵیدایە. لە قۆناغی دەستپێشخەری بەرامبەر بە تاوانباریدا، منداڵان زیاتر لە ڕێگەی یاریکردن و کارلێکە کۆمەڵایەتییەکانی دیکەوە خۆیان دەسەلمێنن.
لێرەدا ململانێیەک ڕوودەدات:


• دەستپێشخەری: کاتێک بەخێوکاران هانی منداڵان دەدەن و پشتگیریان دەکەن بۆ ئەوەی دەستپێشخەری بکەن، هانیان بدەن کە دەست بکەن بە پلاندانان بۆ چالاکییەکان، ئەرکەکانیان بە ئەنجام بگەیەنن و ڕووبەڕووی ئاستەنگەکان ببنەوە. منداڵەکان فێر دەبن دەستپێشخەری بکەن و کۆنترۆڵی ژینگەکەیان بسەلمێنن. دەتوانن دەست بکەن بە بیرکردنەوە بۆ خۆیان و پلان دابڕێژن و جێبەجێیان بکەن، ئەمەش یارمەتیدەرە بۆ پەروەردەکردن و هەستکردن بە ئامانج لە ژیانیاندا.
• تاوانباری: ئەگەر بەخێوکاران بێهیوای بکەن لە بەدواداچوونی چالاکییە سەربەخۆکان یان هەوڵەکانیان کەم بنرخێنن یان ڕەخنەیان لێبگرن، لەوانەیە منداڵان هەست بە تاوانباری و خراپی بکەن سەبارەت بە ئارەزوو و دەستپێشخەرییەکانیان. هەموو ئەمانەش دەبێتە هۆی هەستکردن بە تاوانباری، گومانکردن لە خۆی و نەبوونی دەستپێشخەری.
لەم قۆناغەدا چی ڕوودەدات؟
ئەمانە ساڵانی زیندوو و گەشەسەندنی خێران لە ژیانی منداڵدا. کاتێکی بەهێزی کردار و ڕەفتارەکانە کە ڕەنگە دایک و باوک وەک شەڕانگێزی بزانن. لەم ماوەیەدا، تایبەتمەندی سەرەکی بریتییە لە کارلێکی بەردەوامی منداڵ لەگەڵ منداڵانی دیکە لە قوتابخانە. ناوەندی سەرەکی ئەم قۆناغە یاریکردنە، چونکە ڕێگە بە منداڵان دەدات لە ڕێگەی ئەنجامدانی چالاکییە جۆراوجۆرەکانەوە، بەدواداچوون بۆ لێهاتووییەکانی نێوان کەسایەتییەکانیان بکەن. منداڵ بە پلاندانان بۆ چالاکییەکان و بەجێگەیاندنی ئەرکەکان و ڕووبەڕووبوونەوەی ئاستەنگەکان، دەست دەکات بە جەختکردنەوە لەسەر کۆنترۆڵ و دەسەڵاتی خۆی بەسەر ژینگەکەیدا (توانای خۆ سەلماندن).
گەڕان و ئەزموون کردن (Exploration)
بۆچی گەڕان و ئەزموونکردن گرنگە:
• پەرەپێدانی دەستپێشخەری: گەڕان ڕێگە بە منداڵان دەدات دەسەڵات و کۆنترۆڵی خۆیان بەسەر ژینگەکەیاندا دووپات بکەنەوە. لە ڕێگەی گەڕان، منداڵان لەگەڵ دەوروبەرەکەیان خەریک دەبن و پرسیار دەکەن و شتی نوێ دەدۆزنەوە. ئەم بەشدارییە چالاکە ڕێگەیان پێدەدات دەستپێشخەری بکەن و هەڵبژاردنی سەربەخۆ بکەن، ئەمەش بەشداری دەکات لە سەربەخۆیی و متمانەیان.
• فێربوون لە هەڵەکانەوە: گەڕان بە واتای هەڵەکردنیش دێت و ئەمانەش دەرفەتی فێربوونی گرنگ دەڕەخسێنن بۆ منداڵ. تەنانەت ئەگەر هەوڵەکانی منداڵ ببێتە هۆی هەڵە یان شکست، ئەوا فێردەبێت لە هۆکار و کاریگەری و ڕۆڵی خۆیان لە دروستبوونی ئەنجامەکان و هەوڵی تێگەیشتن دەدەن و هەوڵ دەدەن لە هۆکارەکان تێبگەن.
• دروستکردنی متمانە بەخۆبوون: کاتێک چاودێریکار یان بەخێوکاران پشتگیری و هاندانی گەڕان و دەستپێشخەرییەکانی منداڵ دەکەن، متمانە بەخۆبوونیان بەهێزتر دەکات. هەست دەکەن کارەکانیان بەنرخ و گرنگن، ئەمەش هانیان دەدات لە داهاتوودا دەستپێشخەری زیاتر بکەن.
• کەمکردنەوەی هەستی تاوانباری: ئەگەر چاودێریکار و بەخێوکار ڕێز لە پێویستی منداڵەکە بگرن و زۆر ڕەخنە لە هەڵەکانیان نەگرن، ئەوە یارمەتیدەرە بۆ ڕێگریکردن لە هەستکردن بە تاوانباری. ئەوکات منداڵەکە تێدەگات کە تاقیکردنەوەی شتی نوێ باشە و هەڵەکردن ئاساییە.


سەرکەوتن و شکست لە قۆناغی سێیەم


منداڵان دەست دەکەن بە پلاندانان بۆ چالاکییەکان، یاریکردن و ئەنجامدانی چالاکییەکی لەگەڵ کەسانی دیکە. ئەگەر ئەم دەرفەتەیان پێ بدرێت، منداڵان هەستی دەستپێشخەریی پەرەپێدەدەن و هەست بە ئاسایش دەکەن لە توانای سەرکردایەتیکردنی کەسانی دیکە و بڕیاردان بۆیان. سەرکەوتن لەم قۆناغەدا دەبێتە هۆی فەزیلەتی ئامانج و مەبەستەکان.بە پێچەوانەوە ئەگەر ئەم مەیلە لە ڕێگەی ڕەخنە یان کۆنترۆڵکردنەوە بکوژێنرێتەوە، منداڵان هەست بە تاوانباری و گوناهـ دەکەن.

هەر لەم قۆناغەدا منداڵەکە لەگەڵ گەشەکردنی تینوێتی بۆ زانست، دەست دەکات بە پرسیاری زۆر. ئەگەر دایک و باوک پرسیارەکانی منداڵەکە وەک شتێکی بێ بایەخ، بێزارکەر، یان شەرمەزارکەر یان لایەنەکانی تری ڕەفتارەکانیان وەک عەیب و مەترسی سەیربکەن، لەوانەیە منداڵەکە هەست بە تاوانباری بکات کە “کەسێکی بێزارکەر بووە”. هەستی تاوانباری زۆر دەتوانێت پەیوەندی منداڵ لەگەڵ کەسانی دیکە لاوازبکات و لەوانەیە ڕێگری لە داهێنانەکانییان بکات.
هاوسەنگییەکی تەندروست لە نێوان دەستپێشخەری و تاوانباریدا گرنگە. هاوسەنگی نێوان دەستپێشخەری و تاوانباری لەم قۆناغەدا دەتوانێت یارمەتی منداڵان بدات لەوە تێبگەن کە قبوڵکراوە بەرپرسیارێتی وەربگرن و بڕیاری خۆیان بدەن، بەڵام دەبێت ئەو یاسا یان ڕێنماییانەش جێبەجێ بکەن کە لەلایەن کەسانی دیکەوە دانراون. بەسەرکەوتوویی گەشتکردن بەم قۆناغەدا بە شێوەیەکی تەندروست، پەرە بە فەزیلەتی ئامانج و مەبەست دەدات.
چۆن دایک و باوک دەتوانن ببنە سەرچاوەیەکی هاندەر بۆ منداڵ کە بگەڕێت و ئەزموون بکات؟
لەم قۆناغەدا، چاودێران دەبێت ژینگەیەکی سەلامەت و پشتیوانیکەر دابین بکەن کە ڕێگە بە منداڵان بدات بە ئازادی بگەڕێن. ئەمەش هەستی دەستپێشخەرییەکەیان تیادا پەروەردە دەکات، یارمەتیان دەدات پەرە بە تواناکانی چارەسەرکردنی کێشەکانیان بدەن و متمانە و خۆڕاگری دروست بکەن. بە تێگەیشتن لە گرنگی گەڕان و نیشاندانی پشتگیرییەکی دروست، چاودێران دەتوانن یارمەتی منداڵان بدەن کە بە سەرکەوتوویی ئەم قۆناغە بەڕێوەببەن و هەستکردن بە تاوانباری کەم بکەنەوە.


چوارەم قەیرانی دەروونی کۆمەڵایەتی ئێریکسۆن، کە باوەڕبەخۆبوون (industry) (وشەی industry بەمانای پیشەسازی دێت بەڵام لێرەدا ماناکەی لە تێکۆشان و باوەڕبەخۆبوونەوە نزیکە: ئامادەکار) بەرامبەر خۆبەکەمزانی (Inferiority) لەخۆدەگرێت، لە نێوان تەمەنی پێنج بۆ ١٢ ساڵیدا ڕوودەدات. لەم قۆناغەدا منداڵان دەست دەکەن بە بەراوردکردنی خۆیان لەگەڵ هاوتەمەنەکانییان بۆ پێوانەکردنی توانا و بەهاکانییان.
لێرەدا ململانێیەک ڕوودەدات:


• باوەڕبەخۆبوون: ئەگەر منداڵان لەلایەن دایک و باوک و مامۆستایانەوە هانبدرێن بۆ پەرەپێدانی کارامەیی، ئەوا هەستکردن بە پیشەسازی بەدەستدەهێنن- هەستکردن بە لێهاتوویی و باوەڕبوون بە کارامەییەکانیان. دەست دەکەن بە فێربوونی کارکردن و هاوکاری لەگەڵ کەسانی تر و دەست دەکەن بە تێگەیشتن لەوەی کە دەتوانن لێهاتووییەکانیان بەکاربهێنن بۆ تەواوکردنی ئەرکەکان. ئەمەش دەبێتە هۆی هەستکردن بە متمانە بە تواناکانییان بۆ گەیشتن بە ئامانجەکان و باوەڕبەخۆبوونییان بەرز دەبێتەوە.
• خۆبەکەمزانی: لە لایەکی ترەوە ئەگەر منداڵان پێڕاگەیاندنەوەیەکی نەرێنی (Negative Feedback) لەلایەن کەسانی دیکەوە وەربگرن یان ڕێگەیان پێنەدرێت کارامەیی و تواناکانییان بەکاربهێنن و پێشکەشییان بکەن، لەوانەیە هەستی خۆ بەکەمزانییان تێدا چەکەرە بکات. لەوانەیە ئەو هەستەیان بۆ دروست ببێت کە ئەوان وەک هاوتەمەنەکانییان باش نین یان هەوڵەکانییان بەهای نییە، ئەمەش دەبێتە هۆی کەمبوونەوەی متمانە بەخۆبوون و هەستکردن بە ناتەواوی و کەموکوڕی لە خۆیاندا.


لەم قۆناغەدا چی ڕوودەدات؟


منداڵ ڕووبەڕووی فێربوونی شتی نوێ و داواکارییە کۆمەڵایەتییەکان دەبێتەوە. منداڵان لەو قۆناغەدان کە فێری خوێندنەوە و نووسین دەبن، کۆکردنەوە و ئەنجامدانی کارەکانییان بە تەنها. مامۆستایان ڕۆڵێکی گرنگ دەگێڕن لە ژیانی منداڵەکەدا لەکاتێکدا فێری کارامەیی نوێ دەبێت.
لەم قۆناغەدا گروپە هاوتەمەنەکانی منداڵ، گرنگییەکی زیاتر بەدەستدەهێنن و دەبنە سەرچاوەیەکی سەرەکی بۆ هەستی خود شکۆفایی (self-esteem) منداڵەکە. ئێستا منداڵ هەست بە پێویستی دەکات بۆ بەدەستهێنانی ڕەزامەندی ئەوانی دیکە بە نیشاندانی لێهاتووییە تایبەتەکانی کە کۆمەڵگا بەهای پێداون و هەستی بە شانازیکردنی خودی بەهۆی دەستکەوتەکانییەوە گەشەپێدەدات.
قوتابخانە
ئەم قۆناغە بە شێوەیەکی گشتی لە ساڵانی خوێندنی سەرەتاییدا ڕوودەدات، لە تەمەنی نزیکەی ٦ بۆ ١١ ساڵان، ئەو ئەزموونانەی کە منداڵان لە قوتابخانەدا دەیانبێت دەتوانێت کاریگەرییەکی بەرچاوی لەسەر ئاستی گەشەکردنی مەعریفی و سۆزدارییان هەبێت.
لێرەدا هۆکارەکەی دەخەینەڕوو:


• گەشەپێدانی باوەڕبەخۆبوون: لە قوتابخانەدا، منداڵان دەرفەتی زۆریان پێدەدرێت بۆ فێربوون و گەشەپێدان و نیشاندانی لێهاتووییەکانیان. کار لەسەر پڕۆژەی جۆراوجۆر دەکەن، بەشداری لە چالاکییە جیاوازەکاندا دەکەن، هاوکاری هاوتەمەنەکانییان دەکەن. ئەم ئەزموونانە ڕێگە بە منداڵان دەدەن کە هەستی باوەڕبەخۆبوون پەرەپێبدەن، متمانەیان بە تواناکانییان بۆ بەجێگەیاندنی ئەرکەکان و بەشداریکردنی کاریگەرانە بەهێزتر دەکات.
• بەراوردکاری کۆمەڵایەتی: قوتابخانە ژینگەیەک دابین دەکات کە منداڵان بتوانن خۆیان لەگەڵ هاوتەمەنەکانییان تێدا بەراورد بکەن. ئەوان توانا و دەستکەوتەکانییان بەرامبەر بە هاوپۆلەکانیان پێوانە و بەراورد دەکەن، ئەمەش یان دەتوانێت یارمەتیدەر بێت لە بنیاتنانی هەستی باوەڕبەخۆبوون یان ببێتە هۆی هەستکردن بە کەمی و ناتەواوی، ئەمەش بەپێی ئەزموون و تێڕوانین و جۆری ژینگەکەیان دەگۆڕێت.
• پێڕاگەیاندنەوە و بەهێزکردن: مامۆستایان لەم قۆناغەدا ڕۆڵێکی گرنگ دەگێڕن. پێڕاگەیاندنەوەکانییان دەتوانێت هەستی باوەڕبەخۆبوون لای منداڵ بەهێزتر بکات یان هەستی خۆبەکەمزانی لێبکەوێتەوە. پێڕاگەیاندنەوەی ئەرێنی، باوەڕی منداڵ بە لێهاتووییەکانی بەرز دەکاتەوە، لە کاتێکدا پێڕاگەیاندنەوەی نەرێنی بەردەوام دەتوانێت ببێتە هۆی هەستکردن بە کەموکوڕی و خۆبەکەمزانی.
• بنیاتنانی تواناکانی ژیان: قوتابخانە دەرفەت بۆ منداڵان دەڕەخسێنێت بۆ پەرەپێدانی کارامەییە گرنگەکانی ژیان وەک چارەسەرکردنی کێشەکان، کاری بە کۆمەڵ و بەڕێوەبردنی کات.
• مامەڵەکردن لەگەڵ شکست: قوتابخانە ئەو شوێنەیە کە منداڵان لەوانەیە بۆ یەکەمجار تووشی کێشەی ئەکادیمی ببنەوە یان شکست بهێنن.
• هەڵکردن لەگەڵ شکستەکان: منداڵەکان، مامۆستایان و دایک و باوکان ڕێنمایییان دەکەن لەم ئاڵەنگارییانەی دێتە ڕێیان کە دەتوانێت کاریگەری لەسەر ئەوە هەبێت کە ئایا هەستی باوەڕبەخۆبوون یان کەمتەرخەمی پەرەپێدەدەن (واتە بەپێی جۆری مامەڵەکردنەکە، کاریگەرییان لەسەر دروست دەکات)


سەرکەوتن و شکست لە قۆناغی چوارەم


سەرکەوتن دەبێتە هۆی فەزیلەتی لێهاتووبوون (virtue of competence)و باوەڕبەخۆبوون، لەکاتێکدا شکست دەبێتە هۆی هەستکردن بە کەمی و خۆبەکەمزانی.
ئەگەر منداڵان بۆ ئەو غەریزە زانینخوازەیان هان بدرێن و بەهێز بکرێن، ئەوا دەست دەکەن بە هەستکردن بە کۆشش (لێهاتوویی) و متمانە بەخۆبوون لە توانای گەیشتن بە ئامانجەکانییان. ئەگەر ئەم پاڵنەرە نەبێت، ئەگەر دایک و باوک یان مامۆستا سنوورداری بکەن، ئەوا منداڵ دەست دەکات بە هەستکردن بە خۆبەکەمزانی، گومان لە تواناکانی خۆی دەکات، هەر بۆیە ڕەنگە نەگاتە ئاستێکی باش لە بەکارهێنان و سوودوەرگرتن لە توانا و لێهاتووییەکانی. ئەگەر منداڵ نەتوانێت پەرە بەو کارامەییە تایبەتە بدات کە هەست دەکات کۆمەڵگا داوای دەکات (بۆ نموونە وەرزشکردن و هەبوونی ماسولکەی گەورە)، لەوانەیە هەستی خۆبەکەمزانی تیایدا گەشەبکات.
ڕەنگە هەندێک شکست پێویست بێت بۆ ئەوەی منداڵەکە بتوانێت هەندێک لە بێدەنگی پەرە پێبدات. دیسانەوە هاوسەنگی لە نێوان لێهاتوویی و بێدەنگی پێویستە (مەبەستمان لە وشەی بێدەنگی ئەوەیە کە جاری وایە هەندێک منداڵ زیاد لە پێویست چاوکراوە و بزێو و خۆسەپێن دەبێت و پێی وایە ئەوەی ئەو دەیکات هەمیشە ڕاستە، جا ئەگەر هەندێک جار هەڵە بکات ئەو هەستەی تێدا بەو شێوەیە گەشە ناکات و فۆڕم وەرناگرێت و بێدەنگییەکی لەو ڕووەوە تێدا دروست دەکات: ئامادەکار)
هاوسەنگی نێوان باوەڕبەخۆبوون و خۆبەکەمزانی ڕێگە بە منداڵان دەدات تواناکانیان بناسن و تێبگەن کە توانای کارکردنیان هەیە بۆ و گەیشتن بە ئامانجەکانیان، هەروەها ئەگەر لە ڕێگادا ڕووبەڕووی ئاستەنگ ببنەوە و شکست بهێنن شتێکی ئاساییە و دەبێت بەردەوام بن.
چۆن دایک و باوک و مامۆستایان دەتوانن هەستی زانینخوازی لە منداڵدا گەشەپێبدەن؟
لەم قۆناغەدا مامۆستایان و دایک و باوکان پێویستیان بە پێشکەشکردنی پێڕاگەیاندنەوەیەکی بەردەوام و بنیاتنەر هەیە بۆ منداڵەکان بۆ ئەوەی بەردەوام لە هەوڵ و تێکۆشاندا بن نەک تەنها چاویان لەسەر دەستکەوت بێت. ئەم ڕەوتە لە پشگیریکردن یارمەتیدەرە بۆ پەروەردەکردنی هەستی باوەڕبەخۆبوون و لێهاتوویی و متمانە بە منداڵان، ئەمەش هەستکردن بە کەمتەرخەمی کەمدەکاتەوە.


قۆناغی پێنجەمی تیۆری گەشەسەندنی دەروونی کۆمەڵایەتی ئێریک ئێریکسۆن بریتییە لە شوناس (Identity) و سەرلێشێواوی پێگەیی (Role Confusion) کە لە کاتی هەرزەکارییدا ڕوودەدات لە نزیکەی ١٢-١٨ ساڵ. لەم قۆناغەدا هەرزەکاران بەدوای هەستکردن بە خود (sense of self) و شوناسی کەسییدا دەگەڕێن، لە ڕێگەی گەڕانێکی چڕ و پڕ لە بەها و بیروباوەڕ و ئامانجە کەسییەکان.
لێرەدا ململانێیەک ڕوودەدات:


• شوناس: ئەگەر هەرزەکاران لە گەڕانەکانیانیاندا پاڵپشتی بکرێن و ئازادییان پێبدرێت بۆ گەڕان بەدوای پێگەی جیاوازدا، ئەگەری زۆرە لەم قۆناغە بە هەستێکی بەهێزی خود و هەستکردن بە سەربەخۆیی و کۆنترۆڵکردنەوە دەربچن. ئەم پرۆسەیە بریتییە لە گەڕان بەدوای بەرژەوەندی و بەها و ئامانجەکانیان، ئەمەش یارمەتیان دەدات شوناسی تایبەتی خۆیان پێکبهێنن.
• سەرلێشێواوی پێگەیی: ئەگەر هەرزەکاران سنووردار بکرێن و بوارییان پێنەدرێت بۆ گەڕان یان سەختکردنی پرۆسەکە بۆیان بە شێوەیەکی خراپ، لەوانەیە تووشی سەرلێشێواوی پێگەیی ببن. ئەمەش دەتوانێت بە مانای دڵنیا نەبوون لە پێگەی مرۆڤبوون و خۆی لە جیهان و بەهاکانی لە داهاتودا ئاڕاستە بکات. دەکرێت کێشەیان هەبێت لە ناسینەوەی ئامانج یان ڕێگاکەیان، ئەمەش ببێتە هۆی سەرلێشێواوی سەبارەت بە شوناسی کەسیی خۆیان.
لەم قۆناغەدا چی ڕوودەدات؟
لە کاتی هەرزەکاریدا گواستنەوە لە قۆناغی منداڵییەوە (childhood) بۆ پێگەیشتویی (adulthood ) لە هەمووی گرنگترە. منداڵان زیاتر سەربەخۆ دەبن و سەیری پرسە گەورەکانی داهاتوو دەکەن سەبارەت بە پیشە، پەیوەندی، خێزان، هاوسەرگیری، خانوو، منداڵ و هتد…….


تاک دەیەوێت سەر بە کۆمەڵگایەک بێت و لەگەڵیدا جێی ببێتەوە. هەرزەکاران بەدواداچوون بۆ ئەوە دەکەن کە وەک تاکێک کێن، هەوڵدەدەن هەستکردن بەخۆیان دابمەزرێنن و لەوانەیە تاقیکردنەوە لەسەر پێگە و چالاکی و ڕەفتاری جیاوازەوە بکەن.
بە بڕوای ئێریکسۆن ئەمە گرنگە بۆ پێکهێنانی ناسنامەیەکی بەهێز و پەرەپێدانی هەستی ئاراستەکردنی خود لە ژیاندا، قۆناغێکی دەروونی کۆمەڵایەتییە لە نێوان منداڵی و گەورەییدا، لە نێوان ئەو ئەخلاقەی کە لە منداڵ فێری بووە لەگەڵ ئەو ئەخلاقەی کە دەبێت کەسێکی پێگەیشتوو بیزانێت و گەشەی پێبدات. ئەمە قۆناغێکی سەرەکی گەشەکردنە کە منداڵ دەبێت فێری ئەو پێگانە بێت کە وەک گەورەساڵێک لە قۆناغەکانی داهاتوودا دەیبێت. لەم قۆناغەدا هەرزەکار دووبارە پێداچوونەوە بە ناسنامەکەیدا دەکاتەوە و هەوڵدەدات بە تەواوی بزانێت کێیە.
پەیوەندییە کۆمەڵایەتییەکان
بە لەبەرچاوگرتنی گرنگی پەیوەندییە کۆمەڵایەتییەکان لەم قۆناغەدا، زۆر گرنگە بۆ هەرزەکاران پاڵپشتی پەیوەندییە کۆمەڵایەتییان هەبێت کە ڕێنیشاندەری گەڕانی تەندروست بن بۆ شوناس و ناسنامەی کەسییەتی. هەروەها گرنگە بۆ دایک و باوک، مامۆستایان و ڕاهێنەران کە ڕێنمایی هەرزەکاران بکەن لەکاتی پڕۆسەی گەڕانییان بۆ زانینی پێگەی کۆمەڵایەتییان و پێگە جیاوازەکان و شوناسی کەسێتییان.
لێرەدا هۆکارەکەی دەخەینەڕوو:


• فۆرم وەرگرتنی شوناس: پەیوەندییە کۆمەڵایەتییەکان زەمینەیەک دابین دەکەن کە هەرزەکاران لە چوارچێوەیەدا بەشە جیاجیاکانی شوناسی کەسێتیان فۆرم پێدەدەن. ئەوان هەوڵی تاقیکردنەوەی پێگەی جیاواز دەدەن لەناو کۆمەڵە هاوتەمەنەکانیاندا، ئەمەش بواریان پێدەدات کە بەرژەوەندی و بیروباوەڕ و بەها و ئامانجەکانیان بدۆزنەوە. ئەم گەڕانە کلیلی پێکهێنانی ناسنامەی تایبەتی خۆیانە.
• کاریگەری هاوڕێ: زۆرجار هاوەڵ و هاوتەمەنەکان لەم قۆناغەدا کاریگەرییەکی بەرچاویان لەسەر تاک هەیە. زۆرجار هەرزەکاران بەها و بۆچوونی هاوڕێکانییان وەردەگرن وەک لە دایک و باوکییان.
• قبوڵکردنی بەشبوونی کۆمەڵایەتی: هەستکردن بە قبوڵکردن و گونجان لەگەڵ هاوتەمەنەکانیان، دەتوانێت کاریگەرییەکی بەرچاو لەسەر ئاستی خود شکۆفایی و هەستی ناسنامەی هەرزەکار هەبێت. ئەگەری پەرەپێدانی شوناسێکی بەهێز و ئەرێنی زیاترە ئەگەر هەست بکەن قبوڵکراون و بەهایان لای ئەوانی دیکە هەیە. هەستکردن بەوەی ئەوانی دیکە لەخۆیانی دوور دەخەنەوە و یان پەراوێزی دەخەن، ڕەنگە ببێتە هۆی سەرلێشێواوی پێگەیی و ململانێ لەگەڵ پێکهاتنی شوناسی هەرزەکارەکە.
• تێکەڵاوبوون لەگەڵ کەسانی جۆراوجۆر: بەرکەوتن لەگەڵ کۆمەڵێک کەسی جۆراوجۆر بوار بە هەرزەکاران دەدات دیدگا و تێڕوانینیان فراوانتر بکەن، ئاڵەنگاری بیروباوەڕەکانییان بکەن و کاریگەرییان لەسەر فۆڕمی بەهاکانی هەبێت و کاریگەری لەسەر دروستبوونی شوناسی کەسێتییان هەبێت.
• ململانێ و چارەسەرکردن: زۆرجار پەیوەندییە کۆمەڵایەتییەکان ململانێ و چارەسەر لەخۆدەگرێت، ئەمەش دەرفەت بۆ هەرزەکاران دەڕەخسێنێت بۆ گەڕان بەدوای ڕفتارییان لە پێگە جیاوازەکاندا. فێربوونی بەڕێوەبردنی ئەم ململانێیانە یارمەتیدەرە لە پەرەپێدانی ناسنامەیان و ئەو کارامەییە کۆمەڵایەتییانەی کە لە تەمەنی گەورەییدا پێویستن.


سەرکەوتن و شکست لە قۆناغی پێنجەم


ئەوەی کە دەبێ لە کۆتایی ئەم قۆناغەدا ڕووبدات، “هەستێکی یەکگرتووە بۆ خود، بۆ ئەوەی مرۆڤ دەیەوێت چی بکات یان چی بێت، و پێگەی سێکسی گونجاوی بۆخۆی”. لەم قۆناغەدا وێنەی جەستەی هەرزەکارەکە دەگۆڕێت (مەبەست لەوەیە دەکرێت شێوەی جل و بەرگ و قژ و هتد…. بگۆڕێت: ئامادەکار)، ئێریکسۆن بانگەشەی دەکات کە ڕەنگە هەرزەکاران هەست بە نائاسودەیی بکەن سەبارەت بە جەستەیان تاوەکو بتوانن خۆیان لەگەڵ گۆڕانکارییەکاندا بگونجێنن.
سەرکەوتن لەم قۆناغەدا دەبێتە هۆی فەزیلەتی دڵسۆزی (virtue of fidelity). دڵسۆزی بریتییە لە توانای پەیوەندیکردنی مرۆڤ بە کەسانی دیکە لەسەر بنەمای قبوڵکردنی ئەوانی دیکە، تەنانەت کاتێک ڕەنگە جیاوازی ئایدیۆلۆژیش هەبێت. لەم قۆناغەدا، گەنجەکان بەدواداچوون بۆ ئەگەرەکان دەکەن و لەسەر بنەمای دەرئەنجامی گەڕانەکانییان دەست دەکەن بە پێکهێنانی ناسنامەی خۆیان. ئەو هەرزەکارانەی کە هەستێکی بەهێزی شوناسی خودی دادەمەزرێنن، دەتوانن دڵسۆزی و بەها گشتییەکان بپارێزن، تەنانەت لە نێوان گۆڕانکاری و ئاڵەنگارییەکانی ناو کۆمەڵگاشدا.
شکستهێنان لە دروستکردنی شوناسی کەسی لەناو کۆمەڵگادا (“نازانم کاتێک گەورە دەبم دەمەوێت چی بکەم و ببم بەچی”) دەتوانێت ببێتە هۆی سەرلێشێواوی لە پێگە و ڕۆڵەکانیدا. ئەگەر هەرزەکاران پشتگیری کات یان لایەنی سۆزدارییان نەبێت بۆ گەڕان بەدوای شوناسیاندا، لەوانەیە کێشەی شوناسی چارەسەرنەکراوییان (واتە فۆرم وەرنەگرتنی شوناسەکەی بە هەر جۆرێک لە جۆرەکان) تیادا بەجێبهێڵرێت، ئەمەش واتە هەست بە دڵنیایی نەکردن لە پێگەیان و نادڵنیایی لە داهاتوویان. دەکرێت ئەمە ببێتە هۆی لاوازی هەستکردن بە خود، سەرلێشێواوی پێگە و نەبوونی ئاراستە لە تەمەنی گەورەییدا.

سەرلێشێواوی پێگەیی بریتییە لە دڵنیا نەبوونی تاک لە خۆی یان لە شوێنی خۆی لە کۆمەڵگادا. لە وەڵامی سەرلێشێواوی پێگەیی یان قەیرانی شوناس، ڕەنگە هەرزەکارێک دەست بکات بە تاقیکردنەوە لەسەر شێوازی ژیانی جیاواز (بۆ نموونە، کار، پەروەردە، یان چالاکییە سیاسییەکان)، لە قۆناغێکی خراپتردا دەکرێت ئەمە هێندە فشاری بۆ بهێنێت کە توشی حاڵەتێک وەک لەیاخیبوونی شوناسی کەسێتی ببێتەوە.


خۆشەویستی (Intimacy) لە بەرامبەر جیابوونەوە (Isolation) قۆناغی شەشەمی تیۆری گەشەسەندنی دەروونی کۆمەڵایەتی ئێریک ئێریکسۆنە. ئەم قۆناغە لە تەمەنی گەنجی لە نێوان تەمەنی نزیکەی ١٨ بۆ ٤٠ ساڵدا ڕوودەدات. لەم قۆناغەدا، ململانێی گەورە لەسەر پێکهێنانی پەیوەندی خۆشەویستانە لەگەڵ کەسانی دیکەدا کۆدەبێتەوە.
لێرەدا ململانێیەک ڕوودەدات:


• خۆشەویستی: ئەو کەسانەی کە بە سەرکەوتوویی ئەم قۆناغە تێدەپەڕێنن، توانای پێکهێنانی پەیوەندی خۆشەویستی لەگەڵ کەسانی دیکەدا هەیە. دەتوانن پەیوەندییەکی نزیک دروست بکەن و ئاسوودە بن لەگەڵ ئەوانی تر. خۆشەویستی بریتییە لە توانای بوونی کراوەیی و هاوبەشکردنی خۆی لەگەڵ کەسانی دیکە، هەروەها ئامادەی پابەندبوون بوون لە پەیوەندییەکان و قوربانیدانی کەسی لە پێناو ئەو پەیوەندیانەدا.
• جیابوونەوە: ئەگەر تاکەکان کێشەیان هەبێت بۆ پێکهێنانی ئەم پەیوەندییە نزیکانە، ڕەنگە بەهۆی قەیرانە ناسنامەییە چارەسەرنەکراوەکانی پێشووتر یان ترس لە ڕەتکردنەوە، لەوانەیە تووشی گۆشەگیری و خۆ جیاکردنەوە ببن. جیابوونەوە ئاماژەیە بۆ بێتوانایی لە دروستکردنی پەیوەندییەکی مانادار و خۆشەویستانە لەگەڵ ئەوانی دیکەدا. ئەمەش دەتوانێت ببێتە هۆی هەستکردن بە تەنیایی و نامۆبوون و دوورکەوتنەوە لە ئەوانی دیکە.


سەرکەوتن و شکست لە قۆناغی شەشەم


سەرکەوتن دەبێتە هۆی پەیوەندی پتەو، لەکاتێکدا شکست دەبێتە هۆی تەنیایی و گۆشەگیری. بەسەرکەوتوویی گەشتکردن بەم قۆناغەدا پەرە بە فەزیلەتی خۆشەویستی ( virtue of love ) دەدات. ئەو تاکانەی پەرە بەم فەزیلەتە دەدەن توانای دروستکردنی پەیوەندی قووڵ و پابەندییان هەیە لەسەر بنەمای متمانە و ڕێزگرتن لە یەکتر. لەم قۆناغەدا دەست دەکەین بە هاوبەشکردنی خۆمان لەگەڵ کەسانی دیکەدا. ئێمە لەو پەیوەندییانە دەکۆڵینەوە کە بەرەو پابەندبوونی درێژخایەنتر لەگەڵ کەسێکی تر جگە لە ئەندامێکی خێزانەکەمان دەڕۆن. تەواوکردنی سەرکەوتووانەی ئەم قۆناغە دەتوانێت ببێتە هۆی پەیوەندییەکی چێژبەخش و هەستکردن بە پابەندبوون و سەلامەتی و گرنگیدان لەناو پەیوەندییەکدا.
بەڵام ئەگەر تاکەکان لەم قۆناغەدا توشی گرفت ببن و نەتوانن پەیوەندییەکی نزیکی تەندروست دروست بکەن، لەوانەیە هەست بە گۆشەگیری و تەنیایی و خۆ جیاکردنەوە بکەن. ئەمەش دەتوانێت ببێتە هۆی هەستکردن بە پچڕان و دوورکەوتنەوە لە تەمەنی سەرووتردا. دوورکەوتنەوە لە خۆشەویستی و ترس لە پابەندبوون بە پەیوەندییەکان، دەبێتە هۆی گۆشەگیری و تەنیایی و هەندێکجاریش خەمۆکی.


بەرهەمداری ( Generativity ) بەرامبەر بە کزبوون ( Stagnation ) حەوتەم قۆناغە لە هەشت قۆناغەکەی تیۆری گەشەسەندنی دەروونی کۆمەڵایەتی ئێریک ئێریکسۆن. ئەم قۆناغە لە ماوەی تەمەنی ناوەڕاستی گەورەییدا (تەمەنەکانی ٤٠ بۆ ٦٥ ساڵ) ڕوودەدات. لەم قۆناغەدا تاکەکان زیاتر سەرنجیان لەسەر بنیاتنانی پێویستییەکانی ژیانە، بە پلەی یەکەم لە ڕێگەی پیشە و خێزان و بەشداریکردنیان لە کۆمەڵگادا.
لێرەدا ململانێیەک ڕوودەدات:


• بەرهەمداری: ئەگەر تاکەکان هەست بکەن کە بەشدارییەکی بەنرخ لە جیهاندا دەکەن، بۆ نموونە لە ڕێگەی پەروەردەکردنی منداڵەوە یان بەشداریکردن لە گۆڕانکارییە ئەرێنییەکان لە کۆمەڵگادا، ئەوا هەست بە هەستکردن بە بەرهەمداری دەکەن. بەرهەمداری بریتییە لە خەمی ئەوانی دیکە و خواستی کاریگەری و جێدەست دیاری لە نەوەکانی داهاتوو، زۆرجار لە ڕێگەی پەروەردەکردنی منداڵ، ڕاهێنەرایەتی، ڕۆڵی سەرکردایەتی، یان بەرهەمی داهێنەرانە کە بەها و گرنگی بۆ کۆمەڵگا زیاد دەکات.
• کزبوون: ئەگەر تاکەکان هەست بکەن کاریگەری ئەرێنی دروست ناکەن یان بەشدار نین لە ئەرکە بەرهەمدارەکان یان داهێنەرەکاندا، لەوانەیە تووشی کزبوون ببن.کزبوون بریتییە لە هەستکردن بە بێ بەرهەمی و بێ سودی، کە دەبێتە هۆی زۆر خۆ خواردنەوە ( self-absorption ) و نەبوونی گەشەکردن و هەستکردن بە بەتاڵی.


لە ڕووی دەروونییەوە، بەرهەمداری ئاماژەیە بۆ “دانانی جێپەنجە” لەسەر جیهان لە ڕێگەی دروستکردن یان پەروەردەکردنی ئەو شتانەی کە لە تاکێک زیاتر دەژین.
لە تەمەنی ناوەڕاستدا، تاکەکان دەیانەوێت چاکەخوازی بڵاوبکەنەوە و خزمەت بکەن، زۆرجار ڕاهێنەرن لە پێگەی خۆیانداو گۆڕانکاری ئەرێنی دروست دەکەن و سوود بە کەسانی دیکە دەگەیەنن.
ئێمە بە پەروەردەکردنی منداڵەکانمان، بەرهەمدار بوون لە شوێنی کار، بەشداریکردن لە چالاکییە کۆمەڵایەتییەکان و ڕێکخراوەکاندا وەک بەخششێک دەبەخشینەوە بە کۆمەڵگا. لە ڕێگەی بەرهەمدارییەوە هەستێکی بەشێک بوون لە وێنە گەورەکە گەشە پێدەدەین.
کار و دایک و باوکایەتی
کار هەروەها دایک و باوکایەتی لەم قۆناغەدا زۆر گرنگن چونکە دەرفەت بۆ گەورەکان دەڕەخسێنن کە کاریگەری کەسی و کۆمەڵایەتییان زیاتر بکەن.


• کار: لەم قۆناغەدا زۆرجار کەسەکان سەرنجیان لەسەر پیشەکەیانە. کاری مانادار ڕێگایەکە کە پێگەیشتووەکان دەتوانن لە ڕێیەوە هەست بە بەرهەمداری بکەن و هەست بە چالاکی بوونییان لە جیهاندا بەدەست بهێنن. ڕێگەیان پێدەدات هەست بکەن کە بەشێکن لە کۆمەڵگەیەکی گەورەتر و هەوڵەکانییان دەتوانێت سوود بە نەوەکانی داهاتوو بگەیەنێت. بەڵام ئەگەر لە پیشەکەیان ڕازی نەبوون یان هەست بە بێ بەرهەمداری بکەن، لەوانەیە ڕووبەڕووی هەستی کزبوون و چەقبەستوویی ببنەوە.
• دایک و باوکایەتی: پەروەردەکردنی منداڵ لایەنێکی دیکەی بەرچاوی ئەم قۆناغەیە. گەورەکان دەتوانن هەستی بەرهەمداری لە پەروەردەکردن ڕێنماییکرد و گەشەپێدان و بەخشینی بەهاکانیانەوە بە نەوەکانی داهاتوو وەربگرن. لە ڕێگەی دایک و باوکایەتییەوە، گەورەکان دەتوانن هەست بکەن کە کاریگەرییەکی مانادار لە داهاتوودا دەکەن. لە لایەکی دیکەوە، ئەو تاکانەی کە نایانەوێت منداڵییان هەبێت یان ئەوانەی ناتوانن منداڵیان هەبێت، دەتوانن لە ڕێگەی ڕەفتارە پەروەردەییەکانی دیکەی وەک ڕاهێنەرایەتی یان بەشداریکردن لەو چالاکییانەی کە کاریگەری ئەرێنییان لەسەر نەوەی گەنج هەیە، هەستی بەرهمداری بەدەستبهێنن بەڵام هەست و پێگەی دایک و باوکایەتی وەک هیچ پێگەیەکی دیکە بەراورد ناکرێت.


سەرکەوتن و شکست لە قۆناغی حەوتەم


ئەگەر گەورەکان بتوانن لە ڕێگەی ئەم پێگانەوە، ڕەزامەندی و هەستکردن بە چالاکی بدۆزنەوە، ئەوا ئەگەری ئەوە زیاترە کە هەستی بەرهەمداری تیایاندا زیاتر ببێت، ئەمەش دەبێتە هۆی هەستکردن بە کاریگەربوون و ماناداری.
بەسەرکەوتوویی تێپەڕین بەم قۆناغەدا پەرە بە فەزیلەتی چاودێری و گرنگی پێدان (virtue of care) دەدات. ئەو کەسانەی کە ئەم فەزیلەتە پەرەپێدەدەن هەست بە کاریگەری و ماناداری دەکەن لە ژیاندا، بە شێوەیەکی تایبەت لە ڕێگەی خێزان و کارەوە، و هەست بە ڕەزامەندی دەکەن کە توانیویانە جیاوازی دروست بکەن.
بەڵام بە شکستهێنانمان لە دۆزینەوەی ڕێگەیەک بۆ دروستکردنی کاریگەری و جێ بەنجە دیاری، تووشی هەستی کزی و چەقبەستوویی دەبین و هەست بە بێ بەرهەمی دەکەین. لەوانەیە ئەم تاکانە هەست بە پچڕان یان بێ پەیوەندی لەگەڵ خێزانەکەیان و کۆمەڵگادا بە گشتی بکەن. ئەمەش دەتوانێت ببێتە هۆی هەستکردن بە نائارامی و بێ بەرهەمی لە قۆناغەکانی دواتردا.


یەگرتوویی ئیگۆ ( Ego integrity ) بەرامبەر بە نائومێدی (despair) قۆناغی هەشتەم و کۆتایی تیۆری قۆناغی گەشەسەندنی دەروونی کۆمەڵایەتی ئێریک ئێریکسۆنە. ئەم قۆناغە لە تەمەنی نزیکەی ٦٥ ساڵیدا دەست پێدەکات و لە کاتی مردندا کۆتایی دێت. هەر لەم ماوەیەدا بیر لە دەستکەوتەکانمان دەکەینەوە و دەتوانین ئەخلاقیبوونمان گەشە پێبدەن ئەگەر خۆمان وەک ژیانێکی سەرکەوتوو ببینین.
لێرەدا ململانێیەک ڕوودەدات:


• یەکپارچەیی ئیگۆ: ئەگەر تاکەکان هەست بکەن ژیانێکی پڕ لە خۆشی و مانایان بەسەر بردووە، ئەوا ئەزموونی یەگرتوویی ئیگۆ دەکەن. ئەمەش بە هەستکردن بە قبوڵکردنی ژیانیان وەک خۆی و توانای دۆزینەوەی حیکمەت و مانا لە ئەزموونەکانیاندا پەرە پێدەدەن.
• نائومێدی: ئەگەر تاکەکان هەست بە پەشیمانی بکەن لە ڕابردوویان، هەست بکەن بڕیاری خراپیان داوە، یان پێیان وایە نەیانتوانیوە ئامانجەکانی ژیانیان بەدەست بهێنن، لەوانەیە تووشی نائومێدی ببن. نائومێدی هەستکردن بە پەشیمانی و خەفەت لە ژیانی خۆی و ترس لە مردنی نزیک لەخۆدەگرێت.

سەرکەوتن و شکست لە قۆناغی هەشتەم


سەرکەوتن لەم قۆناغەدا دەبێتە هۆی فەزیلەتی حیکمەت (virtue of wisdom). حیکمەت وا لە مرۆڤ دەکات ئاوڕێک لە ژیانی ڕابردووی خۆی بداتەوە و مانای لێ دەربهێنێت، هەروەها مردنیش قبوڵ بکات بەبێ ترس. ئەو تاکانەی بیر لە ژیانی خۆیان دەکەنەوە و پەشیمان دەبنەوە لە نەگەیشتن بە ئامانجەکانیان، تووشی بێ هیوایی و نائومێدی دەبن.
ئێریک ئێریکسۆن پێی وابوو ئەگەر ژیانی خۆمان بێ بەرهەم ببینین، هەست بە تاوانباری بکەین بەرامبەر ڕابردوومان، یان هەست بکەین کە ئامانجەکانی ژیانمان بەدی نەهێناوە، ئەوا لە ژیان ناڕازی دەبین و تووشی نائومێدی دەبین، زۆرجار دەبێتە هۆی خەمۆکی و بێهیوایی. ئەمەش دەتوانێت ببێتە هۆی هەستکردن بە ترس و ترس لە مردن.
حاڵەتێکی بەردەوامی یەکپارچەیی ئیگۆ تایبەتمەندی تەواوەتی کەسانی ژیر و بەرهەمدار نییە، بەڵکو هەم یەکپارچەیی ئیگۆ و هەم نائومێدی ئەزموون دەکەن. بەم شێوەیە ژیانی قۆناغەکانی کۆتایی تەمەن بە یەکپارچەیی و نائومێدی وەک حاڵەتی گۆڕاو تایبەتمەندە کە دەبێت هاوسەنگ بن.
ڕەخنەکان لە تیۆری ئێریکسۆن
بە درێژکردنەوەی چەمکی گەشەکردنی کەسایەتی لە تەواوی تەمەنی ژیاندا، ئێریکسۆن دیدێکی واقیعیتر بۆ گەشەکردنی کەسایەتی خستووەتە ڕوو. دەروونناسی بە پشتبەستن بە بیرۆکەکانی ئێریکسۆن، شێوازی ڕوانینی قۆناغەکانی ژیانی چەمکسازی کردووەتەوە (واتە لەڕێی چەمکەکانی ئێریکسۆنەوە، دووبارە چەمکسازییان بۆ چەمکەکان کردوەتەوە، هەروەها بە شێوازی تریش سودیان لێ بینیوە و کاریان لەسەر ئەو بابەتە کردووە: ئامادەکار). تیۆری ئێریکسۆن جێ بەنجەیەیەکی باشی لە دونیابینی تاکدا هەیە. زۆر کەس بۆیان دەردەکەوێت کە دەتوانن لە ڕێگەی ئەزموونەکانی خۆیانەوە پەیوەندی بە تیۆرییەکانی ئەوەوە هەبێت سەبارەت بە قۆناغە جیاوازەکانی سووڕی ژیان.
بەڵام تیۆریاکە تا ڕادەیەک ناڕوونە سەبارەت بەو هۆکارانەی کە وادەکات چۆن مرۆڤێک گەشە بکات بە شێوەیەکی باش؟ مرۆڤەکان دەبێت چ جۆرە ئەزموونێکیان هەبێت بۆ ئەوەی بە سەرکەوتوویی لە ناکۆکییە دەروونی کۆمەڵایەتییە جۆراوجۆرەکان چارەسەر بکەن و لە قۆناغێکەوە بۆ قۆناغێکی تر بڕۆن؟ تیۆرییەکە میکانیزمێکی گشتگیری نییە بۆ چارەسەرکردنی قەیرانەکان.
لەڕاستیدا ئێریکسۆن دان بەوەدا دەنێت کە تیۆرییەکەی زیاتر تێڕوانینێکی گشتی وەسفکەرانەیە بۆ گەشەسەندنی کۆمەڵایەتی و سۆزداری مرۆڤ، بەڵام بە شێوەیەکی گونجاو ڕوونی ناکاتەوە کە چۆن یان بۆچی ئەم گەشەکردنانە ڕوودەدات. بۆ نموونە ئێریکسۆن بە ڕوونی ڕوونی ناکاتەوە کە دەرئەنجامی قۆناغێکی دەروونی کۆمەڵایەتی چۆن کاریگەری لەسەر کەسایەتی لە قۆناغێکی دواتردا دەبێت.
بەڵام ئێریکسۆن جەختی لەسەر ئەوەش کردەوە کە تیۆریاکەی ئامرازێکە بۆ بیرکردنەوە نەک شیکارییەکی ورد بۆ حاڵەتەکان. مەبەست لەو کاتەدا ئەوەیە کە چوارچێوەیەک (framework) دابین بکات کە لەو چوارچێوەیەدا ڕوونکردنوەی گەشەکان لەبەرچاو بگیرێت نەک تیۆرێکی تاقیکراوەیی.
سەرچاوەکان
• Erikson, E. H. (1950). Childhood and society. New York: Norton.
• Erickson, E. H. (1958). Young man Luther: A study in psychoanalysis and history. New York: Norton.
• Erikson, E. H. (1963). Youth: Change and challenge. New York: Basic books.
• Erikson, E. H. (1964). Insight and responsibility. New York: Norton.
• Erikson, E. H. (1968). Identity: Youth and crisis. New York: Norton.
• Erikson E. H . (1982). The life cycle completed. New York: W.W. Norton & Company.
• Erikson, E. H. (1959). Psychological issues. New York, NY: International University
Press
• Freud, S. (1923). The ego and the id. SE, 19: 1-66.
• Gross, R. D., & Humphreys, P. (1992). Psychology: The science of mind and behavior. London: Hodder & Stoughton.
• McAdams, D. P. (2001). The psychology of life stories. Review of General Psychology, 5(2), 100.
• McCrae, R. R., & Costa Jr, P. T. (1997). Personality trait structure as a human universal. American Psychologist, 52(5), 509.

Categories
phsychology

Defense Mechanisms-میکانیزمە بەرگریییەکان

Defense Mechanisms-میکانیزمە بەرگریییەکان

سیگمۆند فرۆید لە ماوەی ساڵانی ١٨٩٤ بۆ ١٨٩٦  باسی بە کۆمەڵێک میکانزیمی بەرگری (defense mechanism) لە ئیگۆ کردووە کە بە درێژایی بەرهەمە نووسراوەکانی ئاماژەی پێکردووە. ئانا فرۆید، کچەکەی پەرەی بەم بیرۆکانە داوە و وردەکاری زیاتری خستووەتەڕوو، دە بیرۆکەی خۆی بۆ زیاد کردووە. هەروەها زۆرێک لە دەروونشیکاران چەندین جۆری دیکەی بەرگریکردن لە ئیگۆیان باسکردووە.

میکانیزمەکانی بەرگری (defense mechanisms) بریتین لە ستراتیژییە دەروونییەکان کە بە شێوەیەکی نائاگا بەکاردەهێنرێن بۆ پاراستنی مرۆڤ لە دڵەڕاوکێ کە لە بیرکردنەوە یان هەستە قبوڵنەکراوەکانەوە سەرهەڵدەدات.

میکانیزمی بەرگری چین و چۆن یارمەتیمان دەدەن بۆ ڕووبەڕووبوونەوە؟

ئێمە میکانیزمی بەرگری بەکاردەهێنین بۆ پاراستنی خۆمان لە هەستکردن بە دڵەڕاوکێ یان تاوانباری، کە بەهۆی هەستکردن بە هەڕەشەوە سەرهەڵدەدات، یان لەبەر ئەوەی id یان  superegoمان زۆر داخوازی زۆری لەسەرە.

میکانیزمەکانی بەرگری لە ئاستێکی نائاگادا کاردەکەن و یارمەتیدەرن بۆ دوورخستنەوەی هەستە ناخۆشەکان (بۆ نمونە، دڵەڕاوکێ) یان وا لە شتە باشەکان دەکەن هەست بە باشتر بوون بکەن بۆ تاک.

میکانیزمەکانی بەرگرییەکانی ئیگۆ سروشتی و ئاسایین. کاتێک لە ڕێژە دەردەچن (واتە زیاد لە پێویست بەکاردەهێنرێن)، گەشە دەکەن وەک حاڵەتی دڵەڕاوکێ، فۆبیا، وەسوەسە، یان هیستریا.

لێرەدا چەند میکانیزمێکی بەرگری باو دەخەینەڕوو. لەڕاستیدا ژمارەیەکی زۆر میکانیزمی بەرگری هەیە بەڵام لێرەدا ئاماژە بە  سەرەکییەکان دەکەین.

ئینکاری، نکۆڵیکردن

(Denial)

ئینکاری میکانیزمێکی بەرگرییە کە لەلایەن ئانا فرۆیدەوە ئاماژەی پێکراوە کە بریتییە لە ڕەتکردنەوەی قبوڵکردنی ڕاستییەتی (واقیع)، بەم شێوەیە ڕێگری لە ڕووداوە دەرەکییەکان دەکات لە هۆشیاری تاکدا. ئەگەر دۆخێک زۆر گران بێت بۆ مامەڵەکردن، لەوانەیە کەسەکە وەڵامدانەوەی بە ڕەتکردنەوەی یان پشتگوێخستنی ئەو دۆخە بێت کە بوونی هەیە. زۆر کەس لە ژیانی ڕۆژانەیاندا ئینکاری بەکاردەهێنن بۆ ئەوەی مامەڵە لەگەڵ هەستە ئازاربەخشەکان یان بوارەکانی ژیانیان نەکەن کە نایانەوێت دانیان پێدا بنێن

هەموو سەرکەوتن و گەشتن بە ئامانجێک

پێویستی بە ماندووبوون و هەوڵدانە

بۆ ئەوەی هەوڵ و ماندووبونەکانت بە فیڕۆ نەچێت

گرنگە کار لەسەر

مێشک و یادگەت بکەیت و تەرکیزت بەهێز بکەی

چوونکە هەمووان دەزانین 

ناوەندی بڕیاردان و هۆکاری سەرکەوتنمان مێشک و یادگەمانە

لەبەرئەوە بەشداری

پڕۆگرامی چالاککردنەوەی مێشک و یادگە – نهێنی ڕاستەقینە بۆ گەیشتن بەو پەڕی سەرکەوتن لە ژیاند بکە

توانای مێشک و یادگەت لە ١٠ بۆ ١٥ هێندە و زیاتر بەهێزبکە

لە پاش ئەم پرۆگرامە 

گەشتن بە خەون و هیواکانت زۆر ئاسانترە

بۆ وێنە:

  • ڕەنگە پیاوێک ڕەتی بکاتەوە نیشانە ئاشکراکانی ناپاکی ژنەکەی بناسێتەوە بۆ ئەوەی کێشە ڕوونەدات.
  • ·         ڕەنگە خوێندکارێک ڕەتی بکاتەوە کە ئامادەیی تەواوی تێدا نییە بۆ ئەنجامدانی تاقیکردنەوەیەک.
  • ڕەنگە کەسێک نیشانەکانی نەخۆشییەکی سەخت پشتگوێ بخات، وەکو ڕەتکردنەوەی کۆکەی بەردەوام وەک تەنها خورانێکی بچووک نەک وەک نیشانەیەکی ئەگەری کێشەیەکی تەندروستی بەرچاوتر.
  • کەسیک کە لەگەڵ بەکارهێنانی ماددە هۆشبەرەکاندا گیرۆدە بووە، ڕەنگە ڕەتی بکاتەوە کە ئالوودەبوونێکی هەبووبێت، تەنانەت لە بەرامبەر بەڵگەی ڕوونیشدا، وەک پەیوەندییەکانی لەگەڵ خەڵک، گرفتی تەندروستی، یان پرسە یاساییەکان کە ڕاستەوخۆ لە ئەنجامی بەکارهێنانی ماددە هۆشبەرەکانەوە سەرچاوە دەگرن.
  • ·         ڕەنگە کەسێک ئینکاری لە  ناتەواوی یان هەڵەکانی خۆی بکات، لەبری ئەوەی بەرپرسیارێتی کارەکانی لە ئەستۆ بگرێت، لۆمەی کەسانی دیکە بکات یان هۆکارە دەرەکییەکان.

سەرکوتکردن، جەپاندن (Repression)

سەرکوتکردن میکانیزمێکی دیکەی بەرگرییە کە بریتییە لە ڕێگریکردن لە هەستکردنەوە، یادهێنانەوە، بیرکردنەوەی ئەو یادەوەری و بیرۆکانەی کە بەلامەوە ناخۆشن. سەرکوتکردن کە ئانا فرۆید بە “لەبیرچوونەوە پاڵنەردار – motivated forgetting “یش ناوی بردووە، بەم جۆرە: نەتوانینی وەبیرهێنانەوەی دۆخێک، کەسێک، یان ڕووداوێکی هەڕەشەئامێز. ئەو بیرکردنەوانەی کە زۆرجار سەرکوت دەکرێن ئەوانەن کە لە ئەنجامدا هەستی  تاوانباری لەلایەن superego ەوە دروست دەبن. یادەوەرییە سەرکوتکراوەکان لەوانەیە لە ڕێگەی ئامرازی نائاگاییەوە و بە شێوەی گۆڕاو و جیاواز دەربکەون، وەک خەون یان خلیسکانی زمان (خلیسکانی فرۆیدی – Freudian slips: بریتییە لە هەڵەیەکی بێ مەبەست لە قسەکردن یان کرداردا کە بیرکردنەوە، ئارەزووی نائاگایی تاک، یان هەست و سۆزی نائاگایی تاکێک لەبری پەیامی مەبەستدار خۆی ئاشکرادەکات یان دەردەکەوێت. بۆ وێنە، پیاوێک خانمێکی نەناسراو بانگدەکات بە ناوی هاوسەرەکەی پێشووی خۆی، ئەمەش وابەستەییەکی سۆزداری بنەڕەتی چارەسەرنەکراو بە هاوبەشی پێشووی ئاشکرادەکات). بۆ وێنە:

  • کەسێک کە لە ژینگەیەکی کۆنەپەرستانەدا پەروەردە کراوە، ڕەنگە ئارەزوو و خەیاڵە سێکسییەکانی سەرکوت بکات، هەست بە شەرمەزاری یان تاوانباری بکات بەرامبەریان و خۆی لە دانپێدانان یان لێکۆڵینەوەیان بەدوور بگرێت.
  • ڕەنگە کەسێک ئەو یادەوەرییانەی خۆی سەرکوت بکات کە تیایدا هەستی بە  شەرمەزاری یان زەلیلی کردووە بۆ ئەوەی خودشکۆفایی (self-esteem) خۆی بپارێزێت لە ئێستادا و دوور بکەوێتەوە لە دووبارە سەرهەڵدانەوەی ئەو هەستانەی پەیوەستە بەو ڕووداوانەوە.
  • ·         گەر کەسێک کە ترسێکی قووڵی لە شکست هەبێت، ڕەنگە ئاوات و تەماحەکانی خۆی باسبکات، بەڵام خۆی لە دانانی ئامانجی گەورە بەدووردەگرێت بۆ ڕێگریکردن لە ڕووبەڕووبوونەوەی ئەگەری بەدەستنەهێنانی ئەو ئامانجە.
  • تاکێک لە پەیوەندییەکی زۆر شەڕانگێز ئامێزیدا ڕەنگە هەستەکانی ترس، توڕەیی، یان دڵتەنگییەکانی سەرکوت بکات بۆ ئەوەی ڕووبەڕووی دۆخەکە ببێتەوە، کاتێک تەنها هەستە ڕاستەقینەکان دەردەبڕێت کە چیتر لەو ژینگە ئازاربەخشەدا نەماوە (نمونە دواتر بەتەنها دەگری).

وێنەگۆڕی (Projection)

وێنەگۆڕێ میکانیزمێکی بەرگری دەروونییە کە ئانا فرۆید ناوی بردووە و تێیدا تاک بیرکردنەوە و هەست و پاڵنەرە نەخوازراوەکانی خۆی دەخاتەسەر کەسێکی دیکە. مەیلی بینینی ئارەزووە قبوڵنەکراوەکانی خۆی لە کەسانی دیکەدا دەبینیتەوە. بۆ وێنە:

  • تۆ کەسیکت خۆش ناوێت و دەڵێیت: ئەو منی خۆش ناوێت
  • کەسێک کە خۆی لەخۆیدا ناپاکە، لەوانەیە کەسانی دیکە تۆمەتبار بکات بە درۆکردن یان بێ متمانەیی، ڕەفتاری خۆی لەسەر کەسانی دەوروبەریدا دەبینێتەوە.
  • کەسێک کە لە شکستهێنان دەترسێت، ڕەنگە ئەم ترسە لەسەر کەسانی دیکە وێنەبکات بە ڕەخنەگرتن لە هەوڵەکان یان دەستکەوتەکانیان، وەک ڕێگەیەک بۆ ئەوەی دان بە ترسەکەی خۆیدا نەنێت.
  • کەسێک کە مەیلی شەڕانگێزی لەناو خۆیدا سەرکوت کردووە، لەوانەیە ئەوانی دیکە وەک دوژمنکارانە یان شەڕانگێزانە ببینێت، گێژاوی ناوەوەی خۆی لەسەر ئەو کەسانە وێنە بکات کە لەگەڵیاندا بەرکەوتنی هەیە (لای خۆمان دەڵێین شەڕانییە و لە شەڕ دەگەڕێت – وەرگێڕ).
  • کەسێک کە ڕووخساری خۆی بەدڵ نییە، ڕەنگە نابەدڵییەکەی خۆی بە ڕەخنەگرتن لە ڕوخساری کەسانی دیکە یان لێدوانی نەرێنی سەبارەت بە دەرکەوتنی جەستەیی ئەوانی دیکە نیشانبدات.
  • کەسێک کە زۆر ڕەخنەلەخۆگرە، ڕەنگە بڕیاردانی خۆی لەسەر کەسانی دیکە وێنە بکات، زۆرجار بڕیاردانی توند سەبارەت بە ڕەفتار یان هەڵبژاردنی کەسانی دیکە دەدات.
  • کەسێک کە فێڵی لە هاوبەشی کارەکەی کردووە، ئەم هەستی تاوانباری و ناپاکییە وێنە دەکات لەسەر هاوبەشەکەی بەوەی لەخۆیەوە گومان لەو دەکات و هەست دەکات فێڵی لێدەکات و ناپاکی لەگەڵدا دەکات.

جێگۆڕین (Displacement)

جیگۆرین بریتییە لە ئاڕاستەکردنەوەی هەڵچوونێک یان هاندەرێک (بەزۆری شەڕانگێزی) بۆ سەر ئامانجێکی جێگرەوەی بێدەسەڵات. ئامانجەکە دەتوانێت کەسێک یان شتێک بێت کە بتوانێت وەک جێگرەوەیەک بێت. جیگۆڕین کاتێک ڕوودەدات کە Id بیەوێت شتێک بکات کە Superego ڕێگەی پێنادات. بەم شێوەیە ego هەندێک ڕێگەی دیکە بۆ ئازادکردنی وزە ناوەکییەکەی Id دەدۆزێتەوە. بە زمانیکی ڕوونتر، واتە توڕەبوون لە شوێنێک و ڕشتنی لە شوێنێکی تر و بەرامبەر کەسێکی تر.  بۆ وێنە:

  • کەسێک کە لەلایەن بەڕێوبەرەکەیەوە بێزارە، لەوانەیە بچێتە ماڵەوە و لە منداڵەکەی بدات، کەلوپەل بشکێنێت، هتد…..
  • کەسێک  سەبارەت بە بابەتێک دڵتەنگە، لەوانەیە لە کاتی لێخوڕینی ئۆتۆمبێل  بە هۆڕن لێدان و هاوارکردن بەسەر شۆفێرانی تردا، زۆر شەڕانگێزتر بێت.
  • لەبری ئەوەی کەسێک ڕووبەڕووی ناکۆکییەکە بێتەوە کە لەگەڵ هاوڕێکەیدا هەیەتی، ڕەنگە بە شێوەیەکی ناڕاستەوخۆ بێزاری خۆی دەرببڕێت، وەک  پێدانی ئاماژەی نازارەکی یان لێدوانی گاڵتەجاڕانە.
  • کەسێک کێشەی لەگەڵ  شێوەی جەستەیدا هەیە، لەوانەیە ئەو ناڕەحەتییە سۆزدارییەی بگۆڕێت بۆ پەیوەندییەکەی لەگەڵ خۆراکدا، ئەمەش دەبێتە هۆی تێکچوونی وەک خواردنی زۆر یان یان زۆر خەوتن.

گەڕانەوە، پاشەکشە (Regression)

گەڕانەوە میکانیزمێکی بەرگرییە کە لەلایەن ئانا فرۆیدەوە ناوبراوە کە تێیدا ego دەگەڕێتەوە بۆ دۆخێکی پێشوو، بەزۆری ڕەفتارێکی منداڵانەتر، ناپێگەیشتووتر یان دۆخێکی سۆزداری وەک ڕێگەیەک بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی فشار، دڵەڕاوکێ، یان ناڕەحەتی. لەو قۆناغەی پێشوودا کەسەکە هەستی زیاتر بە سەلامەتی و ئاسودەیی دەکرد یاخود لەو قۆناغەدا زیاتر هەستی بە تێربوون دەکرد. پاشەکشە دەتوانێت ڕزگاربوونێکی کاتی لە فشارەکان دەستەبەر بکات بەڵام زۆرجار ڕێگری دەکات لە تاکەکان کە بە شێوەیەکی کاریگەر مامەڵە لەگەڵ ئاستەنگەکانی ئێستایان بکەن. بۆ وێنە:

  • منداڵێک کە بەم دواییە گۆڕانکارییەکی بەرچاوی لە ژیانیدا بەسەر هاتووە، وەک لەدایکبوونی خوشک و برایەکی یان جیابوونەوەی دایک و باوکی، لەوانەیە دەست بکات بە تەڕکردنی جێگاکەی تەنانەت دوای ئەوەی فێری ئادەستیش کراوە.
  • ئەو منداڵەی هەست بە زەبر و زەنگ دەکات بەهۆی گۆڕانکاری لە ڕۆتینەکەیدا، وەک گواستنەوە بۆ ماڵێکی نوێ، لەوانەیە پەنا بۆ توڕەیی و تەقینەوەی سۆزداری ببات.
  • ڕەنگە کەسێکی گەورەساڵ بگەڕێتەوە  بۆ ڕەفتارێکی منداڵانەتر، وەک قیژەکردن یان فڕێدانی شت کاتێک بێزارە و ناتوانێت هەستەکانی بە شێوەیەکی تەندروست دەرببڕێت.
  • کەسێکی پێگەیشتوو کە بە قۆناغێکی ناخۆشدا تێدەپەڕێت، لەوانەیە دەست بکات بە سەیرکردنەوەی شتێکی ئاسوودەیی منداڵی  وەک بوکەڵەیەکی پاشان یاری پێبکات بۆ ئەوەی خۆی ئارام بکاتەوە.
  • کەسێکی پێگەیشتوو کە ئاستێکی بەرزی فشاری دەروونیی هەیە، لەوانەیە پاشەکشە بکات لە بەشداریکردن لەو خولیا و چالاکییانەی کە لە ساڵانی پێشوودا چێژی لێ وەرگرتووە وەک ڕێگەیەک بۆ ڕزگاربوون لە فشارەکانی ئێستا.
  • کورێک شکست دەهێنێت لە ڕازیکردنی خۆشەویستەکەی بۆ ئەوەی لای بمێنێتەوە، دەست دەکاتەوە بە جگەرە کێشان.

هەڵکشانی (Sublimation)

میکانیزمێکی بەرگرییە کە تاکێک پاڵنەرەکان، ئارەزووەکان، یان هەستەکانی کە لە ڕووی کۆمەڵایەتییەوە قبوڵنەکراون یان زیانبەخشن، ئاڕاستە دەکاتەوە بۆ چالاکییە کۆمەڵایەتییە قبوڵکراوەکان و بەرهەمدارترەکان. لەبری ئەوەی ڕاستەوخۆ پاڵنەرەکانیان بە شێوەیەکی نەگونجاو یان زیانبەخش دەرببڕن، ئەم وزانە دەگوازنەوە بۆ بابەتی داهێنەرانە یان بنیاتنەر. هەڵکشانی ڕێگە بە تاکەکان دەدات ململانێکانی ناوەوەی خۆیان بگۆڕن بۆ دەرئەنجامە بەرهەمدار و سوودبەخشەکان. بە یەکێک لە میکانیزمە بەرگرییە تەندروستەکان دادەنرێت چونکە گەشەکردنی کەسی و داهێنان و بەشداری ئەرێنی لە کۆمەڵگادا دەکات لە هەمان کاتدا ڕێگری دەکات لە دەربڕینی ڕاستەوخۆی پاڵنەرە زیانبەخشەکان یان لە ڕووی کۆمەڵایەتییەوە قبوڵنەکراون. بۆ وێنە:

  • کەسێک لە ساتێکدا کە گێژاوێک لە  هەست و سۆزی  تیکەڵ و شپرزەی هەیە، ڕەنگە هەستەکانی خۆی بخاتە ناو دروستکردنی بابەتێکی هونەری، وەک نیگارکێشان، نووسین، یان مۆسیقا، وەک ڕێگەیەک بۆ پرۆسێسکردن و دەربڕینی هەستەکانی.
  • کەسێک کە مەیلی شەڕانگێزی هەیە لەوانەیە ئەو وزەیەی خۆی بگوازێتەوە بۆ وەرزش یان وەرزشی جەستەیی، ئەمەش ڕێگەی پێدەدات هەستە کۆکراوەکان بە شێوەیەکی تەندروست ئازاد بکات.
  • کەسێک کە مامەڵە لەگەڵ ئازارێکی ناوەکی خۆیدا دەکات، ڕەنگە نوکتە وەک ڕێگەیەک بۆ ڕووبەڕووبوونەوە و پەیوەندیکردن لەگەڵ کەسانی دیکە بەکاربهێنێت، بە شێوەیەکی کاریگەر ململانێ سۆزدارییەکانی خۆی بەرز بکاتەوە بۆ دەربڕینی کۆمیدی.
  • کەسێک کە هەست بە توڕەیی و بێزاری دەکات لە نادادپەروەرییە کۆمەڵایەتییەکان، لەوانەیە ئەم هەستانە بخاتە ناو چالاکی ڕێکخراوی و داکۆکیکردن لە گۆڕانکاری یاخود شۆڕشکردن.
  • خوێندکارێکی پۆلی ١٢ لە ڕابردوودا زۆر پێی وتراوە کە تۆ مێشکت باش نییە و فێری هیچ نابیت، ئەم قسانە کۆمەڵێک هەستی تووڕەیی لەناویدا پەنگ دەکات، پاشان وەک جۆرێک لە شکاندنی قسەی ئەوانی تر دەستدەکات بە هەوڵدانێکی زۆر و لە کۆتاییدا نمرەی بەرز بەدەستدەهێنێت.

ئەقڵانیکردن (Rationalization)

ئەقڵانیکردن میکانیزمێکی بەرگرییە کە تاکەکان ڕوونکردنەوەیەکی لۆژیکی و بەڕواڵەت مەعقول بۆ بیرکردنەوە، هەست و کردارەکانیان دەدەن، تەنانەت ئەگەر ئەو ڕوونکردنەوانە بە وردی ڕەنگدانەوەی هۆکارەکانیان نەبن. ڕێگایەکە بۆ پاساوهێنانەوە بۆ ڕەفتارەکان بە بە شێوەیەکی قبوڵکراوتر، ئەمەش بۆ ئەوەیە ڕووبەڕووی ڕاستییە ناڕەحەتەکان نەبینەوە یان بەرپرسیارێتی کارەکان هەڵنەگرین. ئەقڵانیکردن ڕێگە بە تاکەکان دەدات کە خودشکۆفایی خۆیان بپارێزن و ئیگۆی خۆیان بپارێزن بە هاتنە پێشەوەی هۆکارگەلێک کە دەنگێکی لۆژیکی و ڕەوایە کە لە ڕاستییدا وانییە. بە جۆرێکی تر بڵێین، دەکرێت ئێمە باوەڕ بە درۆکانی خۆمان بکەین یان باوەڕ بەو بیانوانە بهێنین کە خۆمان دروستی دەکەین. بۆ وێنە:

  • کاردواخستن: “لەژێر فشاردا باشتر کاردەکەم، بۆیە تا کۆتا خولەک چاوەڕێم بۆ دەستپێکردنی پڕۆژەکە”.
  • شکاندنی ڕێجیم: “تەنها یەک ڕۆژی پلانەکە دەشکێنم. سبەی دەگەڕێمەوە سەر ڕێڕەوی خۆی”.
  • درۆکردن: “دەبوو درۆ بکەم بۆ ئەوەی هەستەکانیان بپارێزم. ڕاستییەکان زیاتر ئازاریان دەدا”
  • توڕەبوون: “قسەی ناخۆشیان کرد، هێچ ڕیگەچارەیەکی ترم نەبوو جگە لەوەی هێرش بکەمە سەریان”.
  • پشتگوێخستنی ڕەخنەکان: “ئەو ڕەخنە نەرێنیانە (لەڕاستیدا ڕەخنەی ئاسایین)، لەلایەن کەسانێکەوە هاتوون کە لە شێوازە ناوازەکەی من تێناگەن.”
  • زیادەڕۆیی لە خواردن: “ڕۆژێکی سەختم بەسەر برد، بۆیە شایەنی ئەوەم کە بەدڵی خۆم  نان بخۆم”.
  • پشتگوێخستنی ئامۆژگارییە تەندروستییەکان: “دەزانم جگەرەکێشان خراپە، بەڵام باپیرم بە درێژایی ژیانی جگەرەی کێشاوە و تا تەمەنی ٩٠ ساڵ ژیاوە”.
  • بیانووهێنانەوەی نائەقڵانی: “لەوەتی هەم  شەوان تا درەنگ ناخەوم ، هیچیشم لێ نەهاتوەە”.

شکڵاندنی بەپەرچانە (reaction formation)

شکڵاندنی بەپەرچانە  میکانیزمێکی بەرگرییە کە تاک بە شێوەیەک ڕەفتار دەکات کە پێچەوانەی هەست یان ئارەزووە ڕاستەقینەکانی خۆیەتی. زۆرجار ئەم ڕەفتارە بۆ شاردنەوە یان نکۆڵیکردن لە بیرکردنەوە، هەست و هەڵچوونە قبوڵنەکراوەکان بە گرتنەبەری هەڵوێستێکی دژبەیەک بەکاردەهێنرێت. شکڵاندنی بەپەرچانە وەک ڕێگەیەک بۆ چارەسەرکردن و هەڵکردن لەگەڵ  گرفت و  ململانێکان کەڵکی هەبێت بەڵام گەر بەردەوام بێت کەسەکە دژیەکییەکی قوڵی لەخۆیدا بۆ دروست دەبێت و شوناسی ڕاستەقینەی خۆی لەدەستدەدات. بۆ وێنە:

  • زۆر حەزی بە مامەڵەی هاوڕێیەتی نییە بەڵام کە دەگاتە لای هاوڕێکانی زۆر هاوڕێیانە مامەڵە دەکات.
  • زۆر حەزی بە میوانداری نییە بەڵام کە میوانی دێت وا خۆی نیشاندەدات کە زۆر خۆشحاڵە بە هاتنیان بۆ ماڵەکەی.
  • لاوێک ئارەزووە سێکسییەکانی زۆر بەهێزە و گرفتی لەگەڵیاندا هەیە لە کاتێکدا وا خۆی نێشاندەدات کە گاڵتەی بەو بابەتانە دێت و خۆی زۆر  پاکیزە نیشاندەدات، ئەمەش بەجۆرێک دەبێتە هۆی سەرکوتکردنی هەست و ئارەزووەکانی.
  • کەسێک کە ئیرەیی بە سەرکەوتنی هاوڕێیەکی دەبات، ڕەنگە بە جۆش و خرۆشێکی زیاد لە پێویست، ستایش و دەستخۆشی بۆ دەستکەوتەکانی هاوڕێکەی هەبێت لە  کاردانەوەی بۆ شاردنەوەی ئیرەیییەکەی.
  • کەسیك هەمیشە بەدەم خەڵکەوە پێدەکەنێت کە ڕەنگە لەناوەوە چەندین ئازاری هەبێت و شادبێتییەوە.
  • کەسێک لەڕاستیدا حەزی بە هاوکاری نییە، لەوانەیە ئەم هەستەی خۆی سەرکوت بکات بۆ ئەوەی لە ڕادەبەدەر دۆستانە و یارمەتیدەر دەربکەوێت لای خەڵکی بۆ داپۆشینی هەستە ڕاستەقینەکانی.

بە شوناسکردن (identification)

بەشوناسکردن میکانیزمێکی بەرگرییە کە تاکێک تایبەتمەندی، سیفەت، یان ڕەفتارەکانی کەسێکی دیکە وەریدەگرێت زۆرجار کەسێک کە سەرسامیەتی یان بە بەهێزی دەزانێت. ئەمەش ڕێگەیان پێدەدات ڕووبەڕووی ئەو هەستە ناتەواوانە ببنەوە و بەم  سیفەتە ئەرێنییانە لە خۆیاندا پڕیبکەنەوە. بەشوناسکردن دەتوانێت میکانیزمێکی ئەرێنی بێت بۆ گەشەکردنی کەسی و باشترکردنی خود، ڕێگە بە تاکەکان دەدات سیفەت و بەها ئەرێنییەکانی ئەوانی دیکە بخەنە ناو ناسنامەی خۆیانەوە. بەڵام ئەگەر زۆر زیادەڕەوی تێدا بکریت، ئەوا دەتوانێت ببێتە هۆی شوناسی کەسێتی خۆی  و پچڕانی پەیوەندی لەگەڵ خودی ڕاستەقینەی. بۆ وێنە:

  • سەرسامبوون بە کەسایەتییەکی ناودار: ڕەنگە هەرزەکارێک شێوازی جل و بەرگ و قسەکردنی و ڕفتاری کەسایەتییە ناودارە دڵخوازەکەی وەربگرێت و لەخۆیدا بیکاتە ناسنامە بۆ ئەوەی هەست بە پەیوەندی زیاتر بکات لەگەڵ ئەو کەسەدا و هەستی  بەهای خود بەدەستبهێنێت.
  • وەرزشوانێکی گەنج لەوانەیە لە نزیکەوە لە تەکنیکەکان و  شێوازی یاریکردن و خووەکانی کەسایەتییەکی وەرزشی سەرکەوتوو بخوێنێتەوە و لاسایی بکاتەوە.
  • منداڵێک لەوانەیە پیشە یان خولیاکانی دایک و باوکی وەربگرێت، ئاواتەخوازە وەک ئەوان بێت و ڕەزامەندی ئەوان بەدەستبهێنێت.
  • ڕەنگە تاکێک هەڵوێست و زمان و ڕەفتاری وەک  گروپی هاوڕێکانی بگرێتەبەر بۆ ئەوەی هەست بە قبوڵکراوی بکات و لەگەڵیاندا بگونجێت.
  • کەسێک کە مامەڵە لەگەڵ دۆخێکی سەختدا دەکات، لەوانەیە خۆی وەک کارەکتەری مێژوویی یان خەیاڵیدا بناسێنێت کە ڕووبەڕووی ئاڵەنگاری هاوشێوە بووەتەوە، چیرۆکەکەی ئەوە وەک سەرچاوەیەکی هێز بەکاربهێنێت.
  • ڕەنگە کەسێک توخمەکانی کلتورەوە وەربگرێت کە سەرسامیەتی، وەک زمان، جل و بەرگ  یان نەریت، وەک ڕێگەیەک بۆ هەستکردن بە پەیوەندی بەو کلتورەوە.
  • ڕەنگە کەسێک پەیوەندییەک لەگەڵ ئەو سیفەتانەدا پەرەپێبدات کە لە کەسانی دیکەدا بە جێگای دەستخۆشی و ستایشن ، وەک زیرەکی، متمانە بەخۆبوون، یان میهرەبانی و هەوڵبدات خۆی ئەو سیفەتانە پیشان بدات.

سەرچاوەکان

Categories
phsychology

14 cognitive distortionsشێواوی مەعریفی

14 cognitive distortions شێواوی مەعریفی

شێواوی مەعریفی: بریتییە لە هەڵەی سیستماتیکی (systematic errors) یان لایەنگیری (biases) لە شێوازەکانی بیرکردنەوەدا کە دەتوانێت ببێتە هۆی تێگەیشتنێکی نادروست یان ئەقڵانی بۆ واقیع. بە شێوەیەکی باو لەو کەسانەدا دەبینرێن کە حاڵەتی دەروونییان هەیە، وەک دڵەڕاوکێ، خەمۆکی و تێکچوونەکانی تری باری دەروونی، هەروەها لە کەسانی ئاسایشدا هەیە. کە دەکرێت کاریگەری لەسەر خۆشگوزەرانی (well-being) و توانای  بڕیاردان و چۆنایەتی پەیوەندییەکان هەبێت.

ئەم شێواویانە بریتیین لە لێکدانەوەی بارودۆخەکان یان زانیارییەکان بە شێوەیەک کە لەگەڵ واقیعی بابەتییدا (objective reality) نەگونجێت و دەبێتە هۆی دروستبوونی هەست و ڕەفتاری نەرێنی. شێواوی مەعریفی دەتوانێت لە پرۆسەی بیرکردنەوەی ئۆتۆماتیکیدا دەربکەوێت کە زۆرجار لەسەر ئاستی ئاگاییدا لێکەوتی دەبێت.

ناسینەوەی ئەم بیرکردنەوە شێواوانە دەتوانێت یارمەتیت بدات بۆ چاککردنیان.

لێرەدا ئاماژە بە 14 شێواوی مەعریفی دەکەین لەگەڵ نمونە بۆ بەرچاوڕوونی زیاتر.

پڕۆگرامی چالاککردنەوەی مێشک و یادگە – نهێنی ڕاستەقینە بۆ گەیشتن بەو پەڕی سەرکەوتن لە ژیاندا –

١– فلتەرکردن

فلتەرکردن واتە فلتەرکردنی هەموو لایەنە ئەرێنی و باشەکانی بارودۆخێک و تەرکیز خستنە سەر لایەنە نەرێنییەکان. تەنانەت ئەگەر لایەنی ئەرێنی زیاتر بێت لە نەرێنی لە دۆخێکی دیاریکراودا، یان کەسێکدا، ئەوا تەنها سەرنجت لەسەر نەرێنییەکان دەبێت.

نموونە

لە کاتی پێداچوونەوەی کاتەکان و ئەنجامەکانی کارکردنی مانگانەت لە کۆمپانیا، بەڕێوبەرەکەت چەند جارێک دەستخۆشی لە هەوڵ و ماندووبوونەکانت دەکات، بەڵام لە کۆتاییدا یەک پێشنیارت بۆ دەکات بۆ خۆ باشترکردن. لەدوای ئەوەوە، هەست بە خراپی و کەمی دەکەیت بە درێژایی ڕۆژ بەهۆی ئەو پێشنیارەوە!

٢– بیرکردنەوەی جەمسەرگیری یان (هەموو یان هیچ)

بیرکردنەوەی جەمسەرگیری بریتییە لە بیرکردنەوە لە خۆت و جیهان بە شێوەیەکی “هەموو یان هیچ”. کاتێک بیرکردنەوەکانت یان  ڕەش یان سپی دەبێت و بوارێک بۆ  خۆڵەمێشی نییە، ئەم جۆرە شێواوییە مەعریفییە ڕابەرایەتی بیرکردنەوەکانی کردوویت.

نموونە

  • یان دەبێت کەسێکی باش بیت یان کەسێکی خراپ.
  • یان خوێندکارێکی زیرەکی لە خوێندنگە یان بەکەڵکی هیچ نایەیت.
  • یان دەوڵەمەندی و دزیت یان هەژار و دەستپاکی.
  • پلانت داناوە لەمەودوا خواردنی تەندروست بخۆیت، بەڵام جارێک خواردنێکی خێرات خوارد. لەپاش ئەمە، پێت وایە تۆ هەموو پلانەکەت تێک داوە بۆیە دەچیتەوە سەر شێوازی خواردنە کۆنەکە.

٣– گشتاندن

کاتێک لە شتێکدا زیادەڕەوی دەکەیت، ئەنجامێکی نەرێنی وەردەگریت و دەیکەیتە ڕێڕەوێکی بێکۆتایی لە دۆڕان و شکست. لە گشتاندنێکی زۆردا، وشەکانی وەک “هەمیشە”، “هەرگیز”، “هەموو شتێک” و “هیچ” لە شەمەندەفەری بیرکردنەوەتدا زۆر دەبن.

نموونە

  • کاتێک هاوڕێیەکت بە جۆرێک لە جۆرەکان زویرت دەکات، دەڵێیت ” هەرگیز جارێکی دیکە قسەی لەگەڵ ناکەم!”
  • لە کۆبوونەوەیەکدا بۆ سەرخستنی پڕۆژەیەک قسە دەکەیت، بەڵام بیرۆکەکەت ڕەت دەکەنەوە. دواتر دەڵێیت “هەرگیز جارێکی دیکە قسە ناکەم!”
  • کاتێک دەچیت بۆ سەر کار و درەنگ کەوتوویت، لەناکاو توشی ڕووداوێکی هاتوچۆ دەبیت. ڕاستەوخۆ بیردەکەیتەوە”هەرگیز هیچ شتێکی باش بۆ من ڕوونادات!”

چۆن دەبیتە خاوەنکارو سەرکەوتووشبیت لە هەمان کاتدا

٤- کەم نرخاندنی ئەنجامە ئەرێنییەکان

کەمکردنەوەی ئەنجامی ئەرێنی هاوشێوەی فلتەرکردنی دەروونییە. جیاوازی سەرەکی ئەوەیە کە دەتەوێت ئەنجامە باشەکانی خۆت کەم بنرخێنی وەک لەوەی کە هەیە.

نموونە

  • گەر هەموو ماڵەکەت بۆ دایکت خاوێن بکەیتەوە، کاتێک دایکت دەستخۆشیت لێدەکات، هەست دەکەیت دەبوایە شتی زیاتریش بکەیت چونکە شایەنی ئەو دەستخۆشیانە نیت.
  • ئەگەر بەڕێوبەرەکەت پێت بڵێت کە ڕاپۆرتەکەت چەندە نایاب بووە، ئەوا تۆ لە نرخی کەم دەکەیتەوە بۆ شتێک کە هەر کەسێکی تریش دەتوانێت بیکات.
  • ئەگەر لە چاوپێکەوتنێکی کاردا باش دەربکەویت، پێت وایە لەبەر ئەوەیە کە ئەوان درکیان بەوە نەکردووە کە تۆ ئەوەندە باشیش  نیت.

٥- بازدان بۆ ئەنجام

کاتێک باز دەدەیت بۆ ئەنجامەکان، ڕووداوێک یان دۆخێک بە شێوەیەکی نەرێنی لێکدەدەیتەوە بەبێ ئەوەی بەڵگەیەک پشتگیری ئەنجامێکی لەو شێوەیە بکات.

نموونە

هاوسەرەکەت بە شێوەیەکی تووڕە دێتەوە ماڵەوە. لەبری ئەوەی بپرسیت چۆنە، ڕاستەوخۆ لە مێشکی خۆتدا دەڵێیت “دیارە لێم تووڕەیە” بەڵام لە ڕاستیدا ئەمڕۆ لەوانەیە تووڕەبوونەکەی بەهۆی زۆری کارەکانی ئەمڕۆی بووبێت.

٦- بەد بینی

بەد بینی واتە لە هەموو بارودۆخەکاندا باز دەدەیت بۆ خراپترین ئەنجام، هەرچەندە ئەگەری ئەوەش بوونی نەبێت. ئەم شێواندنە مەعریفییە زۆرجار لەگەڵ پرسیارەکانی “چی ئەگەر…..؟”دا دێت.  ڕەنگە چەندین پرسیار لە وەڵامی ڕووداوێکدا بەدوای خۆیدا بهێنێت.

نمونە

  • چی دەبوو ئەگەر بەهۆی ئەوەی تووشی ڕووداو بووە تەلەفۆنی نەکردبێت؟
  • چی ئەگەر نەگەیشتبێت چونکە بەڕاستی نەیدەویست کات لەگەڵم بەسەر ببات؟
  • چی ئەگەر یارمەتی ئەم کەسە بدەم و لە کۆتاییدا خیانەتم لێ بکەن یان وازیان لێ بێنم؟

٧- بە شەخسی وەرگرتن

بە شەخسی وەرگرتن وا دەکات باوەڕت بەوە هەبێت کە تۆ بەرپرسیاریت لە هەموو ئەو ڕووداوانەی کە بە تەواوی یان بەشێکیان لە ژێر کۆنترۆڵی تۆدا دەرچوون. ئەم شێواوییە مەعریفییە زۆرجار دەبێتە هۆی ئەوەی هەست بە گوناهـ یان تاوان بکەیت بەبێ ئەوەی بیر لە هەموو هۆکارەکانی پەیوەست بەو بابەتە بکەیتەوە.

نموونە

  • منداڵەکەت تووشی ڕووداوێک دەبێت، تۆش خۆت تاوانبار دەکەیت کە ڕێگەت پێداوە بچێتە دەرەوە.
  • هەست دەکەیت ئەگەر هاوبەشی ژیانت زووتر لە خەو هەستابایە، لە کاتی خۆیدا ئامادە دەبوویت بۆ کارکردن.
  • لە کاتی دۆڕان لە یارییەکی گروپیدا، هەست دەکەیت ئەنجامەکە بەهۆی هەڵەکانی تۆوە بووە.
  • هاوڕێکەت باسی بیروباوەڕی شەخسی خۆی دەکات سەبارەت بە پەروەردەکردنی منداڵ، تۆش قسەکانی وەک هێرشێک لە دژی شێوازی پەروەردەکردنی خۆت وەردەگریت، واتە وا هەست دەکەیت کە ئەو پێی وایە تۆ هەڵەی لە پەروەردەکردنی منداڵەکەت و دەبێت منداڵ بەو جۆرە پەروەردە بکەیت کە ئەو باسی دەکات، لە کاتێکدا ئەو لە ڕوانگەی خۆیەوە قسەی لەسەر بابەتەکە کردوە بەڵام تۆ بە شەخسی قسەکەت وەرگرت.

٨- وەهمی کۆنتڕۆڵکردن

وەهمی کۆنتڕۆڵکردن بە دوو ڕێگە کاری خۆی دەکات: هەست دەکەیت تۆ بەپرسیاری کۆنتڕۆڵکردنی هەموو شتێکی ژیانی خۆت و ئەوانی دیکە، یان هەست دەکەیت بە  هیچ جۆرێک بەپرسیاری کۆنتڕۆڵی ژیانی خۆت و ئەوانی دیکە نیت.

نموونە

  • ئەمڕۆ بڕیار بوو ڕاپۆرتێک ئامادەبکەیت بەڵام نەتکرد. ڕاستەوخۆ بیر لەوە دەکەیتەوە “بێگومان نەمتوانی تەواوی بکەم! چونکە بەڕێوبەرەکەم زۆر ئیشم پێدەکات و ئەمڕۆ لە ئۆفیسەکەدا هەمووان زۆر دەنگیان بەرز بوو. کێ دەتوانێت کارێکی بەو شێوەیە ئەنجام بدات؟”
  • پێت وایە تۆ سەرچاوەی هەموو دڵخۆشی و غەمباری کەسێکی دیکەی. پێت وایە هەست و ڕفتارەکانی ئەو کەسە بەهۆی ڕفتار و هەستەکانی تۆوەیە.
  • دەکرێت پێت وابێت گەر منداڵێک لەبەرچاوت ئۆتۆمبێل لێی بدات بەلاتەوە گرنگ نەبێت لەبەر ئەوەی دایکی دەبێت چاودرێری بکات!

٩- هەڵەی دادپەروەری

ئەم شێواویە مەعریفییە ئاماژەیە بۆ پێوانەکردنی هەموو ڕەفتار و بارودۆخێک لەسەر پێوەرێکی دادپەروەری. کاتێک هەست دەکەیت کە کەسانی تر هەمان بەهای دادپەروەری بۆ بارودۆخ و ڕووداوەکان دانانێن، ئەمەش ناڕەزاییت بۆ دروست دەکات. بە واتایەکی تر، تۆ باوەڕت وایە کە دەزانیت چی دادپەروەرەییە و چی نا دادپەروەرییە،  کاتێکیش لەگەڵ کەسانی دیکە ناکۆک دەبیت، هەست بە دڵتەنگی دەکەیت.

هەڵەی دادپەروەری دەبێتە هۆی ئەوەی لەگەڵ هەندێک کەس و بارودۆخدا ڕووبەڕووی ناکۆکی ببیتەوە، چونکە بەپێویستی دەزانیت کە هەموو شتێک بەپێی بنەماکانی خۆت “دادپەروەرانە” بێت. بەڵام دادپەروەری بە دەگمەن ڕەهایە و زۆرجار دەکرێت بارودۆخەکان خۆپەرستانە بێت.

نموونە

چاوەڕێی ئەوە دەکەیت هاوبەشی ژیانت بێتە ماڵەوە و مەساج بۆ پێیەکانت بکات. پێت وایە ئەمە دادپەروەرانەیە چونکە هەموو پاشنیوەڕۆت بەسەر بردووە لە دروستکردنی ژەمی ئێوارە! بەڵام ئەو بە ماندووییەوە دەگاتە ماڵەوە و تەنها دەیانەوێت حەمامێک بکات. ئەو پێی وایە  ئەوە دادپەروەرانەیە  کە ساتێک بۆ پشوودان لە ژاوەژاوی ڕۆژەکە تەرخان بکات، بۆ ئەوەی دواتر بتوانێت گرنگییەکی تەواوت پێبدات و پێکەوە چێژ لە ژەمی ئێوارەکە وەربگرن لەبری ئەوەی بە ماندووییەوە نانەکەت لەگەڵ بخوات.

١٠- لۆمەکردن

لۆمەکردن ئاماژەیەکە بۆ ئەوەی کەسانی دیکە بکەیتە بەرپرسیار لە چۆنیەتی هەستەکانت.

“تۆ واتکرد هەست بە خراپی بکەم” ئەمە دەستەواژەیە بەزۆری پێناسەی ئەم شێواویە مەعریفییە دەکات. ڕاستە، کەسانی دیکەش دەبنە هۆی هەستی ئازاربەخش،  بەڵام لە کۆتاییدا  هەر خۆتیت کە کۆنتڕۆڵی هەستەکانت دەکەیت لە زۆربەی بارودۆخەکاندا. شێواوییەکە لەو باوەڕەوە دێت کە ئەوانی تر هێزێکی گەورەیان لەسەر ژیانت هەیە، تەنانەت زیاتر لە خۆت.

نموونە

هاوبەشی ژیانت سەرنجێکی خراپ لەسەر جلە نوێیەکەت دەدات پاشان  هەست بە ناڕەحەتی دەکەیت بە درێژایی ڕۆژەکە. پێیان دەڵێیت: “ئێوە وا دەکەن هەست بە خراپیی خۆم بکەم”.

پێت وایە گەر کەسێک ڕەخنەت لێ بگرێت، ئەمە مانای لاوازی تۆیە.

لە شوێنێک لە کەسێک زۆر تووڕە دەبیت لەبەر ئەوەی پێت پێکەنیوە، واتە هۆکارەی توڕەبوونەکەت پێکەنینەکەی بەرامبەر بووە.

بۆ ئەوەی کاریگەرتربیت لە پەیوەندیەکان  و چارەسەر کردنی کێشەکان و گەشتن بە ئامانجەکانت.وە بتوانیت جیهان لە دیدگایەکی دیکەوە ببینیت . وە بۆ ئەوەی  هۆشیارتر و ئارامتر بیت لە بەرەوڕوبونەوە ئاستەنگەکان ئەوا دەتوانیت بەشداری لە کۆرسی NLP بکەیت

ئەم کۆرسە بۆ کێیە؟

١١- دەبێت

وەک شێواوییەکی مەعریفی، لێدوانەکانی “دەبێت” وەک یاسای ئاسنین و بابەتین کە بۆ خۆت و کەسانی دیکە دایدەنێیت، بەبێ ئەوەی تایبەتمەندییەکانی بارودۆخەکە لەبەرچاو بگریت. پێت وایە  شتەکان دەبێ بە شێوەیەکی تەواو بن بەبێ هیچ لادان و تێکچوونێک.

نموونە

  • پێت وایە مرۆڤەکان دەبێت هەمیشە لە کاتی خۆیاندا ئامادە بن.
  • دەبێت کارەکان هەمیشە بەباشی بەڕێوە بچن.
  • پێت وایە کەسێک کە سەربەخۆ بێت لە ڕووی داراییەوە، دەبێت هەر خودی خۆی بتوانێت بەتەواوی بژێوی ژیانی دابین بکات و هەرگیز داوای یارمەتی نەکات.
  • پێت وایە ئەو خوێندکارەی زۆر کۆشش بکات، دەبێت نمرەی بەرز بەدەست بهێنێت.
  • پێت وایە ئەوەی تەمەنی زۆر بێت دەبێت کەسێکی ئاقڵتر بێت لەوانەی کە تەمەنیان لەو کەمترە.

لەوانەیە بەردەوام بە خۆت بڵێیت “دەبێت باشتر بیت”. کاتێک ئەم شتانە ڕوونادات — ئیتر بە هەر هۆکارێکی جیاواز — هەست بە تاوانباری، گوناهـ  دەکەیت یان نائومێد دەبیت.

لەوانەیە باوەڕت بەوە هەبێت کە بەم جۆرە (دەبێت) انە پاڵنەر و هاندان  بۆ خۆت دروست بکەیت، وەک “پێویستە هەموو ڕۆژێک بچمە هۆڵی وەرزش” بەڵام کاتێک بارودۆخەکان دەگۆڕدرێن، و ناتوانیت ئەوەی پێویستە بیکەیت، توڕە دەبیت و دڵتەنگ دەبیت.

١٢- لایەنگیری  خود سەنتەری

لایەنگیری خود سەنتەری وادەکات چاوەڕێی ئەوە بکەیت کە کەسانی دیکە دەبێت ڕێگاکانیان بگۆڕن بۆ ئەوەی لەگەڵ چاوەڕوانییەکان یان پێداویستییەکانی تۆدا بگونجێت.

نموونە

  • تۆ دەتەوێت هاوسەرەکەت تەنها سەرنجی لەسەر تۆ بێت، سەرەڕای ئەوەی دەزانیت کە ئەو کەسێکی کۆمەڵایەتییە و زۆر حەز دەکات هەندێک کات تەنها لەگەڵ هاوڕێکدانیدا بەسەرببات. بۆیە هەر جارێک کە دەیەوێت لەگەڵ هاوڕێکانی بچێتە دەرەوە، تۆ هەست بە نا ئاسوودەیی دەکەیت و پێت قبوڵکراو نییە، زۆرکاتیش ئەمە دەبێتە کێشە  و چوونە دەرەوەکە هەڵدەوەشێننەوە.
  • لە کاتی چوونە دەرەوە لەگەڵ هاوڕێکانت حەز دەکەیت شتەکان بەو شێوەیە بن کە تۆ حەزت پێییەتی ( ئەو باخەی بۆی دەچن، ئەو خواردنگەیەی نانی لێ دەخۆن، هتد….) ئەمەش زۆر کات ناکۆکی لە نێوانتان دروست دەکات و بە کەسێکی خۆ پەرست لەقەڵەمت دەدەن.

١٣- ناونانی هەڵە

ناونانی هەڵە ئاماژەیە بۆ وەرگرتنی تاکە تایبەتمەندییەک  یان ڕفتارێک پاشان گۆڕینی بۆ ڕەها، ئەمەش کاتێک ڕوودەدات کە ڕووداوێک ڕووبدات پاشان بەشێکی ئەو ڕووداوە بکەیتە ناوێک بۆ کەسێک یان شتێکی ناو ڕووداوەکە بە ڕەهایی.

ئەو ناونانانە کە دیاری دەکرێن بەزۆری شێوەیەکی نەرێنی و توندڕەون.

نموونە

  • کەسێک لە ڕووی داراییەوە سەرکەوتوو نەبووە لە ژیانیدا، هەربۆیە پێت وایە سەرنەکەوتوویی ئەو کەسە لە بواری داراییدا یەکسانە بە نەزانی ئەو کەسە لە هەموو بوارەکانی دیکەی ژیانیدا.
  • دەبینیت  کەسێک لە کەسێکی دیکە دەدات، بەبێ ئەوەی بزانیت بۆچی وا دەکات، ڕاستەوخۆ ناوی “کەسێکی بێ ویژدان”ی دەدەیتە پاڵ.
  • کەسێک دەبینیت کە بەپێی کۆمەڵگاکەی تۆ، جلوبەرگێکی نەشیاوی لەبەرکردووە، لەوانەیە ڕاستەوخۆ ناونانی “بێ ئەخلاقی” بدەیتە پاڵ لە جێگەی ئەوەی بڵێیت ” کردەیەکی ئەخلاقی نەکردووە” ( بەپێی بیروباوەڕە ئەخلاقییەکان لەلای تۆ).

١٤- هەمیشە ڕاست بوون

ئەم ئارەزووە کاتێک دەگۆڕێت بۆ شێواوی مەعریفی کە لەسەر هەموو شتێک جێبەجێی دەکەیت، تەنانەت بە بوونی بەڵگە و بیروڕای کەسانی دیکەش.

لەم شێواوییە مەعریفییەدا، بۆچوونەکانی خۆت وەک ڕاستییەکانی ژیان دەبینیت. هەر لەبەر ئەمەشە کە تۆ زۆر هەوڵ دەدەیت بۆ ئەوەی بیسەلمێنیت کە ڕاست دەکەیت.

نموونە

  • لە میانی گفتوگۆیەکی خێزانییدا سەبارەت بە پلانی پشووی هاوین، احمد پێداگری لەسەر ئەوە دەکات کە ئەو شوێنەی ئەو هەڵی بژاردووە تاکە شوێنی گونجاوە کە شایەنی سەردانکردنە و هەموو پێشنیارەکانی دیکە ڕەتدەکاتەوە. بانگەشەی ئەوە دەکات کە  هی ئەوان وەک هی ئەم نییە.
  • لەکاتی گفتوگۆکردن لەسەر پرسێکی فەلسەفی لەگەڵ هاوڕێکانیدا، کاروان بە توندی بەرگری لە بۆچوونەکانی دەکات، ڕەتیدەکاتەوە قسەکانی هیچ ئارگیومێنتێکی دژ بەیەک لەخۆبگرێت، قەناعەتی بەوە هەیە کە بۆچوونەکانی تاکە بۆچوون ڕەوان.

بۆ بینینی بابەتی زیاتر پەنجە داگرە لەسەر وێنەکان.

Categories
phsychology

ئەو – من – منی باڵا

ئەو – من – منی باڵا

یەکێک لە گرنگترین ئەو باسانەی فرۆید لێی دواوە، دەروونی مرۆڤە (کەسایەتی مرۆڤ)  کە زیاتر لە لایەنێکی هەیە. تیۆری کەسایەتی فرۆید  لە ساڵی (١٩٢٣)  بانگەشەی ئەوەی کرد کە دەروون (psyche) سێ بەشە کە هەموویان لە قۆناغە جیاوازەکانی ژیانماندا گەشەیان کردووە.

  • ئید (id) – من
  • ئیگۆ (ego) – ئەو
  • سوپەرئیگۆ (superego) – منی باڵا

ئەمانە سیستەمن نەک بەشێک بن لە مێشک یان هەر بەشێکی جەستەیی، بەڵکو تێگەیشتنی گریمانەیی کاراییە دەروونیەکانن (hypothetical conceptualizations of mental functions).

بەپێی تیۆری دەروونشیکاریی فرۆید:

  • ئید ئەو بەشە سەرەتایی و غەریزەییەی ئاوەزە کە پاڵنەرە سێکسی و شەڕانگێزییەکان و یادەوەرییە شاراوەکان لەخۆدەگرێت.
  • ئیگۆش ئەو بەشە واقیعییەیە کە نیوەندگیری نێوان ئارەزووەکانی  ئید و سوپەر ئیگۆ دەکات.
  • سوپەر ئیگۆ وەک ویژدانێکی ئەخلاقی و گوێڕایەڵی نۆرم و بنەماکانی کۆمەڵگە کاردەکات.

هەرچەندە هەر بەشێکی کەسایەتی تایبەتمەندی ناوازە لەخۆدەگرێت، بەڵام کارلێک دەکەن بۆ پێکهێنانی کۆیەک و هەر بەشێکیش بەشدارییەکی ڕێژەیی لە ڕەفتاری تاکێکدا دەکات.

ئید – (id) چییە؟

 ئید بەشێکە لە نائاگا کە هەموو  پاڵنەر و هەڵچوونەکانی لەخۆگرتووە کە پێی دەوترێت لیبیدۆ (یان ئارەزووی سێکسی: مەبەست لە وشەی سێکس هەموو ئەو چێژ و خۆشیانەیە کە جەستە لە هەر شتێک بێت وەریبگرێت) (libido)، کە ئەمەش جۆرێکە لە وزەی سێکسی کە بۆ هەموو شتێک بەکاردەهێنرێت. ئید ئەو بەشە هەڵچوونیە نائاگاییەی دەروونمانە کە ڕاستەوخۆ و دەستبەجێ دەیەوێت وەڵامی پاڵنەر و پێداویستی و ئارەزووە سەرەتاییەکان بداتەوە. کەسایەتی منداڵی تازە لەدایکبوو هەمووی ئیدە ،  دواتر ئیگۆ و سوپەر ئیگۆ گەشە دەکات. ئید سەرسەختە، چونکە تەنها وەڵامی ئەو شتانە دەداتەوە کە فرۆید ناوی لێنابوو بنەمای چێژ (ئەگەر هەستێکی خۆشی هەبوو، بیکە) (pleasure principle).

فرۆید پێی وابوو  کە ئید بە شێوەیەکی نائاگا بەپێی بنەمای چێژ ( تێرکردنی غەریزە بنەڕەتییەکان) کاردەکات. ئید دوو جۆر غەریزەی بایۆلۆژی (یان پاڵنەر) پێکدێت :

  • لەوانە غەریزەی سێکسی (ژیان) کە پێی دەوترێت ئیرۆس (Eros) (لیبیدۆ).
  • غەریزەی شەڕانگێزی (مردن) کە پێی دەوترێت ثانتۆس (Thanatos).

ئیرۆس، یان غەریزەی ژیان، یارمەتی تاک دەدات بۆ مانەوە. چالاکییە بەردەوامەکانی ژیان وەک هەناسەدان، خواردن و سێکس ئاراستە دەکات . ئەو وزەیەی کە غەریزەی ژیان دروستی دەکات بە لیبیدۆ ناسراوە.

لە بەرامبەردا ثانتۆس، یان غەریزەی مردن، وەک کۆمەڵێک هێزی تێکدەر لە هەموو مرۆڤەکاندا سەیر دەکرێت. کاتێک ئەم وزەیە ئاراستەی دەرەوە دەکرێت بۆ سەر ئەوانی تر، وەک شەڕانگێزی و توندوتیژی دەردەکەوێت. فرۆید پێی وابوو ئیرۆس لە ثانتۆس بەهێزترە، هەربۆیە مرۆڤەکان زیاتر هەوڵی ژیانکردن دەدەن نەک خۆکوژی یان خەڵک کوشتن.

ئید بە درێژایی ژیانی مرۆڤ لە ئەرکەکەیدا وەک سەردەمی کۆرپەلەیی دەمێنێتەوە و لەگەڵ کات و ئەزمووندا ناگۆڕێت، چونکە پەیوەندی نییە بە جیهانی دەرەکییەوە. هەروەها کاریگەری واقیع و لۆژیک و جیهانی ڕۆژانەی لەسەر نییە، چونکە لەناو بەشە نائاگاییەکەی دەرووندا کاردەکات. ئید لەسەر بنەمای چێژ کاردەکات، ئەەمەش تاک ئاڕاستە دەکات کە دەبێت هەموو پاڵنەرێک دەستبەجێ تێر بکرێت، بەبێ گوێدانە دەرئەنجام و لێکەوتەکانی.

کاتێک ئید داواکارییەکانی بەدەست دەهێنێت، ئێمە چێژ ئەزموون دەکەین. کاتێکیش ئینکاری  یان بەرگری لە خواستەکانی دەکرێت ، ئەزموونی ناخۆشی دەکەین.

ئید بیرکردنەوەکانی سەرەتایی و غەریزەییە کە بە  نالۆژیکی و نائەقڵانی و خەیاڵاوی دەناسرێتەوە. ئەم فۆرمەی بیرکردنەوە ، هیچ تێگەیشتنێکی لە واقیعی شتەکان نییە، هەروەها لە سروشتدا خۆپەرست و غەریزە سەنتەرییە.

دبلۆمی وەرگێڕان

ئیگۆ (ego)  چییە؟

ئیگۆ بریتییە لەو بەشەی ئید کە بەهۆی کاریگەریی ڕاستەوخۆی جیهانی دەرەکییەوە دەستکاری کراوە. ئیگۆ تاکە بەشێکە لە کەسایەتی ئاگامەند (conscious personality).

ئیگۆ گەشە دەکات بۆ نێوەندگیری لە نێوان ئیدی ناڕاستەقینە (unrealistic id) و جیهانی دەرەکی ڕاستەقینە (real external world). بە شێوەیەکی نمونەیی (Ideally).

 ئیگۆ ئەقڵکاری دەکات، لە کاتێکدا ئید نائەقڵانییە.

ئیگۆ لە کاتی کۆرپەلەییدا لە ئیدەوە گەشە دەکات. ئامانجی ئیگۆ ئەوەیە کە داواکارییەکانی ئید بە شێوەیەکی سەلامەت و پەسەندکراو تێر بکات. لە ڕێگەی ڕەچاوکردنی واقیع ، ئاداب، یاسا و ڕێسا کۆمەڵایەتییەکان.

ئیگۆ پەیڕەوی واقیع دەکات چونکە لە هەردوو دەروونی ئاگا و نائاگادا کاردەکات (the conscious and unconscious mind)، ڕێگەی واقیعی بۆ تێرکردنی داواکارییەکانی ئید دادەڕێژێت. زۆرجار هەوڵدەدات  خواستەکانی ئید دوابخات بۆ ئەوەی دووربکەوێتەوە لە دەرئەنجامە نەرێنییەکانی کۆمەڵگا.

ئیگۆ وەک ئید بەدوای چێژدا دەگەڕێت و خۆی لە ئازار دەپارێزێت، بەڵام بە پێچەوانەی ئیدەوە، ئیگۆ لە هەوڵی داڕشتنی ستراتیژییەکی واقعیانەیە بۆ بەدەستهێنانی چێژ.

ئیگۆ هیچ چەمکێکی ڕاست و هەڵەی نییە. زۆر بە سادەیی، شتێک باشە ئەگەر  لە کۆتاییدا بە تێرکردنی  خۆی بگات بەبێ ئەوەی زیان بە خۆی یان ئید بگەیەنێت.

زۆرجار ئیگۆ لاوازە بە بەراورد بە ئیدی سەرسەخت.  باشترین شت کە ئیگۆ دەتوانێت بیکات ئەوەیە کە لەسەر ئیدەکە بمێنێتەوە بە ئاراستەیەکی دروست و لە کۆتاییدا شانازی بەخۆیەوە بکات وەک ئەوەی کردارەکە لەژێر بڕیاری خۆیدا بووە.

فرۆید لێکچوونێکی کرد لە نیوان ئیگۆ و ئید دا، بەوەی کە ئید  ئەسپە و ئیگۆ ئەسپ سوارەکەیە. ئیگۆ وەک پیاوێکی سوارچاکی ئەسپەکە وایە کە دەبێت هێزە باڵادەستەکەی ئەسپەکە کۆنتڕۆڵ بکات.

ئەگەر ئیگۆ شکستی هێنا لە جێبەجێکردنی بنەما واقیعییەکان و دڵەڕاوکێی ئەزموون کرد، میکانیزمی بەرگری نائاگا (unconscious defense mechanisms) بەکاردەهێنرێت بۆ یارمەتیدانی تاک لە دوورخستنەوەی هەستە ناخۆشەکان (واتە لەو دڵەڕاوکێیە).

ئیگۆ خەریکی بیرکردنەوەی پرۆسەی دووەمییە (secondary process thinking)، کە ئەم جۆرە بیرکردنەوەیە ئەقڵانییە، واقیعییە و ئاراستەکراوە بۆ چارەسەرکردنی کێشەکان. ئەگەر ئەو پلانەی دایناوە کار نەکات ، ئەوا دووبارە بیری لێدەکاتەوە تا چارەسەرێک دەدۆزێتەوە. ئەمەش بە تاقیکردنەوەی واقیع ناسراوە (reality testing) و کەسەکە دەتوانێت کۆنتڕۆڵی پاڵنەرەکانی بکات و خود کۆنتڕۆڵکردن (self-control)  نیشان بدات، لە ڕێگەی زاڵبوون بەسەر ئید دا.

تایبەتمەندییەکی گرنگی کاری کلینیکی و کۆمەڵایەتی (clinical and social work) بریتییە لە بەرزکردنەوەی کارایی ئیگۆ لە ڕێگەی یارمەتیدانی چارەخواز بۆ بیرکردنەوە لە بژاردەی جیاواز لە بارودۆخەکاندا.

سوپەرئیگۆ –(superego)  چییە؟

سوپەرئیگۆ بەها و ئەخلاقیاتی کۆمەڵگا لەخۆدەگرێت کە لە دایک و باوک و کەسانی دیکە فێردەبێت. لە دەوروبەری ٣ – ٥ ساڵ لە قۆناغی گەشەکردنی دەروونی سێکسیدا گەشە دەکات.

سوپەرئیگۆ لە سەرەتای منداڵیدا گەشە دەکات  و فێری بەرپرسیارێتی دەکرێت  لە پەیڕەوکردنی بنەما ئەخلاقییەکانی ناو کۆمەڵگا.

سوپەرئیگۆ لەسەر بنەمای ئەخلاقیاتی کۆمەڵگا کاردەکات و پاڵنەرێکە بۆ ئەوەی بە شێوەیەکی بەرپرسیارانە و قبوڵکراو لە ڕووی کۆمەڵایەتییەوە ڕەفتار بکەین.

سوپەرئیگۆ بەشێکە لە دەنگی نائاگایی دەروون کە لە دێتە ئاگاییەوە (ئەنجامدانی ئەوەی کە ڕاستە) و سەرچاوەیەکە بۆ ڕەخنەگرتن لە خود.

سوپەرئیگۆ چەندین  ڕێگەپێدان و قەدەغەکردن لەخۆ دەگرێت کە بە شێوەیەکی نائاگا لە شێوەی فەرمانی “بیکە یان مەیکە ” دەردەکەون.

ئەرکی سوپەرئیگۆ بریتییە لە کۆنترۆڵکردنی پاڵنەرەکانی ئید، بە تایبەت ئەوانەی کە کۆمەڵگا قەدەغەی دەکات، وەک پاڵنەرە سێکسی و شەڕانگێزییەکان. هەروەها ئیگۆ ڕازی دەکات کە ڕوو لە ئامانجە ئەخلاقیەکان (moralistic goals) بکات نەک تەنها ئامانجە واقیعییەکان (realistic goals).

نهێنی دەوڵەمەندی و سەرمایەداری

سوپەرئیگۆ لە دوو سیستەم پێکدێت:

ویژدان (conscience)

ویژدان “دەنگی ناوەوە – inner voice “مانە کە پێمان دەڵێت کەی شتێکی هەڵەمان کردووە. ویژدان دەتوانێت سزای ئیگۆ بدات بە هۆی هەستکردن بە تاوانباری. بۆ نموونە ئەگەر ئیگۆ خۆی بداتە دەست داواکارییەکانی ئیدەوە، ڕەنگە سوپەرئیگۆکە لە ڕێگەی دروستکردنی هەستی تاوانبارییەوە وا لە کەسەکە بکات هەست بە تاوانباری بکات.

خودی نمونەیی (یان ئیگۆی نمونەیی) – ideal self (or ego-ideal)

 خودی نمونەیی، وێنەیەکی نمونەیی خەیاڵییە کە دەبێ چۆن بیت، دەبێت چۆن کار بکەیت ، چۆن مامەڵە لەگەڵ کەسانی دیکەدا بکەیت و چۆن وەک ئەندامەکانی  کۆمەڵگا ڕەفتار بکەیت.

 ئەو منداڵانەی لەلایەن دایک و باوکەوە پەروەردە دەکرێن بە مەرج (کاتێک کارێکی  دروست دەکەن، ئەوکات خۆشویستراون) – بەم خۆشەویستی ئەزموون دەکەن، ئەمەش وا لە منداڵ دەکات کە  ئەزموونانە وەک کارێکی ڕاستەقینە لێکدانەوە بۆ بکات و زنجیرەیەک لە وێنە و خەیاڵ لە مێشکیاندا لەسەر ڕاست و هەڵە دروست بکات.

ئەو ڕەفتارانەی  کە دەبێتە هۆی کە  خودی نمونەیی کەم ببێتەوە، لەلایەن سوپەرئیگۆوە لە ڕێگەی هەستی تاوانبارییەوە سزا دەدرێت. هەروەها سوپەرئیگۆ دەتوانێت لە ڕێگەی خودی نمونەییەوە پاداشتمان بداتەوە کاتێک بەو شێوەیە ڕفتار دەکەین کە خوازیاری خۆیەتی (سوپەرئیگۆ).

 هەستی گوناهـ یان تاوانباری ( Guilt) کێشەیەکی باو و ئاساییە بەهۆی ئەو هەموو ئیلهام و پاڵنەرانەی ئید، لە بەرامبەری هەموو قەدەغەکردن و کۆدە ئەخلاقییەکانی سوپەرئیگۆ دروست دەبێت. شێوازی جۆراوجۆر هەیە کە تاک مامەڵە لەگەڵ هەستی تاوانباریدا دەکات، کە پێیان دەوترێت میکانیزمە بەرگرییەکان ( defense mechanisms)

ئەگەر خودی نمونەیی کەسێک بە ستانداردێکی زۆر بەرز بێت، ئەوا هەر شتێک کەسەکە بیکات بە  شکست هەژمار دەکرێت.

هەندێک نمونەی ژیانی ڕۆژانە

خواردنی ژەمێکی تەندروست

  • ئید: ڕەنگە ئیدەکەت ببێتە هاندەر بۆ ئەوەی خواردنە خراپ و ناتەندروستەکانی وەک خواردنی خێرا بخۆیت چونکە بەدوای چێژ و دڵخۆشکردنی دەستبەجێدا دەگەڕێت.
  • ئیگۆ: ئیگۆکەت وەک بەشە ئەقڵانیەکەی مێشکت، ڕەنگە دەرئەنجامە درێژخایەنەکانی خواردنی خۆراکی ناتەندروست لەبەرچاو بگرێت و بڕیار بدات ژەمێکی  کەمێک هاوسەنگتر و تەندروستر هەڵبژێریت.
  • سوپەرئیگۆ: سوپەرئیگۆ گوێڕایەڵی نۆرم و بەها کۆمەڵایەتییەکان دەکات، ڕەنگە کاریگەری لەسەرت هەبێت بۆ  خواردنی تەندروست و دوورکەوتنەوە لە خواردنی خراپ بۆ ئەوەی بەپرسیارێتی لاشەیەکی تەندروست هەڵبگریت.

بەڕێوەبردنی کات

  • ئید: ڕەنگە ئیدەکەت وەسوەسەت بۆ دروست بکات کە کارەکان دوابخەیت و بەشداری چالاکییە گرنگەکان نەکەیت کە چێژێکی ڕاستەوخۆت  پێشکەش ناکەن و دەتخەنە دەرەوەی بازنەی ئارامیت. بە کورتی هەوڵدەدات دورتبخاتەوە لە ئەرک و بەرپرسیارێتیەکانت.
  • ئیگۆ: ڕەنگە ئیگۆکەت هانت بدات کە پلانی کاتەکانت بە شێوەیەکی کاریگەر دابنێیت، ئەرکە گرنگەکان لە پێشینەدا دابنێیت و هاوسەنگییەک لە نێوان کارە سەرەکیەکانت و چالاکیە چیژبەخشەکانت دروست بکەیت.
  • سوپەرئیگۆ: ڕەنگە سوپەرئیگۆکەت گرنگی پابەندبوون بە وادەی کۆتایی کارەکان (deadlines) و جێبەجێکردنی بەڵێنەکان و لە کاتی خۆیدا بیرت بخاتەوە، بۆ ئەوەی شەرمەزاری لای ئەوانی دیکە نەبیت، چونکە ئەمانە بە ڕەفتاری بەرپرسیارانە و پەسەندکراوی ناو کۆمەڵگا دادەنرێت.

مامەڵەکردن لەگەڵ توڕەیی

  • ئید: کاتێک کەسێک بێزارت دەکات یان توڕەت دەکات، ئیدەکەت لەوانەیە ببێتە هۆی پاڵنەرێکی ناوەکی شەڕانگێزی و  لە تووڕەییدا چەقۆیەک لەو کەسە بدەیت، دەیەوێت ئەو هەست و سۆزە ناوەکییە بەهێزە خاڵی بکاتەوە.
  • ئیگۆ: ڕەنگە ئیگۆکەت کار بکات بۆ کۆنترۆڵکردنی توڕەییەکەت، دۆزینەوەی ڕێگەی تەندروستتر بۆ دەربڕینی هەستەکانت، بۆ نمونە تەرخانکردنی ساتێک بۆ ئارامبوونەوە یاخود پشتگوێخستی کەسەکە.
  • سوپەرئیگۆ: ڕەنگە سوپەرئیگۆکەت هانت بدات بۆ وەڵامدانەوەیەکی هاوسۆزیانە  لەسەر بنەمای تێگەیشتن لە بەرامبەر بە لەبەرچاوگرتنی دیدگای بەرامبەرەکەت یان هەوڵدان بۆ چارەسەرکردنێکی ئاشتیانە، چونکە ئەمە هاوتەریبە لەگەڵ چاوەڕوانییەکانی کۆمەڵگا بۆ ڕەفتاری ڕێزدار ( گەر لە کۆمەڵگاکەدا گفتوگۆکردن و تێگەیشتن لە بەرامبەر مانای ڕفتارێکی دروست بێت)

کڕینی کاڵایەک

  • ئید: ڕەنگە ئیدەکەت ببێتە هۆی  بۆ کڕینی شتێک لەسەر هەڵچونێکی هەست و سۆزی بە‌هێز بۆ ئەو شتە، بەبێ گوێدانە ئەوەی کە ئایا ئەم شتە بەڕاستی پێویستە یان توانای کڕینیت هەیە.
  • ئیگۆ: ڕەنگە ئیگۆکەت هەڵسەنگاندن بۆ ئەوە بکات کە ئایا کڕینەکە پێویستە و گونجاوە یان لەگەڵ بودجە و ئامانجە داراییەکانتدا هاوتەریبە یان نا.
  • سوپەرئیگۆ: لەوانەیە سوپەرئیگۆکەت بیرت بخاتەوە کە بەرپرسیار بیت لە خەرجییەکانت، بە لەبەرچاوگرتنی ئەوەی کە ئایا کڕینەکە  هاوتەریبە لەگەڵ بەهاکانت و ئەخلاقی داراییت.

وەزشکردنی بەردەوام

  • ئید: ڕەنگە ئیدەکەت پێی باشتر بێت لەسەر قەنەفەیەک دابنیشیت و سەیری فیلم بکەیت وەک لەوەی بچیت بۆ هۆڵی وەرزشی و خۆت ماندوو بکەیت.
  • ئیگۆ: ڕەنگە ئیگۆکەت گرنگی ئەنجامدانی چالاکی جەستەیی بۆ سەلامەتی جەستەیی و دەروونیت بەبیربخاتەوە،  بەمەش هانت بدات بۆ ئەنجامدانی چالاکی جەستەیی بەردەوام.
  • سوپەرئیگۆ: ڕەنگە سوپەرئیگۆکەت بیرۆکەی خود کۆنتڕۆڵکردن لە پاراستنی شێوازی ژیانی تەندروستدا بەرەوپێش ببات، بە پەرپێدان و بەبیرخستنەوەی بەهای گرنگی وەرزشکردن و تەندروستییەکی باش.

کاریگەرییە چارەسەرییەکان

بەپێی ڕێبازی  دەروونشیکاری، چارەسەرکەر کێشەکە چارەسەر دەکات بە یارمەتیدانی چارەخواز بۆ قووڵبوونەوەی لە منداڵیدا و دیاریکردنی ئەوەی کە لە چ کاتێکدا کێشەکە سەریهەڵداوە.

ناسینەوە و دیاریکریکردنی کێشەکە دەتوانێت بهێنرێتە ناو ئاگاییەوە، دواتریش دەتوانرێت ناهاوسەنگییەکە چارەسەر بکرێت یەکسانی لە نێوان ئید و ئیگۆ و سوپەرئیگۆدا بگەڕێنێتەوە.

لە ئەنجامدا میکانیزمەکانی بەرگری تەنها لە ئاستی بەرگریدا کاردەکەن. دەروونشیکاری، ئەو شێوازەی کە بۆ بەرهەمهێنانی ئەم هاوسەنگییە نوێیە بەکاردەهێنرێت، کات و تێچووی زۆری دەوێت. جگە لەوەش، ناتوانێت هیچ پێوانەیەکی بابەتیانە بکات بۆ ئەوەی نیشانی بدات کە چارەسەرەکە کاریگەر بووە یان نا. دەکرێت چارەخوازەکان بانگەشەی ئەوە بکەن کە هەست بەباشتربوون دەکەن، نەک لەبەر ئەوەی باشتربوون، بەڵکو بەهۆی ئەو کات و تێچوونە و ئامادەبوونیان بووە لە پڕۆسەی چارەسەریدا.

بۆ بینینی بابەتی زیاترپەنجە لەسەر وێنەکە داگرە

Categories
phsychology

شێوازەکانی پەیوەندی بەستن و کاریگەری لە ژیانی مرۆڤەکاندا

شێوازەکانی پەیوەندی بەستن و کاریگەری لە ژیانی مرۆڤەکاندا

شێوازەکانی پەیوەندی بەستن ئاماژەیە بۆ ئەو مۆدێلانەی پەیوەندی کە مرۆڤەکان لە منداڵیدا وەریدەگرن و دەیگوازنەوە بۆ پەیوەندییەکانیان لە تەمەنی پێگەیشتندا. شارەزایان پێیان وایە کە لە  ئەو پەیوەندیانەوە سەرچاوەیان گرتووە کە مرۆڤ لە ساڵانی سەرەتاییدا تەمەنیدا دروستی کردووە یاخود بینیویەتی.

چوار شێوازی پەیوەندی بەستن  هەیە:

  • پەیوەندی بەستنی سەلامەت (Secure Attachment): بەو شێوەیەی پەیوەندی دەوترێت کە تاک لە پەیوەندییەکانی ئازادە و ئاسودەیە و هەست بە ئارامی دەکات. هەروەها هاوسەنگی ڕاگرتووە  لە نێوان پشتبەستن بە کەسانی دیکە و پشت بەستن بەخۆی، بەو مانایەی دەزانێت لە کوێدا دەبێت خۆی بەرپرسیارێتی ڕووداو و هەلومەرجەکان هەڵبگرێت و چ کاتێکێش داوای هاوکاری و ڕێنمایی لە کەسانی دیکە بکات.
  • پەیوەندی بەستنی خولیایی (Preoccupied Attachment): ئەو کەسانەی کە ئەم شێوازە پەیوەندییەیان هەیە خولیایەکی بەتینی دروستکردنی پەیوەندی زۆر نزیکیان لەگەڵ کەسانی دیکە هەیە. زۆرکات لە پەیوەندیەکانیادا داواکارییان زۆرە، هەروەها زۆر  پشت بەو کەسە دەبەستن کە وابەستەی بوون.
  • ·         پەیوەندی بەستنی خود بەسی (Dismissive Attachment): ئەم شێوازە بە هەستێکی بەهێزی  خود-بەسی  (self-sufficiency) تایبەتمەندە، ئەمەش بەو مانایەی کە بۆ ژیانکردن هەست دەکات پێویستی بە کەسانی دیکە نییە و خۆی دەتوانێت هەموو شتێک بۆخۆی بکات. باوەڕی بە پەیوەندی نزیک لەگەڵ کەسانی دیکە نییە و زۆرجار تا ئەو ڕادەیەی کە دابڕان هەڵدەبژێرێت.
  • پەیوەندی بەستنی ترسناک (Fearful Attachment): ئەو کەسانەی کە شێوازی پەیوەندی ترسناکیان هەیە ئارەزووی پەیوەندییەکی زۆر نزیکیان لەگەڵ کەسانی دیکە هەیە و ترسیان لە  لەدەستدان و بێکەسی هەیە.

مۆدێلەکانی مامەڵەکردن

کاردانەوە ڕفتاری و سۆزدارییەکانی دایک و باوک لە قۆناغەکانی سەرەتای منداڵدا، کاریگەری گەورەی لەسەر و تێگەیشتن و دوونیابینی منداڵ هەیە سەبارەت بە پەیوەندی بەستن، هەروەها چۆنیەتی مامەڵەکردن لەگەڵ کەسانی دیکەدا چ کەسانی ئاسایی چ هاوبەشی ژیانیان، جگە لەوەش شێوازی بینینی خۆیان وەک تاکێک لە پەیوەندیەکاندا.

بۆ نموونە، تا چەند منداڵ خۆی بە شایستەی خۆشەویستی، گرنگیپێدان، متمانەپێکراوی لەلایەن کەسانی دیکەوە هەست پێدەکات؟ کاتێک بۆ یەکەمین جار کۆرپەلەلە مامەڵە لەگەڵ دایک و باوکیدا دەکات و شێوازی دروستکردنی پەیوەندییەکانی لەگەڵ کەسانی دیکە بەو جۆرەی دەیبینێت دادەمەزرێت،  ئاڕاستەی دەروونی و سۆزداریش بۆ شێوازی پەیوەندیکردن لەگەڵ کەسانی دیکە بەو جۆرە دروستدەکات. جۆن بۆولبی (John Bowlby)  لە ساڵی ١٩٦٩ ئاماژەی بەمە کردووە وەک مۆدێلێکی کارکردنی ناوخۆیی

 دەکرێت پەیوەندییە ڕۆمانسیەکان ڕەنگدانەوەی شێوازی پەیوەندی بەستنەکانی سەرەتای منداڵی بن، چونکە ئەو ئەزموونەی مرۆڤ لەگەڵ چاودێریکارەکەی (کە بەگشتی دایک و باوکە) کە لە منداڵیدا هەیەتی، دەبێتە هۆی دروستبوونی چاوەڕوانی هەمان ئەو ئەزموونانە لە پەیوەندییەکانی دواتریدا وەک هاوڕێ، یان هاوسەرەکەی.

بەڵام توێژەرانی دیکە پێیان وانیە یەک مۆدێلی مامەڵەکردن هەبێت کە لە تەواوی پەیوەندییەکاندا فۆرم وەربگرێت، بەڵکو هەر جۆرە پەیوەندییەک مۆدێلێکی مامەڵەکردنی جیاواز لەخۆدەگرێت. بۆ نمونە، کەسێک دەتوانێت بە شێوەیەکی تەندروست پەیوەست بێت بە دایک و باوکیەوە بەڵام لە پەیوەندییە سۆزدارییەکاندا بە شێوەیەکی ناتەندروست پەیوەندی ببەستێت.

پەیوەندی سەرەتای منداڵی دایک و کۆرپەلە

تا دایک لە مانگە سەرەتاییەکانی  لە دایکبوونی کۆرپەلەکەیدا ،تا زیاتر کاتەکانی لەگەڵدا  بەسەرببات، پەیوەندییان زیاتر تەندروست دەبێت.

دایکانی گرنگیپێدەر، ئەو دایکانەی گرنگی بە منداڵەکانیان دەدەن و وەڵامی داخوازییەکانیان دەدەنەوە  و پێویستییەکانیان بۆ پڕدەکەنەوە بە شێوەیەکی تەندروست. منداڵەکانیان زیاتر  لەسەر شێوەی فۆرمی پەیوەندی تەندروست پەروەردە دەبن.

لە بەرامبەردا ئەو دایکانەی گرنگی کەم دەدەن بە منداڵەکەیان، بۆ نموونە ئەوانەی کە بە هەڵە وەڵامی پێداویستییەکانی منداڵ دەدەنەوە چ بە زیادپێدان یان پێنەدان، یان هەمیشە هەست بە بێزاری دەکەن و منداڵەکە پشتگوێ دەخەن، یاخودیش پێیان وایە گرنگی پێدان، منداڵ لاساز دەکات….. ئەگەری زۆرە منداڵەکانیان بە شێوەیەکی ناتەندروست پەیوەندییەکانیان فۆرم وەربگرێت.

پەیوەندی بەستن لە ژیاندا

تیۆری پەیوەندی بەستن کە لەلایەن جۆن بۆولبیەوە  (John Bowlby) پەرەی پێدراوە، بۆ ڕوونکردنەوەی پەیوەندی سۆزداری نێوان کۆرپەلە و چاودێریکار، کاریگەری لەسەر تێگەیشتن لە پەیوەندییە سۆزدارییەکان هەیە. بە گوێرەی بۆولبی، پێدەچێت پەیوەندییەکانی دواتری کۆرپەلە درێژەپێدەری ئەو فۆرمی پەیوەندییانە بن کە لە سەرەتای کۆرپەلەییدا شێوەی گرتووە. چونکە فۆرمی ئەو پەیوەندییانەی کۆرپەلە لە سەرەتادا دەیبەستێت، مۆدێلێکی پەیوەندی بەستن لەناو خۆیدا گەشەپێدەدات، ئەمەش وا دەکات کۆرپەلە چاوەڕێی هەمان شت بکات لە پەیوەندییەکانی دواتردا. بە واتایەکی تر، بەردەوامی لە نێوان فۆرمەکانی سەرەتای منداڵی  و شێوازی پەیوەندی بەستەکانی لە داهاتوودا دەبێت. ئەمەش بە گریمانەی بەردەوامی (continuity hypothesis) ناسراوە.

بەپێی گریمانەی بەردەوامی، ئەزموونەکان لەگەڵ فۆرمەکانی پەیوەندی بەستن لە منداڵیدا بە تێپەڕبوونی کات دەمێنێتەوە و بۆ ئاڕاستەکردنی تێڕوانینەکانی تاک بۆ جیهانبینی کۆمەڵایەتی و کارلێکەکانی داهاتووی لەگەڵ ئەوانی دیکە بەکاردەهێنێت.

چۆن دەبیتە خاوەنکارو سەرکەوتووشبیت لە هەمان کاتدا

 شێوازەکانی پەیوەندی بەستن  لە پێگەیشتوواندا

شێوازەکانی پەیوەندی بەستن لە بابەتە مەعریفییەکانەوە فۆرم وەردەگرێ کە پەیوەندییان بە خود (self) ەوە هەیە :

  • ئایا من شایەنی خۆشەویستیم؟ شایەنی ئەوەم ڕێزم لێ بگرێت؟ شایەنی ئەوەم گرنگیم پێ بدرێت؟ شایەنی ئەوەم بچمە پەیوەندی خۆشەویستییەوە؟
  • ئایا دەتوانم پشت بە کەسانی دیکە ببەستم لە کاتی فشار و ناڕەحەتییەکاندا؟
  • ئایا کەسانی دیکە من قبوڵ دەکەن؟ کەسانی دیکە منیان بەلاوە گرنگە؟ کاریگەریم لە ژیانی ئەوانی دیکەدا هەیە؟

لێرەدا تاکەکان دەتوانن باوەڕێکی ئەرێنی یان نەرێنی سەبارەت بە خۆیان، هەروەها باوەڕێکی ئەرێنی یان نەرێنی سەبارەت بە کەسانی دیکەیان هەبێت. لە ئەنجامدا یەکێک لەم چوار شێوازەی پەیوەندی بەستن لە پێگەیشتوواندا فۆرم وەردەگرێت.

بارتۆلۆمیۆ و هۆرۆوتز (Bartholomew and Horowitz) چوار شێوازی وابەستەیی کەسانی پێگەیشتوویان نیشاندا سەبارەت بە مۆدێلی مامەڵەکردن لەگەڵ خود و ئەوانی دیکە. لەوانە:

  • سەلامەت
  • کەمتەرخەم
  • خولیایی
  • ترسناک.

پەیوەندی بەستنی سەلامەت

ئەم جۆرە پەیوەندی بەستنە لەوەوە سەرچاوەی گرتووە کە دایک لەسەرەتای مندڵیدا پێداویستییە سۆزدارییەکانی کۆرپەلەی پڕکردوەتەوە. لە قۆناغی منداڵیدا، ئەو منداڵانەی کە پەیوەندی بەستنێکی سەلامەتیان هەیە، دایکیان وەک سەرچاوەیەکی سەلامەتی دەبینن. هەربۆیە کاتێک دایکیان بەجێیان دەهێڵێت بە شێوەیەکی سروشتی نائاسودە دەبن (separation anxiety)، هەروەها دڵەڕاوکێی سروشتی نیشان دەدەن کاتێک کەسێکی نامۆ لێیان نزیک دەبێتەوە.

هەندێک لە تایبەتمەندییەکانی:

  • وێنەیەکی ئەرێنی و باشیان بۆخۆیان هەیە (positive self-images) هەروەها وێنەیەکی ئەرێنی و باشیان بۆ کەسانی دیکەش هەیە (positive images of others). واتە هەم هەستی شایستەبوونیان بۆخۆیان هەیە، هەروەها پێشبینی و چاوەڕوانیەکانیان بۆ کەسانی دیکە  بەگشتی باشە و پێیان وایە  ئەوانی دیکە قبوڵی دەکەن.
  • بە دەربڕینی هەست و بیرکردنەوەکانیان لەگەڵ کەسانی دیکە  بە شێوەیەکی تەندروست،  ئاسوودەن. لە داواکردنی یارمەتی لە کەسانی دیکە  ئاسودەن، هەروەها سنگ فراوانیشن بۆ یارمەتیدانی ئەوانی دیکە.
  • پەیوەندییەکانیان لەگەڵ کەسانی دیکە بە بەنرخ دەزانن و کاریگەری پەیوەندییەکانیان لەسەر کەسایەتییەکانیان دووپات دەکەنەوە.
  • ·          لەوانەیە ڕووداوی نەرێنی پەیوەندی بەستن ئەزموون بکەن، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا دەتوانن بە شێوەیەکی بابەتیانە هەڵسەنگاندن بۆ کەسەکان و ڕووداوەکان بکەن و بەهایەکی ئەرێنی بۆ پەیوەندییەکان دابنێن.
  • گرنگترین پەیوەندییە سۆزداریی و ڕۆمانسیەکانیان، بە دڵخۆشی و متمانە تایبەتمەندە. دەتوانن سەرەڕای هەڵەی خۆشەویستەکانیان، پشتگیری خۆشەویستەکانیان بکەن و یارمەتیان بدەن تا هەڵەکانیان چاک بکەنەوە.
  • پەیوەندییەکانیان زیاتر دەخایەنێت، چونکە پێیان وایە هەرچەندە هەستی ڕۆمانسی ڕەنگە کەم بێتەوە، بەڵام خۆشەویستی ڕاستەقینە هەرگیز کاڵ نابێتەوە.

پەیوەندی بەستنی خولیایی

ئەم جۆرە شێوازی پەیوەندی بەستنە لەوەوە سەرچاوە دەگرێت کە دایکەکە هەندێک جار  زیاد لە پێویست داخوازییەکانی کۆرپەلە دابین دەکات و هەندێکجاریش پێداویستییە سۆزدارییەکانی پشتگوێ دەخات، واتە ڕەفتاری دایکەکە ناهاوسەنگ و ناتەبایە. ئەو کەسانەی ئەم جۆرە پەیوەندییە دەبەستن، ئەزموونی پەیوەندییان سارد و سڕ بووە لەگەڵ دایک و باوکیان لە سەردەمانی منداڵیدا.

 هەندێک لە تایبەتمەندییەکانی:

  • وێنەیەکی نەرێنی خۆیان و وێنەیەکی ئەرێنییان بۆ ئەوانی دیکە هەیە. واتە هەستکردن بە ناشایستەیییان (unworthiness) هەیە بەڵام بە گشتی هەڵسەنگاندنیان بۆ ئەوانی دیکە ئەرێنییە.
  • بۆ ئەوەی خۆیان قبوڵ بکەن، هەوڵدەدەن  بۆ بەدەستهێنانی ڕەزامەندی لە پەیوەندییەکانیان لەگەڵ کەسانی دیکە. هەربۆیە زۆر پێویستیان بە وابەستەبوونە بە کەسانی دیکەوە، چونکە هەست بە گرنگی و بەهای خۆیان لە تێروانینی و سەرنجەکانی ئەواندا دەکەن.
  • ئەو منداڵانەی کە ئەم جۆرە پەیوەندی بەستنەیان هەیە،  کاتێک دەکەونە بارودۆخێکی نوێوە، بە دایکیانەوە دەلکێن و ئامادە نین لێی ببنەوە – ئەمەش ئەوە پیشان دەدات کە متمانەیان بەخۆیان نییە.
  • کاتێک لە دایکیان جیا دەبنەوە، زیاد لە پێویست نائاسودە دەبن. کاتێک دایکەکە دەگەڕێتەوە دڵخۆش دەبن بە بینینی و بۆ ئاسوودەیی دەچنە لای، بەڵام ناتوانن هەمووکات دڵنەوایییان پێ بدرێت و لەوانەیە نیشانەی توڕەیی بەرامبەری ببینێت لەسەر ئەو وابەستەبوونەی بەو کەسەوە.
  • ئارەزووی پەیوەندی بەستنی نزیک دەکەن بەڵام  لەو دڵەڕاوکێیەدا دەمێننەوە کە ئایا هاوبەشەکەی پێداویستییە سۆزدارییەکانی بۆ دابین دەکات یان نا.
  • ·         سەربەخۆیی و تەنیایی دەتوانێت وایان لێبکات هەست بە دڵەڕاوکێ بکەن.
  • زیاد لە پێویست  پشتدەبەستن بە دایک و باوک یان هاوبەشەکەیان، بەبەردەوامی هەوڵ دەدەن بۆ ڕەزامەندیان.
  • ڕەتکردنەوە، ڕەخنەگرتن، دانپێدانەنانەکانی کەسانی دیکە دەتوانێت بە ئاسانی تووشی دڵەڕاوکێییان بکات.
  • ·         ئەو وابەستە بوونەیان بە کەسانی دیکە، لە کاتی فشاردا زۆر زیاتر دەبێت، هەستەکانیان گەورەتر نیشان دەدەن.
  • پەیوەندییە سۆزداریی و ڕۆمانسیەکانیان، بە بەردەوام لە دووڵی و وەسواسیدایە. بەرز و نزمیی سۆزداری دەبێتە هۆی ئەوەی زیاد لە پیویست هەوڵ دەدەن سەرنجی هاوبەشەکەیان بۆلای خۆیان ڕابکێشن و زۆرکاتیش بەدگومانن سەبارەت بە بەرامبەرەکەیان.
  • زۆرجار پێیان وایە کە ئاسانە بۆیان عاشق بن، لەگەڵ ئەوەشدا بانگەشەی ئەوەش دەکەن کە دۆزینەوەی عیشقێکی ڕاستەقینە  ئەستەمە.

پەیوەندی بەستنی خود بەسی

ئەم جۆرە پەیوەندی بەستنە بەهۆی ئەوەوە سەرچاوە دەگرێت کە دایک چاوپۆشی لە پێداویستییە سۆزدارییەکانی کۆرپەلە دەکات. مۆدێلی کارکردنی ناوخۆیی ئەوان لەسەر بنەمای پەیوەندی بەستنێکی  دوورەپەرێزی دامەزراوە کە لە کاتی کۆرپەلەییدا.

هەندیک لە تایبەتمەندییەکانی:

  • وێنەیەکی ئەرێنی بۆخۆیان و وێنەیەکی نەرێنی بۆ ئەوانی دیکە هەیە.
  • ئەو منداڵانەی کە ئەم جۆرە پەیوەندی بەستنەیان هەیە، دایک وەک سەرچاوەیەکی سەلامەتی نابینن. لە جیابوونەوە لە دایکیان دڵتەنگ نین و کاتێک دایکەکە دەگەڕێتەوە دڵخۆش نین. ئەوان دڵەڕاوکێیەکی زۆر کەمتر نیشان دەدەن.
  • پێیان باشە خۆیان لە پەیوەندی نزیک لەگەڵ کەسانی دیکە بەدوور بگرن بۆ ئەوەی هەستی بە سەربەخۆیی و هێز لەدەست نەدەن.
  • لە باسکردنی تێکچوونی پەیوەندییەکانیان لەگەڵ کەسانی دیکە، زۆر بە ئاسانی و سادەیی مامەڵە دەکەن و زۆر نیگەران نین سەبارەت بەو بابەتە.
  • پێیان وایە پەیوەندی بەستن کارێکی گرانە لەبەر ئەوەی خەڵکی ئێستا متمانەی پێ ناکرێت.
  • هەندێک کات بە ئەنقەست پەیوەندییەکانیان تێک دەدەن بۆ ئەوەی هەست بە ئازادییەکی زیاتر بکەن.
  • ·         بە بەرز و نزمی سۆزداری و ئیرەیی تایبەتمەندن. زۆرجار دڵنیا نین لە هەستەکانیان بەرامبەر بە هاوبەشە ڕۆمانسیەکەیان، پێیان وایە خۆشەویستی ڕۆمانسی بە دەگمەن دەتوانێت بەردەوام بێت و عاشق بوونیان بۆ قورسە.
  • ·         پێی وایە پەیوەندی نزیک لەگەڵ کەسانی دیکەدا ناتوانێت ئارامیان بۆ بهێنێت، بۆیە هەوڵ دەدەن میکانیزمی خۆ پاراستن لە پەیوەندی نزیک پەیڕەو بکەن.
  • هەوڵدەدەن هەستەکانیان لە پەیوەندییەکاندا سەرکوت بکەن، هەرچەندە هێشتا لە ناوەوە ئەزموونی وروژاندنی سۆزداری دەکەن. ئەم کپکردنی هەست و سۆزە، دەرئەنجامی نەرێنی لە پەیوەندی لەگەل کەسانی دیکە  و  بەتایبەتتریش پەیوەندیە سۆزدارییەکان لێدکەوێتەوە.

پەیوەندی بەستنی ترسناک

ئەو منداڵانەی کە پەیوەندی بەستنی ترسناک و دوورکەوتنەوەیان هەیە، مەترسی هەڵگرتنی ئەم ڕەفتارانەیان لەسەرە بۆ تەمەنی گەورەیی ئەگەر یامەرتی نەدرێن بۆ زاڵبوون بەسەر ئەمەدا. ئاساییە ئەوانەی شێوازی پەیوەندی بەستنی ترسناکیان هەیە لە ماڵێکدا گەورە بوون کە زۆر کە پڕ لە کێشە و ئاژاوە بێت. بەم شێوەیە، لەوانەیە چاوەڕێی ئەوە بکەن کە پەیوەندییە سۆزدارییەکان هەروەک سەردەمی منداڵیان وابێت.

هەندێک لە تایبەتمەندییەکانی:

  • وێنەیەکی نەرێنی سەبارەت بە  خۆیان و ئەوانی دیکەیش هەیە.
  • ·         لە هەم پەیوەندی نزیک و هەم لە سەربەخۆیش دەترسن.
  • ئەگەر منداڵەکە لە دایکەکە بۆ ماوەیەک لەیەکتر جیا ببنەوە، لە کاتی بەیەک گەیشتنەوەدا، منداڵەکە بە ناکۆکی مامەڵە دەکات. لەوانەیە سەرەتا بەرەو دایکیان ڕابکەن بەڵام دواتر وا دەرکەوێت کە بیرۆکەکەیان بگۆڕن و یان ڕابکەن یان نواندن بکەن.
  • پەیوەندییە ئاساییەکانی پێ باشترە لە پەیوەندییە ڕۆمانسییەکان. پێی باشە بۆ ماوەیەکی درێژ لە قۆناغی پەیوەندی ئاساییدا بمێنێتەوە چونکە بەمە هەست بە ئاسوودەیی زیاتر دەکات. ئەمەش هەمیشە لەبەر ئەوە نییە کە ئەوان بەڕاستی دەیانەوێت پەیوەندییەکان هەر بە ئاسایی بمێنێتەوە، بەڵکو لەبەر ئەوەیە کە ترسیان لە نزیکبوونەوە لە کەسێک هەیە.
  • لەوانەیە پێیان باش بێت هاوبەشی سێکسی زیاتریان (لە ڕووی ژمارەی کەسەوە) هەبێت وەک ڕێگەیەک بۆ نزیکبوونەوە لە ڕووی جەستەییەوە بەبێ ئەوەی پێویست بکات لە ڕووی سۆزداریشەوە تێکەڵ بن – بەم شێوەیە پێویستییان بۆ نزیکبوونەوەی سێکسی خۆیان تێر دەکەن.
  • زیاتر مەیلی کردە سێکسییە نامۆکانیان هەیە بەهۆی ئەوەی لە منداڵیدا فێربوون کە سنورەکان زۆر گرنگ نین. گرنگە لەبیرت بێت کە ئەمە بۆ هەموو ئەو جۆرە کەسانە بەهەمان شێوە نییە!
  • ڕەنگە پێی باشتر بێت هاوبەشەکەی ڕۆمانسییەکەی لە دوورەوە بهێڵێتەوە بۆ ئەوەی شتەکان لە ڕووی سۆزدارییەوە زۆر چڕ نەبن (پەیوەندییەکە نەچێتە قۆناغی هاوسەرگیری).
  • ئەگەر پەیوەندییەکە زۆر قووڵ بووەیەوە لەگەڵی یان داوایان لێبکرێت چیرۆکی شەخسیان بگێڕنەوە، ئەوا ڕەنگە هەوڵی کۆتایی هێنان  بە پەیوەندیەکە بدات.
  • ئەگەر لەگەڵ کەسێکی دڵنیا و ئارام لە پەیوەندیدا بن، لەوانەیە گومانیان هەبێت لەوەی بۆچی ئەمە بەو جۆرەیە. پێیان وایە دەبێت شتێک هەڵە بێت و لەوانەیە ئاڵەنگاری هاوبەشەکەیان بکەن یان کێشەیەک دروست بکەن بۆ ئەوەی پەیوەندییەکە زیاتر نائارام بێت بۆ ئەوەی دڵنیابن.
  • ئەوان هەمیشە چاوەڕێی ئەوە دەکەن شتێکی خراپ لە پەیوەندییەکەیاندا ڕووبدات و بەدوای هەر هۆکارێکەوەن کە زیان بە پەیوەندییەکە بگەیەنێت بێ ئەوەی خۆیان هەستی پێبکەن.
  • لەوانەیە هاوبەشی ژیانیان تاوانبار بکەن یان تۆمەتباریان بکەن بەو شتانەی کە نەیانکردووە، هەڕەشەی جێهێشتنی پەیوەندییەکە بکەن، یان هاوبەشەکەیان تاقی بکەنەوە بۆ ئەوەی بزانن ئایا ئەمە غیرەیان لێدەکات یان نا. هەموو ئەم ستراتیژیانە ڕەنگە ببێتە هۆی ئەوەی هاوبەشەکەیان بیر لە کۆتاییهێنان بە پەیوەندییەکە بکاتەوە.

لە کۆتاییدا گرنگە ئەوە بزانین، مەرج نییە گەر کەسێک  بە یەکێک لە جۆرەکانی پەیوەندی بەستن پەیوەندییەکانی ببەستێت، هەموو تایبەتمەندییەکانی ئەو جۆرە پەیوەندی بەستنەی تێدا بێت، دەکرێ  تایبەتمەندی لەگەڵ جۆرەکانی دیکەش هەبێت…. بۆیە ناکرێ بە ئاسانی حوکم بەسەر کەسانی دیکەدا بدەین لەم بارەیەوە.

Categories
general

قۆناغەکانی گەشەی ئەخلاقی -کۆڵبێرگ

قۆناغەکانی گەشەی ئەخلاقی -کۆڵبێرگ

لۆڕێنس کۆلبێرگ ( Lawrence Kohlberg) تیۆریایەکی داڕشت کە جەختی کردەوە کە تاکەکان لە شەش قۆناغی جیاوازی گەشەی ئەخلاقیدا لە کۆرپەییەوە تا گەورەیی پێشدەکەون.

ئەم قۆناغانەی لە سێ پۆلی فراوانی گەشەی ئەخلاقیدا دابەشکرد:

  • پێش لاسایی کردنەوە (pre-conventional): منداڵان ئەو کردە ئەخلاقیانە قبوڵ دەکەن کە لەلایەن دەسەڵاتدارەکان ئەوانی دیکەوە بۆیان دیاری دەکرێت. بۆ نمونە، پێیان وایە ئەگەر لێکەوتی کارێک سزادان بێت، دەبێت ئەو کارە خراپ یان نائەخلاقی بێت. خۆ ئەگەریش لێکەوتی کارەکە پاداشت بێت، دەبێت ئەو کارە باش یان ئەخلاقی بێت.
  • ·         لاسایی کردنەوە (conventional): منداڵان پێیان وایە یاسا کۆمەڵایەتییەکان و پێشبینییەکانی کەسانی دیکە، دیاری دەکەن کە چ ڕەفتارێکی قبوڵکراوە یان قبوڵنەکراوە.  ئەو سیستەمە کۆمەڵایەتییەی کە جەخت لەسەر نەزمە کۆمەڵایەتییەکان بکاتەوە، وەک خوازراو سەیر دەکرێت و بۆیە دەبێت کاریگەری لەسەر تێڕوانینەکانمان هەبێت بۆ ڕاست و هەڵە.
  • بان لاسایی کردنەوە ( post-conventional): لێرەدا ئەوەی ڕاستە لەسەر بنەمای تێگەیشتنی تاکێکە بۆ بنەما ئەخلاقییە گشتگیرەکان. لە هەر بارودۆخێکدا ئەوە لەڕووی ئەخلاقییەوە بە قبوڵکراو دادەنرێت کە زۆرترین هاوتەریبی لەگەڵ بنەما گشتگیرە ئەخلاقییەکاندا هەبێت.

 هەر ئاستێکیش لە دوو قۆناغ پێک کە پەیوەستە بە قۆناغە ئاڵۆزەکانی گەشەسەندنی ئەخلاقی کە تادێت ئاڵۆزتر دەبێت. کۆلبێرگ پێی وابوو کە مرۆڤەکان بە نەزمێکی جێگیر بەم قۆناغانەدا تێدەپەڕن، هەروەها تێگەیشتنی ئەخلاقی پەیوەندیدارە بە گەشەکردنی مەعریفیەوە.

خەڵک تەنها بەو ڕیزبەندیەی کە ئاماژەی پێکراوە دەتوانن بە ئاستەکاندا تێپەڕن. هەر قۆناغێکی نوێ جێگەی قۆناغەکەی پێشووتر دەگرێتەوە.هەموو کەسێکیش بە هەموو قۆناغەکان ناگات.

چیرۆکەکەی هاینز

یەکێک لە ناسراوترین چیرۆکەکانی کۆلبێرگ (١٩٥٨) پەیوەندی بە پیاوێکەوە هەیە بە ناوی هاینز کە لە شوێنێکی ئەوروپا ژیاوە.

هاوسەرەکەی هاینز خەریک بوو بەهۆی جۆرێکی تایبەتی شێرپەنجەوە دەمرد. پزیشکەکان دەیانوت ڕەنگە دەرمانێکی کە تازە دروستکراوە ڕزگاری بکات. دەرمانەکە لەلایەن کیمیاگەرێکی دۆزرابووەوە و هاینز بە هەوڵیدا هەندێکی بکڕێت، بەڵام کیمیاگەرەکە داوای دە هێندەی ئەو پارەیەی لێدەکرد کە بۆ دروستکردنی دەرمانەکە تێچووە و ئەمەش زۆر زیاتر بوو لەوەی کە هاینز توانای کڕینی هەبێت.

دوای یارمەتی خێزان و هاوڕێکانی، هاینز تەنها توانی نیوەی پارەکە کۆبکاتەوە. تەنانەت بۆ پزیشکە کیمیاییەکانی ڕوونی کردەوە کە ژنەکەی لە مردندایە و پرسیاری ئەوەی لێکرد کە ئایا دەتوانێت دەرمانێکی هەرزانتر هەبێت یان دواتر پارەکەی دیکە بدات.

کیمیاگەرەکە ڕەتیکردەوە و وتی کە دەرمانەکەی دۆزیوەتەوە و دەیەوێت پارەی پێ پەیدابکات. هاینز بێ هیوا بوو لە ڕزگارکردنی هاوسەرەکەی، بۆیە دواتر لەو شەودا هەڵیکوتایە سەر کیمیاگەرەکە و دەرمانەکەی دزی.

ئایا دەبوو هاینز بچێتە ناو تاقیگە بۆ ئەوەی دەرمانەکە بۆ هاوسەرەکەی بدزێت؟

 گەر بەڵێ، بۆچی؟

 گەر نەخێر بۆچی؟

کۆلبێرگ کۆمەڵێک پرسیاری خستەڕوو سەبارەت بەو پرسە ئەخلاقییە، هەندێک لەوانە:

  • ئایا دەبوو هاینز ئەو دەرمانەی بدزێت؟
  • ئایا ئەگەر هاینز هاوسەرەکەی خۆش نەویستایە؟ هیچ لە ڕووداوەکەی دەگۆڕی؟
  • چی دەبوو ئەگەر ئەو کەسەی دەمرێت کەسێکی نەناسراوە بووایە، هیچ جیاوازییەکی دروست دەکرد؟
  • ئەگەر ژنەکە مرد، ئایا پۆلیس دەبێت ئەو کیمیاگەرە بە تاوانی کوشتن دەستگیر بکات ؟

کۆلبێرگ بە لێکۆڵینەوە لە وەڵامەکانی منداڵانی تەمەن جیاواز بۆ ئەم پرسیارانە، هیوای خواست بزانێت کە چۆن هەڵێنجانی ئەخلاقی دەگۆڕێت لەگەڵ گەورەبوونی مرۆڤەکان بۆ بابەتەکە.

سامپڵەکان لە 72 کوڕی شیکاگۆ لە تەمەنی 10-16 ساڵ پێکهاتبوو، کە 58 لەوانە بە سێ ساڵ جارێک بۆ ماوەی 20 ساڵ لێکۆڵینەوەیان لەسەر کرا.(لەگەڵ ڕوونکردنەوەی هەر قۆناغێکدا ئاماژە بە وەڵامەکانی هەر ئاستێک دەکەین لەسەر ئەو پرسە ئەخلاقیەی هاینز)

ناجێگیری، ڕۆڵێکی گرنگ دەگێڕێت لە قۆناغەکانی گەشەسەندنی ئەخلاقی کۆلبێرگ. منداڵێک کە ڕووبەڕووی پرسێکی ئەخلاقی دەبێتەوە، لەوانەیە هەست بە سنورداری ئێستای لە هەڵێنجانی پرسێکی ئەخلاقی هەستپێبکات، کە زۆرجار بەهۆی بەرکەوتن بە دیدگاکانی ئەوانی دیکەوە پاڵدەنرێت. باشترکردنی توانای وەرگرتنی ڕوانگەی ئەوانی دیکە، کلیلی پێشکەوتنە لە قۆناغەکانی گەشەسەندنی ئەخلاقی کۆلبێرگ. لەگەڵ پێگەیشتنی منداڵان، زیاتر پرسەکان لە ڕوانگەی کەسانی دیکەوە تێدەگەن. بۆ نموونە، منداڵێک لە ئاستی پێش لاسایی کردنەوەدا، پرسێک بە شێوەیەکی سەرەکی لە ڕوانگەی  ئەو دەرئەنجامە کەسییانەی کە هەیەتی لێکدانەو دەکات. لە بەرامبەردا منداڵێک لە ئاستی لاساییکردنەودا مەیلی ئەوەی هەیە کە دیدگای ئەوانی دیکە بە شێوەیەکی زیاتر لەبەرچاو بگرێت.

چۆن دەبیتە خاوەنکارو سەرکەوتووشبیت لە هەمان کاتدا

ئاستی یەکەم – ئەخلاقی پێش لاسایی کردنەوە

ئەخلاقی پێش لاسایی کردنەوە یەکەم ئاستی گەشەسەندنی ئەخلاقییە، تا نزیکەی تەمەنی ٨ ساڵی بەردەوام دەبێت، لەم ئاستەدا منداڵان دەسەڵات و بنەما ئەخلاقییەکانی کەسانی دیکە قبوڵ دەکەن. ئەخلاقی پێش لاسایی کردنەوە کاتێکە کە مرۆڤەکان یاساکان پەیڕەو دەکەن چونکە نایانەوێت تووشی کێشە بن یان نایانەوێت پاداشتێک بەدەست بهێنن. ئەم ئاستە لە ئەخلاق زیاتر لەسەر بنەمای ئەوەیە کە کەسایەتییە خاوەن دەسەڵاتەکانی وەک دایک و باوک یان مامۆستا پێت دەڵێن چی بکەیت نەک ئەوەی کە پێت وایە ڕاستە یان هەڵەیە.

دەسەڵات لە دەرەوەی تاکدایە و زۆرجار منداڵان لەسەر بنەمای دەرئەنجامە جەستەییەکانی کردارەکان بڕیاری ئەخلاقی دەدەن. بۆ نموونە ئەگەر کارێک سزای لێبکەوێتەوە، ئەوە کارێکی خراپە، ئەگەر هۆی پاداشتی لێبکەوێتەوە، کارێکی باشە. کەواتە مرۆڤەکان لەم ئاستەدا هێشتا بنەمای کەسی خۆیان نییە بۆ ڕاست و هەڵە. پێیان وایە شتێک باشە ئەگەر پاداشتی لەسەر بدرێت و خراپە ئەگەر لەسەری سزا بدرێت. لە ئاستی پێش لاسایی کردنەودا، منداڵان کۆدی ئەخلاقی کەسییان نییە. بەڵکو بڕیاری ئەخلاقی بە پێوەرەکانی گەورەکانیان، هەروەها لێکەوتەکانی گوێڕایەڵی یان شکاندنی یاساکان لە قاڵب دەدرێن.

بۆ نموونە ئەگەر چوکلێتیک بەدەست بهێنێت بەهۆی ئەنجامدانی ڕفتارێکەوە، وا دەزانیت کارێکی باشی کردووە، بەڵام ئەگەر قسەی ناشرینی پێ بگوترێت بەهۆی ڕفتارێکەوە، وا دەزانێت کارێکی خراپی کردووە.

ئاستی یەکەم دوو قۆناغ پێکدەهێنێت:

  • قۆناغی یەکەم: گوێڕایەڵی و ئاراستەکردنی سزا. هەڵێنجانی ئەخلاقی لەسەر بنەمای دەرئەنجامە ڕاستەوخۆکان دامەزراوە ( پاداشت و سزا) . منداڵ کاتێک باشە کە سزا نەدرێت. ئەگەر کەسێک سزا درا، دەبێت هەڵەیەکی کردبێت. (هاینز نابێت ئەو دەرمانە بدزێت چونکە دزیکردن نایاساییە، و دەکرێت سزا بدرێت)
  • قۆناغی دووەم: تاکگەرایی و ئاڵوگۆڕ. کردارەکان زیاتر لە ڕووی پاداشتەوە دەبینرێن نەک بەهای ئەخلاقی. لەم قۆناغەدا منداڵان دان بەوەدا دەنێن کە تەنیا یەک بۆچوونی ڕاست نییە کە لەلایەن دەسەڵاتدارەکانیانەوە دەگوازرێتەوە ودیدگا و  هەندێ کات تێڕوانینی خۆیان هەیە. (هاینز نابێت ئەو دەرمانە بدزێت چونکە دزیکردن نایاساییە، و دەکرێت سزا بدرێت)

ئاستی دووەم – ئەخلاقی لاسایی کردنەوە

ئەخلاقی لاسایی کردنەوە ئاستی دووەمی گەشەسەندنی ئەخلاقییە (تەمەن ٨ ساڵ تا سەرەتای هەرزەکاریە)، کە تایبەتمەندە بە قبوڵکردنی یاسا کۆمەڵایەتییەکان و چاوەڕوانییەکانی ئەوانی دیکە سەبارەت بە ڕاست و هەڵە.

دەسەڵاتدارەکەی ئێستا  لەناو خودی خۆیدایە بەڵام زۆر نرخی بۆ دانانێت، چونکە هەڵێنجانی ئەخلاقی هێشتا لەسەر بنەمای نۆرمەکانی ئەو گروپەیە کە کەسەکە لەسەریەتی ( تێبینی: لە کۆمەڵناسی و دەروونناسیدا، نۆرم ئاماژەیە بۆ ئەو ڕێسا یان پێشبینییە نەنووسراوانەی کە ئاڕاستەی ڕەفتاری تاکەکان لە ناو کۆمەڵگا یان گروپێکی دیاریکراودا دەکەن. ئەم نۆرمانە زۆرجار لەسەر بنەمای بەها و داب و نەریتی کلتوری دامەزراون و ڕۆڵێکی بەرچاو لە داڕشتنی کارلێک و ڕەفتاری کۆمەڵایەتیدا دەگێڕن).

 لەم ئاستەدا، سیستەمێکی کۆمەڵایەتی کە جەخت لەسەر نەزمە کۆمەڵایەتییەکان بکاتەوە، وەک خوازراو سەیر دەکرێت و کاریگەری لەسەر تێڕوانینی ئێمە بۆ ڕاست و هەڵە دەبێت.

کەواتە، ئەو کەسانەی کە ئەخلاقی لاساییکردنەوە پەیڕەو دەکەن ،پێیان وایە گرنگە پەیڕەوی یاسا و چاوەڕوانییەکانی کۆمەڵگا بکرێت بۆ پاراستنی ڕێکوپێکی و ڕێگریکردن لە دروستبوونی کێشە.

بۆ نموونە ئەنجامنەدانی فێڵکردن لە تاقیکردنەوەیەکدا بەشێکە لە ئەخلاقی لاسایی کردنەوە. چونکە فێڵکردن دەتوانێت زیان بە سیستەمی ئەکادیمی بگەیەنێت و کێشەی کۆمەڵایەتی دروست بکات.

هاوسەران هەمیشە کێشەکانیان ڕوو  لە زیاد بوونە. 

ناتوانن بە ئاسانی کێشەکانیان چارەسەر بکەن. 

زۆر جار بە خراپی باسی یەکتر ئەکەن.

زۆرێك لە هاوسەران بە یەکتر ناڵێن خۆشم ئەوێی.

نازانن چۆن هەستەکانیان بۆ یەکتر دەربڕن.

ئەمانە و چەندین کێشەی تر کەوا ژیانی هاوسەرگیری وێران ئەکەن و نایەڵن هاوسەران چێژ لە پەیوەندییەکەیان ببین. 

بەڵام ئاوات ئەکادیمی هاوسەرانی بیر نەچووە و بە ئاسانترین شێوە چارەسەریان بۆ ئەدۆزێتەوە 

مامۆستا ئاوات نصراللە لە ڕێی کۆڕسی NLPی وڵام و چارەسەری هەموو ئەمانە و زیاتریش پێشکەش بە  هاوسەران ئەکات

بەڵام بۆچی NLP؟!

چونکە لە ڕێی NLP ئەتوانی کەسایەتی خۆت و هاوسەرەکەت بزانیت. 

ئەمیش قۆناغی سێ و چوار پێکدێنێت:

  • قۆناغی سێ: پەیوەندی باشی نێوان کەسەکان. منداڵ یان تاک کاتێک  باشە کە لەلایەن کەسانی ترەوە وەک کەسێکی باش سەیر بکرێت. بۆیە وەڵامەکان پەیوەندییان بە ڕەزامەندی کەسانی دیکەوە هەیە. (پێویستە هاینز ئەو دەرمانە بدزێت چونکە وەک هاوسەرێکی باش چاوەڕوانی ئەوەی لێدەکرێت کە هەرچی لە توانایدا بێت بیکات بۆ ڕزگارکردنی هاوسەرەکەی).
  • قۆناغی چوار: ئەخلاقی یاسا و ڕێسا. منداڵ یان تاک ئاگاداری یاسا جۆراوجۆرەکانی کۆمەڵگا دەبێت، بۆیە بڕیارەکانی پەیوەندییان بە پابەندبوون بە ڕێساکانەوە هەیە بۆ ئەوەی  پابەندبن  بە یاسا و دووربکەونەوە  لە تاوان  (هاینز نابێت ئەو ماددە هۆشبەرە بدزێت چونکە دەبێت یاسا بپارێزێت و نەزمی کۆمەڵایەتییەکان پێشێل نەکات)

ئاستی سێیەم – ئەخلاقی بان لاسایی کردنەوە

ئەخلاقی بان لاسایی کردنەوە ئاستی سێیەمی گەشەسەندنی ئەخلاقییە و بە تێگەیشتنی تاک لە بنەما ئەخلاقییە گشتگیرەکان (universal ethical principles) تایبەتمەندە.

ئەخلاقی بان لاسایی کردنەوە کاتێکە کە مرۆڤەکان لەسەر بنەمای ئەوەی کە پێیان وایە ڕاستە بڕیار دەدەن نەک تەنها پەیڕەوی یاساکان بکەن. ئەمەش بەو مانایەیە کە مرۆڤەکان لەم ئاستەی ئەخلاقدا بنەما و بەهای ئەخلاقی خۆیان هەیە و تەنها ئەو کارە ناکەن کە کۆمەڵگا پێیان دەڵێت بیکەن. لەم ئاستەدا مرۆڤەکان بیر لەوە دەکەنەوە کە چی دادپەروەرە، چی ڕاستە، چ بەهایەک گرنگە. لە هەر بارودۆخێکدا ئەوە بە ئەخلاقی دادەنرێت کە زۆرترین هاوتەریبی لەگەڵ ئەم بنەما ئەخلاقیەکاندایە. هەروەها بیر لەوە دەکەنەوە کە هەڵبژاردنەکانیان چۆن کاریگەری لەسەر کەسانی دیکە دەبێت و هەوڵدەدەن بڕیاری باش بۆ هەمووان بدەن نەک تەنها بۆ خۆیان بەو مانایەی خود سەنتەر نین.

پڕۆگرامی چالاککردنەوەی مێشک و یادگە – نهێنی ڕاستەقینە بۆ گەیشتن بەو پەڕی سەرکەوتن لە ژیاند

تەنها  10-15% خەڵک توانای بیرکردنەوەیان هەیە کە پێویستە بۆ قۆناغی 5 یان 6 (ئەخلاقی بان لاسایی کردنەوە). واتە زۆربەی خەڵک تێڕوانینی ئەخلاقی خۆیان لە دەوروبەریان وەردەگرن و تەنها کەمینەیەک بیر لە بنەما ئەخلاقییەکان دەکەنەوە.

ئەمیش قۆناغی پێنج و شەش لەخۆ دەگرێت:

  • قۆناغی پێنجەم: هاوپەیمانی کۆمەڵایەتی و مافی تاک. منداڵ یان تاک لەم قۆناغەدا هۆشیار دەبێتەوە بەوەی  کە ڕەنگە یاسا و ڕێساکان بۆ قازانجی زۆرینە بن، بەڵام کاتێک هەیە کە دژی بەرژەوەندی تاکانێکی تایبەت کاردەکەن. هەربۆیە یاساکان وا دەردەکەون کە قبوڵکراو بن بەڵام دەکرێت بگۆڕێن لە کاتی پێویستدا. پرسەکان لەم قۆناغەدا هەمیشە ڕوون نین. بۆ نموونە لە دووڕیانەکەی هاینزدا، پاراستنی ژیانی کەسێک گرنگترە لە شکاندنی یاسای دژی دزی (پێویستە هاینز ئەو دەرمانە بدزێت چونکە پاراستنی ژیانی مرۆڤ بەهایەکی بنەڕەتیترە لە مافی خاوەندارێتی)
  • قۆناغی شەشەم: بنەما گشتگیرەکان (Universal Principles). مرۆڤەکان لەم قۆناغەدا کۆمەڵێک ڕێڕەوی ئەخلاقی خۆیان پەرەپێداوە، کە ڕەنگە لەگەڵ یاسادا بگونجێت یان نەگونجێت. بنەماکان بۆ هەموو کەسێک دەگونجێت. بۆ نموونە مافی مرۆڤ، دادپەروەری، یەکسانی. تاک ئامادەدەبێت بۆ بەرگریکردن لەم بنەمایانە، تەنانەت ئەگەر بە پێچەوانەی باقی کۆمەڵگادا بێت.  هەروەها ئامادەیی ئەوەی تێدایە کە  باجی دەرئەنجامەکانی ئەو دژایەتی  ناڕەزامەندیانە بدات کە ڕووبەڕوی دەکرێتەوە بە زیندانیکردن یان هەر جۆرێکی دیکەی باجدان. (هاینز پێویستە بیر لە دانوستان لەگەڵ کیمیاگەرەکە بکاتەوە. چونکە بڕیارەکە ڕەنگدانەوەی ململانێی نێوان مافی خاوەندارێتی و پیرۆزی ژیانی مرۆڤە)

 هەندێک ڕەخنەکان سەبارەت بە تیۆریاکەی کۆڵبێرگ

  1. نمونەی چیرۆکی هاینز، ئاڕاستەی کەسانێک کراوە کە تەنانەت هاوسەگیریان نەکردووە ( منداڵانی ١٠ بۆ ١٦ ساڵ) بەمەش شێوازی بڕیاردانەکەیان ناڕوون دەبێت.
  2. 2.        لایەنگیرییەکی زۆر  بە سامپڵەکانی کۆڵبێرگەوە دیاربوو. کۆڵبێرگ پێی وابوو کە گەشەی ئەخلاقی لە پیاواندا زیاترە وەک لە ئافرەتان، ئەمەش بەهۆی لاوازی توانای هەڵێنجان لە ئافرەتاندا. بەڵام دواتر توێژەرە هاوکارەکەی بەناوی کاڕۆڵ گلیگان، ئەو قسەیەی ڕەتکردەوە، بەوەی کە ئافرەتان توانای هەڵێنجانیان جیاوازە نەک لاوازتر.
  3. بەپێی قسەکانی گیلیگان، تیۆری کۆلبێرگ لەسەر سامپڵی تەواو نێر بووە،  هەربۆیە قۆناغەکان  ڕەنگدانەوەی پێناسەیەکی پیاوانەیە بۆ ئەخلاق. بۆ نموونە، زۆرجار ژنان لە دووڕیانەکەی هاینزدا دژی دزین بەهۆی هەندێک کاردانەوەی ئەگەری وەک جیابوونەوە لە هاوسەرەکەی ئەگەر هاینز زیندانی بکرێت. جگە لەوەش، پرسی لایەنگری جێندەری کە لەلایەن گیلیگانەوە وروژێنراوە، بیرهێنانەوەی ئەو مشتومڕە بەرچاوە جێندەرییە کە هێشتا لە دەروونناسیدا هەیە. ئەم لایەنگیرییە دەتوانێت کاریگەرییەکی زۆری لەسەر ئەو ئەنجامانە هەبێت کە لە ڕێگەی لێکۆڵینەوەی دەروونییەوە بەدەست دەهێنرێن.
  4. دەروونناسان لەگەڵ تیۆری گەشەپێدانی ئەخلاقی کۆلبێرگ هاوڕان، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا جەخت لەسەر جیاوازی نێوان هەڵێنجانی ئەخلاقی و ڕەفتار دەکەنەوە. ئەوەی ئێمە بانگەشەی دەکەین، لە دۆخێکی گریمانەییدا دەیکەین. کاتێک ڕووبەڕووی بارودۆخی ڕاستەقینە دەبینەوە، زۆرجار کردارەکەمان و بنەماکەمان جیاوازن. ڕەنگە کردارەکانمان لەگەڵ ئەو بەهایانەی بانگەشەی بۆدەکەین نەگونجێت. ئەو ڕاستییەی کە تیۆری کۆلبێرگ زۆر وابەستەی وەڵامی تاکێکە بۆ دووڕیانێکی دەستکرد، ڕەوایەتی ئەو ئەنجامانەی لە ڕێگەی ئەم لێکۆڵینەوەیەوە بەدەست هاتوون، بەتەواوەتی دەخەنە ژێر پرسیارەوە.
Categories
phsychology

تیۆری مرۆڤدۆستی کارل ڕۆجەرز و بەشدارییەکانی لە دەروونناسیدا

تیۆری مرۆڤدۆستی کارل ڕۆجەرز و بەشدارییەکانی لە دەروونناسیدا

کارل ڕۆجەرس (Carl Rogers) (١٩٠٢-١٩٨٧) دەروونناسێکی مرۆڤدۆستی (humanistic)  بوو کە بە تێڕوانینەکانی سەبارەت بە چارەسەری پەیوەندی (therapeutic relationship)  و تیۆرییەکانی کەسایەتی و هێنانەدی خود (self-actualization) ناسراوە.

ڕۆجەرس پێی وابوو بۆ ئەوەی مرۆڤ گەشە بکات:

  • پێویستی بە ژینگەیەک هەیە کە بەتەواوی خودی خۆی بێت (بیروڕا و هەست و سۆزەکان و زانیارییەکانی بە شێوەیەکی ئازادانە بڵاوبکاتەوە لەو ڕێگەیەوە پەیوەدنییەکانی بەهێزتر بکات کە ئەمە پێێ دەوترێت Self-disclosure).
  • ·         قبوڵکراوبێت بەبێ دانانی مەرج و یاسا.
  • هاوسۆزی هەبێت (empathy) واتە گوێی بۆ بگیرێت و کەسانێک هەبن لێی تێبگەن.

بەبێ ئەم سیفەتانە پەیوەندیەکان و کەسایەتی تاک بە شێوەیەکی وەک پێویست گەشە ناکات، وەک چۆن درەختێک بەبێ تیشکی خۆر و ئاو گەشە ناکات.

ڕۆجەرس پێی وابوو کە هەموو مرۆڤێک دەتوانێت بە ئامانج و خواست و ئارەزووەکانی بگات.  ئەمەش کاتێک کە قبوڵکردنی خودی زیاتر بێت. ئەمە یەکێک بوو لە گرنگترین بەشدارییەکانی کارل ڕۆجەرس لە دەروونناسیدا.

چارەسەری تاک سەنتەری (Person-Centered Therapy)

ڕۆجەرس چارەسەری سەنتەری چارەخواز (client-centered therapy)ی  پەرەپێدا (دواتر ناوی گۆڕدرا بۆ تاک سەنتەری)، کە چارەسەرێکی نائاڕاستەیی بوو، بەو مانایەی ڕێگەی بە چارەخوازەکان دەدا کە خۆیان سەرنتەر بن لە چارەسەرکردنی کێشەکانیان و خۆیان زیاتر هەوڵی دۆزینەوەی ڕێگەچارەکان بدەن.

ئەم جۆرە لە چارەسەر بریتییە لە لابردنی بەربەستەکان لەلایەن چارەسەرکارەوە بۆ ئەوەی چارەخواز بۆخۆی هەوڵبدات بەرەو باشتر بڕوات، ئازادکردنی تاکی چارەخوازە  بۆ گەشەکردن و بەرەوپێشچوونی سروشتی بە ئاڕاستەکردنی خۆی . ڕۆجەرس بە بەکارهێنانی تەکنیکە نائاڕاستەییەکان، یارمەتی چارەخوازەکانی دەدا کە بکەونە سەر ئەوەی خۆیان بەرپرسیارێتی خۆیان هەڵبگرن.

ئەو پێی وابوو کە ئەزموونی تێگەیشتن و بەهادانان بۆ کەسی چارەخواز، هەستێکی ئازادی پێدەبەخشێت بۆ گەشەکردن و چارەسەرکردنی گرفتەکانی لەلایەن خودی خۆیەوە. لەکاتێکدا مۆدێلەکانی دیکە بەگشتی لە هەوڵدان بۆ ئەوەی کە چارەسەرکار ئاڕاستەی بیرکردنەوە و ڕفتارەکانی چارەخواز بگۆڕێت بەمەش چارەسەرکار دەبێتە سەنتەر نەک چارەخواز و ئاڕاستەی ناوەکی چارەسەرخواز ڕۆڵێکی سەرەکی نابینێت.

ڕۆجەرس چاودێری دانیشتنەکانی چارەسەرییەکانی دەکرد، شیکاری بۆ گۆڕانکارییەکان دەکرد و هۆکارەکانی پەیوەست بە دەرئەنجامی دانیشتنە چارەسەرییەکانی دەخستە ژێر چاودێرییەوە. یەکەم کەس بوو کە کەیسە چارەسەری دەروونییەکانی تۆمار دەکرد و بڵاویدەکردنەوە.

ڕۆجەرس شۆڕشێکی گەورەی لە ڕەوتی چارەسەرکردندا داهێنا. ئەو بۆچوونێکی ڕیشەیی هەبوو کە پێی وابوو ئاڕاستەی دانیشتنە دەروونییەکان دەبێت چارەخواز ئاڕاستەی بکات نەک چارەسەرکار. وەک خۆی دەڵێت: “چارەخواز دەزانێت چی ئازاریێکی هەیە، بەرەو چ ئاراستەیەک دەڕوات، چ کێشەیەک بەڕاستی گرنگە، بە چ ئەزموونێکدا هاتووە”.

بۆچی ناتوانن زۆر بە باشی یەکتر بناسن؟ 

بۆچی بۆ هەندێك هاوسەر وتنی وشەی (خۆشم ئەوێی) زۆر گرنگە؟

لەبەرچی گرنگە تۆ و هاوسەرەکەت هەمان کەسایەتیتان هەبێت؟

وڵامی ئەمانە و دەیان پرسیاری تر بە بەشداری کردن لەم خولە ناوازەیەی NLP دەست بخە. 

لەبەر چەند هۆکارێك پێویستە هەر ئێستا بڕیاری بەشداری کردن بدەیت؟ 

تاکوو کەسێکی دروست هەڵبژێری بۆ ئەوەی هاوسەرگیری لەگەڵدا بکەیت. 

ژیانی هاوسەرگیریت ڕزگار بکەیت. 

دڵی هاوسەرەکەت بەدەست بهێنیت. 

کۆتای بە کێشەکانت بهێنیت

گەشەکردنی کەسایەتی

سەنتەری تیۆری کەسایەتی ڕۆجەرس چەمکی خودە( self or self-concept). ئەمەش بەم شێوەیە پێناسە دەکرێت: “کۆمەڵە تێڕوانین و باوەڕەی تاکە  سەبارەت بە خودی خۆی”.

خود (self) زاراوەیەکی مرۆڤدۆستانەیە (humanistic term) بۆ ئەوەی سەرنج بدەم کە  من وەک مرۆڤێک بەڕاستی کێم. خود کەسایەتی ناوەکی ئێمەیە، دەتوانرێت بە ڕۆح (soul)، یان دەروونی فرۆید (Freud’s psyche ) بیچوێنین. خود لە ژێر کاریگەری ئەو ئەزموونانەدایە کە مرۆڤ لە ژیانیدا هەیبووە و هەیەتی، هەروەها لێکدانەوەکان و تێگەیشتنیان لەو ئەزموونانە. دوو سەرچاوەی بنچینەیی کاریگەرییان لەسەر چەمکی خود هەیە:

  • ئەزموونەکانی منداڵی (childhood experiences).
  • هەڵسەنگاندنی کەسانی دیکە(evaluation by others).

بەپێی قسەکانی ڕۆجەرس، ئێمە دەمانەوێت هەست بکەین، ئەزموون بکەین و ڕەفتار بکەین بە شێوەیەک، لەگەڵ  ئەو وێنەی کە بۆخۆمان هەمانە بگونجێت (self-image) ئەمەش ڕەنگدانەوەی ئەوەیە کە ئێمە حەز دەکەین لە وێنە خودییە نمونەییەکەمان بچین(ideal-self) (تێبینی: مەبەست لە self-image  ئەو وێنەیە کە بۆ خودی خۆت ئێستا هەتە واتە ئێستا خۆت چۆن دەبینیت لەوانەشە خۆت بەتەواوەتی هەست بەو وێنەیە نەکەیت، هەروەها idea- self  مەبەست لە ئەو وێنەیە کە حەز دەکەیت بەو جۆرە بیت). تا وێنەی خۆمان و وێنە خودییە نمونەییەکەمان لە یەکتر نزیکتر بن، هەستی بەهای خودیمان (self-worth) زیاتر دەبێت.

ڕێبازی مرۆڤدۆستی دەڵێت خود (self) لە چەمکگەلێک پێکهاتووە کە تایبەتن بە خودی خۆمانەوە. چەمکی خود (self) سێ پێکهاتە لەخۆدەگرێت:

بەهای خود (Self-worth)

بەهای خود یان خود شکۆفایی (self-esteem) ئەو شتانە لەخۆدەگرێت کە ئێمە لەبارەی خۆمانەوە بیری لێدەکەینەوە و هەستی پێدەکەین. ڕۆجەرس پێی وابوو هەستکردن بە بەهای خود لە سەرەتای منداڵیدا پەرەی سەندووە و لە کارلێکی منداڵ لەگەڵ دایک و باوکدا دروست بووە، هەروەها لەگەڵ گەورەبوونی منداڵ و کارلێککردنی لەگەڵ کەسانی دیکە، کاریگەری لەسەر هەستکردن بە بەهای خودی دەبێت.

وێنەی خود (Self-image)

چۆن خۆت دەبینیت؟ چۆنیەتی بینینی خۆمان کاریگەری گەورەی هەیە لەسەر تەندروستی دەروونیمان. لە ئاستێکی سادەدا، ڕەنگە خۆمان وەک کەسێکی باش یان خراپ، جوان یان ناشرین ببینین یان هەست پێبکەین. وێنەی خود کاریگەری لەسەر چۆنیەتی بیرکردنەوە و هەستکردن و هەڵسوکەوتی مرۆڤ لە جیهاندا هەیە، بەو مانایەی بابەتێکی جیهانییە و کاریگەری تاکە جیاوازەکان لەسەر یەکتری زۆرە هەرچەندە نەتەوەکانیشیان لەیەک جیاواز بن. هەروەک ئەوەی کە کەسێک شێوەیەکی سروشتی هەیە بەڵام لە شێوەی ڕازی نییە چونکە کۆمەڵێک پێوەری جیهانی دانراوە بۆ جوانی کە لە ڕاستیدا بوونیان نییە و ئەم کەسەش بەپێی پیوەرەکان جوان نییە، هەربۆیە ئەمە کاریگەری گەورەی لەسەر وێنەی خۆی بۆ خودی خۆی دروست دەکات بە شێوەیەکی خراپ.

وێنەی نمونەیی خود (Ideal-self)

ئەو وێنەیەیە کە ئێمە حەز دەکەین بین( تێبینی: مەبەستمان لەو وشەی وێنە تەنها شێوەی جەستە و ڕووکاری دەرەوە نییە، بەڵکو شێوەی جەستە و ڕووخسار، دەستکەوت و ئامانجەکانمان، کەسایەتییمان، ئاستی زانستیمان، ڕێژەی داهاتمان، ڕێژەی ئیمانمان هتد….. واتە هەر شتێک پەیوەندی بە ئێمەوە هەبێت).  وێنەی خود بابەتێکی داینامیکییە – واتە هەمیشە لە گۆڕاندایە بە درێژایی ژیان. ئەو وێنە نمونەییەی کە لە منداڵیدا هەیە هەمان وێنە نییە کە لە هەرزەکارێکدا هەیە ئەویش هەمان وێنە نییە کە لە کەسێکی پێگەیشتوودا هەیە.

ڕێزگرتنی ئەرێنی و بەهای خۆت

کارل ڕۆجەرز منداڵی بەو شێوەیە سەیر کردووە کە دوو پێویستی سەرەتایی هەیە:

  • ڕێز و پیزانینی ئەرێنی (positive regard)  لەلایەن کەسانی دیکەوە
  • بەهای خود (self-worth).

چۆن بیر لە خۆمان دەکەینەوە؟ چۆن لە خۆمان دەڕوانین؟ هەستەکانمان بە بەها و گرنگی خۆمان چۆنە؟ وەڵامی ئەم پرسیارانە گرنگییەکی بنەڕەتی هەیە هەم بۆ تەندروستی دەروونی و هەمیش بۆ ئەوەی کە بتوانین ئامانج و ویستەکانمان لە ژیاندا بگەین و هەستی لە خود ڕازیبوونمان زیاتر بێت.

لای کارل ڕۆجەرس، کاتێک کەسێک کە بەهای خودی بەرزە،  واتە متمانە و هەستی ئەرێنی لەبارەی خودی خۆیەوە هەیە، لە ژیاندا ڕووبەڕووی ئاڵەنگاری جۆراوجۆر دەبێتەوە. هەندێک جار شکست و ناخۆشیش قبوڵ دەکات و لەگەڵ خەڵکدا بە سنگێکی کراوەوە مامەڵە دەکات.

کەسێک کە بەهای خۆی کەم بێت لەوانەیە خۆی لە ئاڵەنگارییەکانی ژیان بەدوور بگرێت، ناتوانێ قبوڵی بکات کە ژیان لە هەندێک کاتدا دەکرێت زۆر بە ئازار و ناخۆش بێت. جگە لەوەش لەگەڵ کەسانی دیکەدا بەرگریکار و خۆپارێز دەبێت و هەمیشە بیانوو بۆ هەڵەکانی دەهێنێتەوە بە میکانیزمە بەرگرییە جیاوازەکان.

ڕۆجەرس پێیوابوو کە پێویستە لەلایەن کەسانی دیکەوە ڕێزمان لێ بگیرێت و بە شێوەیەکی ئەرێنی سەیر بکرێین. پێویستە هەست بە بەها، ڕێزگرتن، سۆز و خۆشەویستی بکەین. ڕۆجەرس جیاوازی لە نێوان ڕێز و خۆشەویستی بێ مەرج و ڕێز و خۆشەویستیی مەرجداردا کرد.

پڕۆگرامی چالاککردنەوەی مێشک و یادگە – نهێنی ڕاستەقینە بۆ گەیشتن بەو پەڕی سەرکەوتن لە ژیاند

ڕێز و خۆشەویستی بێ مەرج

کاتێک کەسێک خۆشەویستی پێدەدرێت و ڕێزی لێدەگیرێت لەلایەن خێزانەکەی، کەسە تایبەتییەکانی و قبوڵ دەکرێت لەلایەن ئەوانەوە بەو شێوەیەی کە هەیە، پێی دەوترێت ڕێز و خۆشەویستی بێ مەرج. ڕێز و خۆشەویستیی بێ مەرج دوورە لەوەی کە نەمێنێت کاتێک کە کەسەکە هەڵەیەک دەکات یاخود شتێک دەکات کە بەدڵی ئەوانی دیکە نییە.

جێکەوتەکانی ڕێز و خۆشەویستیی بێ مەرج وا لە کەسەکە دەکات هەست بە ئازادی بکات و هەوڵ بدات کاری جیاواز تاقیبکاتەوە ئەگەریش هەڵەی تێدا بکات، ئەمە دەشکرێت هەندێ کات کەسەکە  بە تێپەڕبوونی کات بەرەو خراپتر ببات.

ڕێز و خۆشەویستی مەرجدار

کەسێک خۆشەویستی و ڕێز و دانپێدانانی پێ دەدرێت لەکاتێدا بەو جۆرە ڕفتار بکات کە خوازراوە و قبوڵکراوە و خۆشویستراوە لەلایەن کەسانی دیکەوە. بۆ نمونە، مامەڵەی دایبابەکانە لەگەڵ منداڵەکانیان (کوڕم گەر ………. بکەیت تۆمان خۆش دەوێت). واتە خۆشەویستی و ڕێزی تاکەکە بەستراوە بە کۆمەڵێک ڕفتاری خوازراوی ئەوانی دیکەوە نەک لەبەر خودی تاکەکە خۆشەویستی و ڕێزی لێبگیرێت.

دەکرێت بە تێپەڕبوونی کات، ئەم کەسە هەمیشە بەدوای ئەوەدا بگەڕێت کە کارانێک بکات لەلایەن ئەوانی دیکەوە قبوڵ بکرێت و لەسەر ئەم حاڵەتە مەرجدار بێت، زۆر کاتیش ئەم مەرجداربوونە لە قۆناغی منداڵیدا ڕوودەدات.

تەبایی Congruence))

ڕەنگە خودی وێنە نمونەییەکەی کەسێک کە بۆ خۆی هەیەتی، لەگەڵ ئەو شتانەدا هاوتا نەبێت کە لە ژیانی راستەقینە و ئەزموونەکانی کەسەکەدا ڕوودەدەن. لێرەوە ڕەنگە جیاوازییەک لە نێوان خودی وێنە نمونەییەکە و ئەزموونی ڕاستەقینەی ژیانیدا هەبێت. ئەمەش پێی دەوترێت ناتەبایی (incongruence)

لەو شوێنانەی کە خودی وێنە نمونەییەکە و ئەزموونی ڕاستەقینەی ژیانی یەکدەگرن یان زۆر لەیەک دەچن، حاڵەتێکی تەبایی بوونی هەیە کە پێی دەڵێین (congruence). بە دەگمەن، دەتوانین بڵێین هەرگیز، دۆخێکی تەواو یەکگرتوویی بوونی نابێت لە نێوان وێنە خودییەکە و ئەزمونە ڕاستەقینەکەی ژیانی تاک، بۆیە مرۆڤەکان هەمیشە ڕێژەیەک لە ناتەباییان هەیە.

وێنەی خودSelf-Image
وێنەی نمونەیی خودIdeal Self

گەشەسەندنی تەباییمان ( مەبەستمان زیادبوونی پەیوەندی نێوان ئەو دوو ئەڵقەیەیە) وابەستەی ڕێز و خۆشەویستیی بێ مەرجە. کارل ڕۆجەرز پێی وابوو بۆ ئەوەی مرۆڤ بتوانێت خود پەسەندی بەدەستبهێنێت، دەبێت لە حاڵەتێکی تەباییدا بێت.ئێمە دەمانەوێت هەست بکەین، ئەزموون بکەین و بەو شێوەیە ڕەفتار بکەین کە لەگەڵ وێنەی خۆماندا بگونجێت و ڕەنگدانەوەی ئەو وێنەیە بێت کە ئێمە حەز دەکەین چۆن بین، واتە وێنە نمونەییەکەی خۆمان. تا وێنەی خودی خۆمان و وێنە نمونەییەکەی خۆمان لە یەکتر نزیکتربن، زیاتر تەبا دەبین لەگەڵ خۆمان و هەستکردنمان بەها و گرنگی خۆمان بەرزتر دەبێتەوە.

وەک چۆن ئێمە پێمان باشە خۆمان بە شێوەیەک ببینین کە لەگەڵ وێنە نمونەییەکەدا بگونجێت، ڕەنگە  چەندین میکانیزمەکانی جۆراوجۆری وەک بەرگری وەک ئینکاری یان سەرکوتکردن بەکاربهێنین بۆ ئەوەی کەمتر هەست بە هەڕەشە بکەین لەلایەن هەندێک لەو شتانەی کە وا دەکەن هەست بە ناتەبایی بکەین لە نێوان دوو وێنەکەدا.

هەندێک کەس  کە وێنە نمونەییەکەی  لەگەڵ هەست و ئەزموونە ڕاستەقینەکانیدا ناتەبا بێت،  دەست دەکات بە بەرگری، چونکە ڕاستییەکان ئازاریان دەدات.

بەدیهێنانی خود(self-actualization)

کارل ڕۆجەرس  پێی وابوو مرۆڤەکان یەک پاڵنەری بنەڕەتییان هەیە، ئەویش مەیلی خۆبەدیهێنانە (self-actualize)  – واتە هەوڵدان بۆ بەدیهێنانی توانا شاراوەکانی و بەدەستهێنانی بەرزترین ئاستی مرۆڤبوونی خۆی.

مرۆڤەکان لە حاڵەتێکدا دەتوانن خۆیان قبوڵ بکەن کە ڕێز و خۆشەویستییەکی تەندروستییان بۆخۆیان هەبێت. ئەمەش لەو کاتەدا دەکرێت ڕووبدات کە ڕێز و خۆشەویستی لەلایەن کەسانی دیکەوە بەبێ مەرج پێ درابێت – ئەگەر هەست بکەن کە بەهایان هەیە و ڕێزیان لێدەگیرێت بەبێ مەرج لەلایەن کەسانی دەوروبەریانەوە (بەتایبەت دایک و باوکیان کاتێک منداڵ بوون).

خود قبوڵکردن تەنیا لەو کاتەدا دەبێت کە یەکدەنگی لە نێوان وێنە ڕاستەقینەکەی تاک و وێنە نمونەییەکەی کە دایناوە بۆخۆی نزیکی زۆری هەبێت. ئەگەر بۆشایییەکی گەورە لە نێوان ئەم دوو وێنەیەدا هەبێت، هەستی نەرێنی سەبارەت بە  بەها و گرنگی خود سەرهەڵدەدات کە وا دەکات خود قبوڵکردن مەحاڵ بێت.

لێرەوە تێدەگەین کە  ژینگە دەستێکی باڵای لەم بابەتەدا هەیە. وەک گوڵێک کە ئەگەر ژینگەکەی لەبار بێت، باش گەشە دەکات. مرۆڤەکانیش گەشە دەکەن و دەگەنە تواناکانی خۆیان ئەگەر ژینگەکەیان لەبار بێت.

بەپێی قسەکانی ڕۆجەرس، مرۆڤەکان تەنیا کاتێک دەبنە دڕندە و وێرانکەر کە چەمکێکی خراپیان سەبارەت بەخۆیان هەبێت یان هۆکاری دەرەکی ببێتە هۆی تێکدان و لەجێدانانی بەها سروشتییەکانی تاک.

کەسایەتییە تەواو کاراکان

ڕۆجەرس پێی وابوو مرۆڤەکان دەتوانن بە ئامانجەکانیان بگەن، چونکە گەر هەوڵبدەن و ڕۆژانە لە گەشە و بەرەوپێشچووندا بن، بە تێپەڕبوونی کات هەست و بیرکردنەوە و باوەڕەکانیان گۆرانکاری بەسەردا دێت. ئەو کەسانەی زۆر هەوڵ دەدەن وێنە نمونەییەکەیان بهێننە دی، پێیان دەوترێت کەسایەتییە تەواو کاراکان. کە لە کۆمەڵگادا ئەمانە خاوەن دەستکەوتی زۆرن.

ڕۆجەرس هەندێک تایبەتمەندی ئەم جۆرە کەسانەی دەستنیشان کرد:

  • کراوەن بۆ وەرگرتنی ئەزموونی نوێ ئیتر چ ئەزموونێکی نەرێنی بێت یاخود ئەرێنی، ئامادەن ئەزموونی بکەن و قبوڵکراوە لایان و هەوڵ نادەن بە میکانیزمە بەرگرییە جیاوازەکان بەرگری لەخۆیان بکەن.
  • خۆیان دەپارێزن لە پێشوەختە بڕیاردان و پێشبینی زۆر کردن بۆ شتەکان، هەوڵدەدەن کرداری بن لەجێگەی ئەوەی زۆر بیر لە کارەکان بکەنەوە هەوڵدەدەن ئەزموونی بکەن.
  • خۆیان بەباشی ڕێکدەخەن و پلان دادەنێن بۆ ئامانجەکانیان  و زوو زوو ڕێکی دەخەنەوە و دەیانخەنە ژێر چاودێرییەوە.
  • کەسانێکن هەستی ڕەزامەندیان زۆرە، هەروەها هەمیشە لە هەوڵی زیادکردنی دەستکەوتەکانیدایە.

بەڵام هەندێک جار ئەم جۆرە کەسانە دەیانەوێت بەتەواوەتی بگەنە ئەو وێنە نمونەییەی خۆیان، ئەمەش بە ڕێژەی تەواوەتی مەحاڵە. هەربۆیە دەکرێت ئەم جۆرە لە کەسایەتییە ببێتە هۆی ئەوەی هەستی گەیشتن بە کەماڵیان بۆ دروست بێت و لەوێشەوە بابەتەکە لە گرفتەکانی وەسواسی و دڵەڕاوکێ دەربچێت.

“ژیانی باش پرۆسەیەکە نەک ساتێک. ئەزموونکردنە نەک شوێنی مەبەست”

کارل ڕۆجەرس

سەرچاوەکان

  • Rogers, C. R., Stevens, B., Gendlin, E. T., Shlien, J. M., & Van Dusen, W. (1967). Person to person: The problem of being human: A new trend in psychology. Lafayette, CA: Real People Press
  • Rogers, C. R. (1961). On Becoming a person: A psychotherapists view of psychotherapy.Houghton Mifflin
  • Rogers, C. (1959). A theory of therapy, personality and interpersonal relationships as developed in the client-centered framework. In (ed.) S. Koch, Psychology: A study of a science. Vol. 3: Formulations of the person and the social context. New York: McGraw Hill
  • Rogers, C. (1951). Client-centered therapy: Its current practice, implications and theory. London: Constable.