Categories
general

-personality disordersتێکچوونەکانی کەسایەتی

personality disorders-تێکچوونەکانی کەسایەتی

——————————————————–

تێکچوونەکانی کەسایەتی لە DSM-5 چین؟

تێکچوونی کەسایەتی ١٠ حاڵەتی دەروونی دەستنیشانکراو لەخۆدەگرێت کە لە پێنجەم و نوێترین وەرشانی نوسراوی دەستنیشانکردن و ئاماری تێکچوونە دەروونییەکان (DSM-5)دا ناسراون و باسکراون.

هەریەکەیان تێکچوونێکی دەروونی جیاوازە کە بە تایبەتمەندی کەسایەتی (personality traits)  پێناسە دەکرێت کە دەتوانێت ئەوەندە گرفت ساز بێت کە گرفت دروست بکات لە پەیوەندیکردن بە کەسانی دیکە بە شێوەیەکی تەندروست، و دەتوانێت ببێتە هۆی ناڕەحەتی یان تێکچوونی بەرچاو لە بوارە گرنگەکانی کارکردندا.

جۆرەکانی

DSM-5 تێکچوونەکانی کەسایەتی ڕێکدەخات بۆ سێ گروپ، یان پۆل، لەسەر بنەمای تایبەتمەندی و کۆنیشانە سەرەکییە هاوبەشەکان.

گروپی A

ئەم تێکچوونە کەسایەتییانە بە ڕەفتاری نامۆ یان جیاواز دەناسرێنەوە. ئەو کەسانەی کە تێکچوونی کەسایەتی گروپی A یان هەیە، زیاتر تووشی تێکچوونی گەورە دەبن لە پەیوەندییەکاندا چونکە ڕەنگە ڕەفتارەکانیان وەک سەیر، گوماناوی، نامۆ، یان جیاواز هەست پێبکرێت.

تێکچوونی کەسایەتی پۆلی A بریتین لە:

تێکچوونی کەسایەتی پارانۆید (Paranoid personality disorder)

لە نێوان 2.3% بۆ 4.4%ی گەورەکان لە ئەمریکا تووشی دەبن. نیشانەکانی بریتین لە بێ متمانەیی زۆر و ماوەدرێژ  بە کەسانی دیکە، گومانی فریودان یان بەکارهێنانی لەلایەن کەسانی ترەوە، لەوانەش هاوڕێ، خێزان و هاوبەشەکان.

تێکچوونی کەسایەتی سکیزۆید (Schizoid personality disorder)

کە بە دابڕانی کۆمەڵایەتی و بێبایەخی بەرامبەر بە کەسانی دیکە تایبەتمەندە. کەمێک زیاتر تووشی پیاوان دەبێت بە بەراورد بە ژنان. ئەو کەسانەی ئەم نەخۆشییەیان هەیە زۆرجار بە سارد و سڕی لە پەیوەندییەکان یان دوورەپەرێزی وەسف دەکرێن، بە دەگمەن پەیوەندییەکی نزیکیان لەگەڵ کەسانی دیکەدا هەیە.

تێکچوونی کەسایەتی سکیزۆتایپڵ (Schizotypal personality disorder)

 کە  بە تایبەتمەندی قسەکردن و ڕەفتار و دەرکەوتنی نامۆ و هەروەها بیروباوەڕی سەیر و و سەمەرەی پێکهێنانی پەیوەندییەکان دەناسرێنەوە.

گروپی B

تێکچوونی کەسایەتی پۆلی B بە ڕەفتاری دراماتیک یان نامۆ تایبەتمەندە. ئەو کەسانەی کە تێکچوونی کەسایەتییان هەیە لەم پۆلەدا، یان هەست بە هەستێکی زۆر چڕ و بەهێز دەکەن یان بەشداری ڕەفتارێکی زۆر هەڵچوونی، شانۆیی، بەد ڕەوشتی، یان یاسا شکێن دەکەن.

پڕۆگرامی چالاککردنەوەی مێشک و یادگە – نهێنی ڕاستەقینە بۆ گەیشتن بەو پەڕی سەرکەوتن لە ژیاند

تێکچوونی کەسایەتی پۆلی B بریتین لە:

تێکچوونی کەسایەتی دژە کۆمەڵ (Antisocial personality disorder )

بە پێچەوانەی زۆربەی تێکچوونەکانی تری کەسایەتی (زۆربەیان تا هەرزەکاری یان گەنجی پێگەیشتن دەرناکەون)، بەڵام ئەمە مەیلی دەرکەوتنی هەیە لە منداڵیدا. نیشانەکانی بریتین لە پشتگوێخستنی یاسا و نۆرمە کۆمەڵایەتییەکان (social norms)  و  نەبوونی هەستی پەشیمانی بۆ کەسانی دیکە لە کاتی ئەنجامدانی کارێکی خراپ بەرامبەریان.

تێکچوونی کەسایەتی سنووری (Borderline personality disorder )

 کە بە ناسەقامگیری لە پەیوەندییە نێوان کەسییەکان، هەستەکان، وێنەی خود (self-image) و ڕەفتارە هەڵەشەییەکان دەناسرێنەوە.

نەخۆشی کەسایەتی هیستریک (Histrionic personality disorder )

 کە تایبەتمەندی زیادەڕۆیی لە دەربڕینی هەستە سۆزدارییەکان و گەڕان بەدوای سەرنجڕاکێشانی کەسانی دیکەیدا هەیە کە زۆرجار دەبێتە هۆی ڕەفتاری نەگونجاوی کۆمەڵایەتی بۆ ئەوەی سەرنجی خەڵکی بۆ لای خۆی ڕابکێشێت.

نەخۆشی کەسایەتی نێرجسی (Narcissistic personality disorder)

کە پەیوەندی بە خود سەنتەری (self-centeredness) و زیادەڕەوی لە وێنەی خود (self-image)  و نەبوونی هاوسۆزی بۆ ئەوانی دیکە  دەناسرێتەوە.

گروپی C

تێکچوونی کەسایەتی پۆلی C بە دڵەڕاوکێ تایبەتمەندە. ئەو کەسانەی کە تێکچوونی کەسایەتییان هەیە لەم پۆلەدا، زیاتر تووشی دڵەڕاوکێ یان ترسی بەربڵاو دەبن.

تێکچوونی کەسایەتی پۆلی C بریتین لە:

تێکچوونی کەسایەتی دوورەپەرێز  (Avoidant personality disorder)

شێوازێکە لە دوورەپەرێزی و خۆپاراستنی کۆمەڵایەتی کە بەهۆی ترس لە ناتەواوی و ڕەخنە لەلایەن کەسانی دیکەوە دەناسرێتەوە.

تێکچوونی کەسایەتی وابەستە (Dependent personality disorder)

 ئەم جۆرە کەسانە ترسیان لە تەنیابوونە  و زۆرجار دەبێتە هۆی ئەوەی کارێک بکەن کە هەوڵبدەن کەسانی دیکە چاودێریان بکەن  و بیانپارێزن.

نەخۆشی کەسایەتی وەسواسی- ناچاری (Obsessive-compulsive personality disorder)

کە بە نیگەرانی و سەرقاڵبوونێکی زۆر  بە ڕێکوپێکی و کامڵبوون دەرکەوتن و کۆنترۆڵکردنی پەیوەندییەکانی لەگەڵ کەسانی دیکە تایبەتمەندە. هەرچەندە  خاڵی هاوبەشیان هەیە، لەگەڵ تێکچوونی وەسوەسەیی-ناچاری (obsessive-compulsive disorder ) بەڵام هەمان شت نییە.

نیشانەکان

تێکچوونی کەسایەتی لە تەمەنی هەرزەکاری یان سەرەتای گەورەییدا دەردەکەوێت، بۆ چەندین ساڵ بەردەوام دەبێت و دەتوانێت ببێتە هۆی ناڕەحەتییەکی زۆر. دەتوانن بە ئەگەرێکی زۆرەوە ببنە هۆی ململانێیەکی (conflict) گەورە لەگەڵ کەسانی دیکە. هەروەها کاریگەرییان لەسەر پەیوەندییەکان، بارودۆخە کۆمەڵایەتییەکان و ئامانجەکانی ژیان هەبێت. ئەو کەسانەی کە تووشی تێکچوونی کەسایەتی بوون زۆرجار نازانن کە کێشەیان هەیە و زۆرجار بۆ کەسانی دەوروبەریان  بە کەسانی بێزارکەر دەبینن.

هەندێک نیشانەی تێکچوونی کەسایەتی دەتوانن بکەونە دوو پۆلەوە: شوناسی کەسی (self-identity) و کارایی پەیوەندییەکان (interpersonal functioning).

کێشەکانی شوناسی کەسی (self-identity)  بریتین لە:

  • وێنەیەکی خودی ناجێگیر (Unstable self-image)
  • ناتەبایی لە نیوان  بەها و ئامانج و ڕواڵەتدا ( مەبەست لە دەرکەوتنیەتی)

کێشەکانی پەیوەندی ((Interpersonal problems بریتین لە:

  • بێهەست بوون بەرامبەر بە کەسانی تر (نەبوونی هاوسۆزی).
  • بە گران زانینی سنوورەکانی نێوان خۆیان و ئەوانی تر.
  • شێوازی پەیوەندیکردن ناتەبا، سەربەخۆ، زیاد سۆزداری، سووکایەتیپێکردن، یان نابەرپرسیار.

دەستنیشانکردن

بەپێی DMS-5، کەسێک دەبێت ئەم پێوەرانەی خوارەوە بەدی بهێنێت بۆ ئەوەی تووشی تێکچوونی کەسایەتی بێت:

  • شێوازە درێژخایەن و بەربڵاوەکانی ڕەفتاری، کاریگەرییان لەسەر کارایی کۆمەڵایەتی، کار و پیشە، قوتابخانە و پەیوەندییە نزیکەکان هەبووبێت.
  • ئەو نیشانانەی کە کاریگەرییان لەسەر دوو یان زیاتر لەم چوار بوارەی خوارەوە هەیە: بیرکردنەوە، هەست، پەیوەندییەکان، کۆنترۆڵکردنی هەڵچوونەکان.
  • سەرەتای شێوازەکانی ڕەفتار کە دەتوانرێت بگەڕێتەوە بۆ هەرزەکاری یان سەرەتای گەورەیی
  • شێوازی ڕەفتارەکان کە ناتوانرێت بە هیچ تێکچوونێکی دەروونی تر، بەکارهێنانی ماددە هۆشبەرەکان، یان حاڵەتێکی پزیشکی ڕوون بکرێتەوە.

دەستنیشانکردنی جیاواز

پێش ئەوەی پزیشکی کلینیکی بتوانێت تێکچوونی کەسایەتی دەستنیشان بکات، دەبێت دەستنیشانکردنی جیاواز بکات بۆ  تێکچوونەکانی تر یان  دڵنیا بێت حاڵەتە پزیشکییەکان کە لە دەستنیشانکردنی جیاوازی زۆر گرنگە بەڵام دەکرێت گران بێت چونکە تێکچوونی کەسایەتی بە شێوەیەکی باو لەگەڵ نەخۆشییە دەروونییەکانی تردا هاوکات ڕوودەدات کە وانەیە هۆکاری نیشانەکان بن. ئەو کەسەی کە کۆنیشانەکانی یەک نەخۆشی کەسایەتی هەبێت، زۆرجار دەکرێت کۆنیشانەکانی یەکێک یان چەند تێکچوونێكی کەسایەتی تریشی تێدا هەبێت.

توێژینەوەیەک کە لەلایەن پەیمانگای نیشتمانی تەندروستی دەروونییەوە (National Institute of Mental Health) پارەی بۆ دابینکراوە، دەریخستووە کە نزیکەی 85%ی ئەو کەسانەی کە تووشی تێکچوونی کەسایەتی سنووری (BPD) بوون، کۆنیشانەکانی دەستنیشانکردنی لانیکەم تێكچوونەکانی دیکەی کەسایەتی یان میزاجی (mood disorder) تیادا بەدی دەکەن.

هۆکارەکان

تێکچوونی کەسایەتی جیاکاری ناکات. نزیکەی 10%ی دانیشتوانی گشتی و تا نیوەی چارەخوازانی دەروونی لە شوێنە کلینیکییەکان تێکچوونی کەسایەتییان هەیە.

هەرچەندە تا ئێستا شارەزایان بە تەواوی لە هۆکارەکانی تێکچوونی کەسایەتی تێنەگەیشتوون، بەڵام پێیان وایە هەردوو هۆکاری بۆماوەیی و ژینگەیی ڕۆڵیان هەیە.

نزیکەی 50%ی تێکچوونەکانی کەسایەتی دەگەڕێتەوە بۆ هۆکارە بۆماوەییەکان و مێژووی خێزان. ڕەنگە کاریگەرییە بۆماوەییەکان وابکات مرۆڤەکان هەڵگر بن  بۆ ئەم حاڵەتانە، لە کاتێکدا ئەزموونەکان و هۆکارە ژینگەییەکانی تر لەوانەیە وەک هۆکارێک لە گەشەکردنی تێکچوونی کەسایەتیدا کاربکەن.

هەروەها پەیوەندییەکی بەرچاو لە نێوان زەبری دەروونی منداڵی (childhood trauma) و هەروەها ئازاردانی زارەکیدا( verbal abuse: جۆرێکە لە ئازاردانی سۆزداری. کاتێکە کە کەسێک قسەکانی بەکاردەهێنێت بۆ هێرشکردنە سەر، زاڵبوون، گاڵتەکردن، دەستکاریکردن یان دابەزینی کەسێکی دیکە و کاریگەری نەرێنی لەسەر تەندروستی دەروونی ئەو کەسە دەبێت). توێژینەوەیەک دەریخستووە کە ئەو منداڵانەی کە تووشی ئازاردانی زارەکی(verbal abuse) دەبن، ئەگەری تووشبوونیان بە تێکچوونی کەسایەتی سنووری، نێرجسی، وەسواسی-ناچاری یان پارانۆید لە تەمەنی پێگەیشوییدا سێ هێندە زیاترە. هەروەها کاردانەوەی بەرز لە منداڵاندا، لەوانەش هەستیاری بە ڕووناکی، ژاوەژاو، پێکهاتە و وروژێنەرەکانی تر، پەیوەندی بە هەندێک تێکچوونی کەسایەتییەوە هەیە.

چارەسەر

بە بەراورد بە تێکچوونەکانی میزاجی      (mood disorders) وەک خەمۆکی کلینیکی (clinical depression : خەمۆکییەکی بەهێزە لە حاڵەتە سووک و کاتیەکانی خەمۆکییەوە دەست پێدەکات تا دەگاتە خەمۆکییەکی توند و بەردەوام.) یان تێکچوونی دوو جەمسەری (bipolar disorder : نەخۆشییەکی دەروونییە کە دەبێتە هۆی گۆڕانکاری نائاسایی لە باری دەروونی و وزە و ئاستی چالاکیی و تەرکیزکردنی کەسێکدا) لە مێژوودا تاڕادەیەک کەم لێکۆڵینەوە هەبووە لەسەر چۆنیەتی چارەسەرکردنی کاریگەرانەی تێکچوونەکانی کەسایەتی. زۆرێک لە شارەزایان پێیان وایە کە چارەسەرکردنی تێکچوونی کەسایەتی قورسە، چونکە بە پێناسە، شێوازێکی درێژخایەنی کەسایەتییە. بەڵام ژمارەیەکی زۆر لە چارەسەرە بەڵگەدارەکان هەن کە کاریگەرن بۆ تێکچوونی کەسایەتی.

بەگشتی ئامانجی چارەسەرکردنی تێکچوونی کەسایەتی ئەمانەی خوارەوە لەخۆدەگرێت:

  • کەمکردنەوەی دڵەڕاوکێی کەسی (subjective distress) و نیشانەکانی وەک دڵەڕاوکێ و خەمۆکی.
  • یارمەتیدانی مرۆڤەکان بۆ تێگەیشتن لەو لایەنەی کێشەکانیان کە لە ناو خودی خۆیاندایە.
  • گۆڕینی ڕەفتارە ناگونجاو و نەخوازراوەکانی کۆمەڵایەتی لەوانە بێباکی، گۆشەگیری کۆمەڵایەتی.
  • دەستکاریکردنی تایبەتمەندییە کێشەدارەکانی کەسایەتی وەک وابەستەیی، بێمتمانەیی، خۆبەزلزانین.

چارەسەری دەروونی – Psychotherapy

هاوپەیمانی نیشتمانی بۆ نەخۆشییە دەروونییەکان (NAMI) چەندین جۆری چارەسەری دەروونی دەخاتە ڕوو کە ڕەنگە لە چارەسەرکردنی تێکچوونی کەسایەتیدا بەسوود بن:

چارەسەری ڕەفتاری دیالێکتیکی (DBT)

 فێری کارامەیی و ستراتیژییەکانی ڕووبەڕووبونەوە دەکات بۆ مامەڵەکردن لەگەڵ ئەو پاڵنەرانەی پەیوەستن بە زیانگەیاندن  بە خود ( self-harm ) و خۆکوشتن، ڕێکخستنی هەستەکان و باشترکردنی پەیوەندییەکان.

چارەسەری ڕەفتاری مەعریفی (CBT)

 کە ئامانجی ئەم جۆرە چارەسەر وەک لەلایەن NAMI ئاماژەی پێکراوە “ناسینەوەی بیرکردنەوە نەرێنییەکان و فێربوونی ستراتیژییەتی کاریگەری ڕووبەڕووبوونەوە”.

چارەسەری ئەقڵکاری دەروونی (MBT)

کە مرۆڤەکان فێری هەستکردن و بیرکردنەوە لە باری دەروونی خۆیان و کەسانی دیکە دەکات.

چارەسەری دەروونی داینامیکی (Psychodynamic therapy)

 کە جەختێکی زۆر لەسەر ئەقڵی نائاگا دەکاتەوە کە بیرکردنەوە، هەست و سۆز، پاڵنەری ئازاربەخش لەوێدا جێگیرکراون و بە ڕاستەوخۆ هەستیان پێ ناکرێت.

چارەسەری خێزانی (Family therapy )

کە لەم ماوەیەدا ئەندامانی خێزان فێردەبن کاردانەوە ناتەندروستەکان بەرامبەر یەکتر بگۆڕن و فێری توانای پەیوەندیکردنی کاریگەر دەبن.

دەرمان

دەرمان دەتوانێت بۆ چارەسەرکردنی خەمۆکی یان دڵەڕاوکێی پەیوەندیدار یان هاونەخۆشی بەسوود بێت. بەپێی نیشانەکانت، پزیشکی دەروونی لەوانەیە یەکێک یان زیاتر لەمانەی خوارەوەت بۆ بنووسێت:

  • دەرمانی دژە دڵەڕاوکێAnti-anxiety medication))
  • دژە خەمۆکی (Antidepressant)
  • دژە دەروونی (Antipsychotic)
  • جێگیرکەری باری دەروونی(Mood stabilizer)

ڕووبەڕووبوونەوە

فێربوونی چۆنیەتی ڕووبەڕووبوونەوەی تێکچوونی کەسایەتی کلیلی کارکردنە بە باشترین شێوە. جگە لە  هاوکاری پیشەیی وەک چارەسەرکار یان پزیشکی دەروونی، گرنگە هاوڕێیەک یان ئەندامێکی خێزان پاڵپشتت بکات  و بتوانێت یارمەتیت بدات کاتێک لەگەڵ هەستە بەهێزەکاندا کێشەت هەیە.

خۆت بناسە

تا زیاتر لەبارەی حاڵەتەکەتەوە بزانیت، باشتر توانای تێگەیشتن و ڕووبەڕووبوونەوەی نیشانەکانت دەبێت. هەروەها زانیاری سەبارەت بە بارودۆخەکەت دەتوانێت یارمەتیت بدات بۆ پاڵنەرێک بۆ مانەوەت لە خولی چارەسەرکردن لای چارەسەرکار یاخود دەروونپزیشک

ڕۆڵێکی کارا ببینە لە چارەسەرکردنەکەتدا

 کاتێک بۆ بیرکردنەوە لە ئامانجەکانی چارەسەرکردنت تەرخان بکە لە کاتی دانیشتنەکانی چارەسەرکردن و دوای دانیشتنەکانی چارەسەرکردن. تەنانەت ئەگەر هەست بە باشی نەکەیت، واز دانیشتنەکانت مەهێنە یان واز لە خواردنی دەرمانەکانت مەهێنە بەبێ ئەوەی قسە لەگەڵ چارەسەرکارەکە یان دەروونپزیشکەکە بکەیت.

ستراتیژییەکانی گرنگیدان بە خود (self-care)  پراکتیزە بکە

 وەرزشی بەردەوام و خشتەی بەردەوامی خواردن و خەوتن دەتوانێت یارمەتیدەر بێت بۆ ڕێگریکردن لە گۆڕانی باری دەروونی و بەڕێوەبردنی دڵەڕاوکێ و فشار و خەمۆکی. هەروەها گرنگە خۆت بەدوور بگرێت لە ماددە هۆشگۆڕەکانی  وەک کهول، کە دەتوانێت نیشانەکان خراپتر بکات و کارلێک لەگەڵ دەرمانەکاندا بکات.

بۆ بینینی بابەتی زیاتر پەنجە لەسەر وێنەکە داگرە

سەرچاوەکان

  1. Merck Manual. Overview of Personality Disorders.
  2. American Psychiatric Association. Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders. 5th ed. Washington D.C.: 2013.
  3. Grant BF, Chou SP, Goldstein RB, et al. Prevalence, correlates, disability, and comorbidity of DSM-IV borderline personality disorder: Results from the Wave 2 National Epidemiologic Survey on Alcohol and Related ConditionsJ Clin Psychiatry. 2008;69(4):533-545.
  4. Johnson JG, Cohen P, Smailes EM, Skodol AE, Brown J, Oldham JM. Childhood verbal abuse and risk for personality disorders during adolescence and early adulthoodCompr Psychiatry. 2001;42(1):16-23. doi:10.1053/comp.2001.19755
  5. American Psychological Association. What causes personality disorders?.
  6. National Alliance on Mental Illness. Psychotherapy.
  7. National Institute of Mental Health. “Bipolar Disorder.” National Institute of Mental Health (NIMH), 2020, www.nimh.nih.gov/health/topics/bipolar-disorder#:~:text=Bipolar%20disorder%20(formerly%20called%20mani
  8. Hall-Flavin, Daniel K. “Severe, Persistent Depression.” Mayo Clinic, Mayo Clinic, 2017, www.mayoclinic.org/diseases-conditions/depression/expert-answers/clinical-depression/faq-20057770.
  9. Gordon, Sherri. “How to Recognize Verbal Abuse and Bullying.” Verywell Mind, Verywellmind, 2 Nov. 2017, www.verywellmind.com/how-to-recognize-verbal-abuse-bullying-4154087.
Categories
general

ئامیگدالا

ئامیگدالا


ئامێگدالا پێکهاتەیەکی بچووکی شێوە بادەمیە و لە قووڵایی لاجانکە پلی مێشکدا
هەڵ کەوتووە. ئەمیگدالا یەکێکە لە پێکهاتەکانی سیستەمی لیمبیک کە جگە لە
دروستبوونی بیرەوەری بەرپرسە لە کۆنترۆڵ کردنی هەست و ڕەفتارەکان، وە
ڕۆڵێکی گرنگی هەیە لە پرۆسێسکردن و ڕێکخستنی هەستەکان، بەتایبەتی ترس و
دڵەڕاوکێ.


ئامێگدالا ئەناتۆمی(amygdalla’s anatomy):

ناوک:

ئەمیگدالا لە چەند ناوکێک، یان کۆمەڵە خانەیەکی تایبەتمەند پێکدێت،
هەریەکەیان ئەرکی جیاوازیان هەیە. ناوکی سەرەکی بریتین لە کۆمپلێکسی بنەڕەتی
(BLA(, ناوکی ناوەندی (CeA (و توێکڵی ناوک )CoA)،
CoA
بە شێوەیەکی سەرەکی بەشدارە لە پرۆسێسکردنی زانیارییە هەستیارەکان و پێکهێنانی
یادەوەرییە سۆزدارییەکان. لە کاتێکدا
بەرپرسە لە دەربڕینی وەڵامەکانی ترس و دڵەڕاوکێ،
ئامیگدالا )ناساندنی میشک لە پێناو فێربوون (
CoA بەشدارە لە پرۆسێسی بۆنکردن و تامکردن.


پەیوەندییەکان:

ئەمیگدالا پەیوەندییەکی بەرفراوانی لەگەڵ ناوچەکانی تری مێشکدا
هەیە، ئەمەش ڕێگە بە یەکخستنی زانیارییە هەستیارەکان و هەماهەنگی وەڵامە
سۆزدارییەکان دەدات. زانیاری لە سیستەمی هەستیاری جۆراوجۆرەوە
وەردەگرێت، وەک ڕێڕەوی بینین و بیستن، و پەیوەندی لەگەڵ ئەو ناوچانە
دەکات کە بەشدارن لە بیرەوەری و بڕیاردان و ڕێکخستنی سۆزداریدا، لەوانەش
توێکڵی پێش پێشەوەی مێشک و هیپۆکامپوس.


کارکردن:

ئەمیگدالا بە پلەی یەکەم پەیوەندی بە پرۆسێسکردن و ڕێکخستنی
هەستەکانەوە هەیە، بەتایبەتی ترس و دڵەڕاوکێ. بەشدارە لە دۆزینەوە و
لێکدانەوەی هاندەرە سۆزدارییەکان، وەک دەربڕینی دەموچاو، هەروەها ڕۆڵێکی
چارەنووسساز دەگێڕێت لە دروستبوون و وەرگرتنەوەی یادەوەرییە
سۆزدارییەکان. هەروەها ئەمیگدالا کاریگەری لەسەر سیستەمی ئۆتۆنۆمی و کوێرە
ڕژێنە کۆئەندام هەیە، ئەمەش دەبێتە هۆی وەڵامدانەوەی فیزیۆلۆژی پەیوەست
.بە هەستەکانەوە، وەک زیادبوونی لێدانی دڵ و دەردانی هۆرمۆنەکانی فشار

تێکچوون و تێکچوونی کارکردن :


تێکچوونی کارکردنی ئەمیگدالا دەتوانێت بەشداربێت لە حاڵەتە دەروونییە
جیاوازەکان، لەوانە تێکچوونی دڵەڕاوکێ، تێکچوونی فشاری دوای کارەسات
ئامیگدالا )ناساندنی میشک لە پێناو فێربوون (
و تێکچوونی باری دەروونی. چالاکیی زۆر یان پەیوەندی نائاسایی لە (PTSD(
ناو ئەمیگدالادا لەوانەیە ببێتە هۆی بەرزبوونەوەی وەڵامە سۆزدارییەکان، لە
کاتێکدا کەمبوونەوەی چالاکییەکان یان تێکچوونی پەیوەندیکردن لەوانەیە ببێتە
هۆی وەڵامدانەوەی سۆزداریی کوێرانە.
ئەناتۆمی ئاڵۆزەکەی و پەیوەندییەکانی لەگەڵ ناوچەکانی تری مێشکدا ڕێگە بە
یەکخستنی زانیارییە هەستیارەکان و هەماهەنگی وەڵامدانەوە سۆزدارییەکان
دەدات.
لە کاتێکدا کە ئەمیگدالا بە شێوەیەکی سەرەکی پەیوەندی بە وەڵامە
سۆزدارییەکانەوە هەیە، بەڵام کاریگەرییەکی بەرچاوی لەسەر توانا زەینییەکان
هەیە. لێرەدا چەند شتێک دەخەینەڕوو،کە تێیدا ئەمیگدالا بەشداری دەکات لە
کارکردنەزەینییەکاندا :


پڕۆگرامی چالاککردنەوەی مێشک و یادگە – نهێنی ڕاستەقینە بۆ گەیشتن بەو پەڕی سەرکەوتن لە ژیاند


هاوسەران هەمیشە کێشەکانیان ڕوو  لە زیاد بوونە. 

ناتوانن بە ئاسانی کێشەکانیان چارەسەر بکەن. 

زۆر جار بە خراپی باسی یەکتر ئەکەن.

زۆرێك لە هاوسەران بە یەکتر ناڵێن خۆشم ئەوێی.

نازانن چۆن هەستەکانیان بۆ یەکتر دەربڕن.

ئەمانە و چەندین کێشەی تر کەوا ژیانی هاوسەرگیری وێران ئەکەن و نایەڵن هاوسەران چێژ لە پەیوەندییەکەیان ببین. 

بەڵام ئاوات ئەکادیمی هاوسەرانی بیر نەچووە و بە ئاسانترین شێوە چارەسەریان بۆ ئەدۆزێتەوە 

مامۆستا ئاوات نصراللە لە ڕێی کۆڕسی NLPی وڵام و چارەسەری هەموو ئەمانە و زیاتریش پێشکەش بە  هاوسەران ئەکات

بەڵام بۆچی NLP؟!

چونکە لە ڕێی NLP ئەتوانی کەسایەتی خۆت و هاوسەرەکەت بزانیت. 


یادەوەری سۆزداری:

ئەمیگدالا بەشدارە لە دروستبوون و هەڵ گرتنی یادەوەرییە
سۆزدارییەکان. یارمەتی چەسپاندنی یادەوەرییەکان دەدات، کە گرنگییەکی
سۆزدارییان هەیە، وایان لێدەکات زیندووتر بن و ئاسانتر بیرمان بکەونەوە. ئەم
پرۆسێسکردنە یادەوەرییە سۆزدارییە دەتوانێت کاریگەری لەسەر پرۆسەی زەینی
وەک بڕیاردان، چارەسەرکردنی کێشەکان و فێربوون هەبێت.
ئامیگدالا )ناساندنی میشک لە پێناو فێربوون (


سەرنج و تێگەیشتن:

ئەمیگدالا ڕۆڵی هەیە لە ئاراستەکردنی سەرنج بەرەو هاندەرە
پەیوەندیدارەکانی سۆزداری، دەتوانێت وردبوونەوە و پرۆسێسکردنی زانیارییە
سۆزدارییەکان بەرز بکاتەوە، تەنانەت پێش هۆشیاریش. ئەم بەرزبوونەوەیەی
گرنگیدان بە ئاماژە سۆزدارییەکان دەتوانێت کاریگەری لەسەر پرۆسەکانی
زەینییەکانی پەیوەست بە تێگەیشتن و پرۆسێسی زانیاری هەبێت.


کارەکۆمەڵایەتیەکان :

ئەمیگدالا بەشدارە لە ناسینی کۆمەڵایەتیدا، کە ئاماژەیە بۆ
توانای تێگەیشتن و کار کردن لەگەڵ ئەوانی تر. یارمەتیدەرە لە ناسینەوە و
لێکدانەوەی دەربڕینی دەموچاو، زمانی جەستە و ئاماژە نازارەکییەکانی دیکە کە
پەیوەندییان بە هەستەکانەوە هەیە. کاریگەری ئەمیگدالا لەسەر کارلێکە
کۆمەڵایەتی دەتوانێت کاریگەری لەسەر توانا مەعریفیەکانی وەک هاوسۆزی،
بڕیاردانی کۆمەڵایەتی و کارە دەروونیەکان هەبێت.

سترێس و دڵەڕاوکێ:

ئەمیگدالا ڕۆڵێکی سەرەکی دەگێڕێت لە وەڵامدانەوەی
مێشک بۆ فشار و دڵەڕاوکێ، بەشدارە لە دۆزینەوە و هەڵسەنگاندنی هەڕەشە
ئامیگدالا )ناساندنی میشک لە پێناو فێربوون (
ئەگەرییەکان، کە سیستەمی وەڵامدانەوەی فشاری جەستە دەستپێدەکات، فشار
و دڵەڕاوکێی درێژخایەن دەتوانێت تواناکانی مەعریفی وەک سەرنجدان،
یادەوەری و بڕیاردان تێکبدات.


گۆڕینی پرۆسەی مەعریفی باڵا:

ئەمیگدالا کارلێک لەگەڵ ناوچەکانی تری
مێشک دەکات، کە بەشدارن لە پرۆسەی مەعریفی باڵاتر وەکو پلی پێشەوەی
مێشک . ئەم کارلێکە یارمەتی گۆڕینی و کاریگەری لەسەر ئەرکە مەعریفیەکان
دەدات وەک کۆنترۆڵی جێبەجێکار، بیرەوەری کارکردن و توانای مەعریفی .
گرنگە ئاماژە بەوە بکەین، کە ئەمیگدالا بە جیا کار ناکات، بەڵ کو کارلێک
لەگەڵ ناوچەکانی تری مێشک دەکات بۆ پشتگیریکردن لەکارە زەینییەکان .
سروشتی ورد و ڕادەی بەشداریکردنی لە توانا زەینییەکان هێشتا بابەتەکانی
لێکۆڵینەوە بەردەوامەکانن و لەوانەیە جیاوازی تاکەکەسی هەبێت لە چۆنیەتی
کاریگەریکردنی ئەمیگدالا لەسەر پرۆسەکانی مەعریفی


ئەگەر ئامێگدالا لەدەستچوو یان زیانێکی بەرچاوی پێگەیشت، چەندین کاریگەری
لەسەر پرۆسێسکردنی سۆزداری و ڕەفتارەکان لەوانەیە ڕوو بدەن لەوانە:
ئامیگدالا )ناساندنی میشک لە پێناو فێربوون (


کەمبوونەوەی وەڵامیدانەوەی ترس:

ئەمیگدالا ڕۆڵێکی گرنگ دەگێڕێت لە
ناسینەوە و وەڵامدانەوەی هەڕەشەکان یان دۆخە مەترسیدارەکان بەبێ ئامێگدالا ،
تاکەکان لەوانەیە کەمبوونەوەی ترس و دڵەڕاوکێ پیشان بدەن، کە بە ئەگەرێکی
زۆرەوە دەبێتە هۆی کەمبوونەوەی توانای ناسینەوە و وەڵامدانەوەی گونجاو بۆ
مەترسی.

تێکچوونی پرۆسێسی سۆزداری:

ئەمیگدالا یارمەتیدەرە بۆ یەکخستنی زانیاری
سۆزداری و دیاریکردنی گرنگیەکانی سۆزداری. بەبێ ئەم پرۆسێسکردنە، ڕەنگە
تاکەکان کێشەیان هەبێت لە ناسینەوە و لێکدانەوە و وەڵامدانەوەی هەستەکان لە
خۆیان و ئەوانی تردا. ئەمەش دەتوانێت ببێتە هۆی تەحەدا لە پێکهێنان و
پاراستنی پەیوەندییەکان و تێگەیشتن لە ئاماژە کۆمەڵایەتییەکان.


گۆڕانکاری لە شەڕانگێزی و توڕەیی:

ئەمیگدالا بەشدارە لە ڕێکخستنی ڕەفتاری
شەڕانگێزی، زیانگەیشتن بە ئامێگدالا لەوانەیە ببێتە هۆی گۆڕینی شەڕانگێزی و
وەڵامدانەوەکانی توڕەیی، لە هەندێک حاڵەتدا دەتوانێت ببێتە هۆی کەمبوونەوەی
خۆ کۆنتڕۆڵ کردن بۆ کارە شەڕانگێزەکان یان کەمبوونەوەی گشتیی شەڕانگێزی.
گۆڕانی ڕەفتاری کۆمەڵایەتی: ئەمیگدالا گرنگە بۆ ڕەفتاری کۆمەڵایەتی و
ناسینەوەی ئاماژە کۆمەڵایەتییەکان. تێکچوونی کارکردنی دەتوانێت ببێتە هۆی
ئامیگدالا )ناساندنی میشک لە پێناو فێربوون (
کێشە لە تێگەیشتن و وەڵامدانەوەی گونجاو بۆ دۆخە کۆمەڵایەتییەکان، کە ببێتە
هۆی گۆڕانکاری لە ڕەفتار و کارلێکی کۆمەڵایەتیدا.


بیرەوەری و فێربوون:

هەروەها ئەمیگدالا کارلێک لەگەڵ ناوچەکانی تری مێشکدا
دەکات کە بەشدارن لە دروستبوون و چەسپاندنی بیرەوەریدا، لەدەستدانی
لەوانەیە کاریگەری لەسەر پێکهاتە سۆزدارییەکانی بیرەوەری هەبێت، کە ئەگەری
هەیە ببێتە هۆی کێشە لە پێکهێنان و بیرهێنانەوەی یادەوەرییە بەرچاوەکانی
سۆزداری.
گرنگە ئاماژە بەوە بکەین کە مێشک ئەندامێکی ئاڵۆزە و کاریگەرییەکانی
لەدەستدانی ئەمیگدالا دەتوانێت جیاواز بێت بەپێی ڕادەی زیانەکان و جیاوازی
تاکەکەسی و میکانیزمەکانی قەرەبووکردنەوە لەناو مێشکدا. لە کاتێکدا ناتوانرێت بە تەواوی ئەمیگدالا لە هەر زیانێک ئەگەری ڕوودانی
هەبێت بپارێزرێت، بەڵام هەنگاوی گشتی هەیە کە دەتوانیت بیگریتەبەر بۆ
پشتگیریکردنی تەندروستی مێشک و باشکردنی سۆزدار یت لێرەدا چەند
ئامۆژگاریەک دەخەینەڕوو:


پاراستنی تەندروستی:

بەشداری وەرزشی جەستەیی بەردەوام بکە، خۆراکی
بەسوود بخۆ و بەشی پێویست بخەوە، ئەم کارانە تەندروستی گشتی مێشک
بەرەوپێش دەبەن و دەتوانن یارمەتیدەر بن لە کەمکردنەوەی مەترسییەکانی
حاڵەتە جۆراوجۆرەکانی دەمار.


بەڕێوەبردنی فشار:

فشاری درێژخایەن دەتوانێت کاریگەری نەرێنی لەسەر
مێشک هەبێت، لەوانەش ئەمیگدالا، تەکنیکەکانی بەڕێوەبردنی فشار وەک
ڕاهێنانی ئیسراحەت)ڕیلاکسەیشن(، هەناسەدانی قووڵ، یان بەشداریکردن لەو
چالاکییانەی کە حەزت لێیە.


خەوتن:

خەوی کوالیتی زۆر گرنگە بۆ تەندروستی مێشک، لە شەوێکدا ٩-٧
کاتژمێر خەوتنی بێ پچڕان. خوویەکی بەردەوامی خەوتن دابنێ و ژینگەیەکی
گونجاو بۆ خەوتن دروست بکە بۆ بەرزکردنەوەی کوالێتی پشوودانەکەت.


لەکاتی پێویستدا داوای یارمەتی بکە:

ئەگەر تووشی نیشانەکانی حاڵەتەکانی تەندروستی
دەروونی بوویت، وەک دڵەڕاوکێ یان زەبر، بیر لەوە بکەرەوە کە داوای یارمەتی
لە پسپۆڕێکی شارەزا لە تەندروستی دەروونی بکەیت. دەتوانن ڕێنمایی و بژاردەی
چارەسەری گونجاو پێشکەش بکەن کە بەپێی پێداویستییە تایبەتەکانت بێت.
ئامیگدالا )ناساندنی میشک لە پێناو فێربوون (
ئامادەکادن: ئەوین نووری
لەبیرت بێت، لەکاتێکدا ئەم ئامۆژگاریانە تەندروستی گشتی مێشک بەرەوپێش
دەبەن، بەڵام ناتوانن گەرەنتی پاراستنی تەواو بکەن لە بەرامبەر هەموو مەترسی
یان زیانەکان ئەگەری ڕوودانیان هەیە


سەرت بپارێزە:

برینەکانی مێشک بەهۆی زەبرەوە (TBIs (کاریگەرییان لەسەر
ئەمیگدالا و پێکهاتەکانی تری مێشک هەیە. ڕێوشوێنی خۆپارێزی بگرە بۆ ئەوەی
لە برینداربوونی سەرت دوور بکەویتەوە بە بەستنی ئامێری خۆپارێزی لە کاتی
چالاکییەکان کە مەترسی زەبر و زەنگی سەریان هەیە، وەک وەرزش یان
پاسکیلسواری.


کەمکردنەوەی بەرکەوتن بە ژەهرەکان:

هەندێک ژەهری ژینگەیی دەتوانن
کاریگەرییان لەسەر تەندروستی مێشک هەبێت. دوور بکەوەرەوە لە
خواردنەوەی کحول، بەرکەوتن بە پیسکەرەکان سنووردار بکە و ڕێنماییەکانی
سەلامەتی جێبەجێ بکە لەکاتی مامەڵەکردن لەگەڵ ماددە مەترسیدارەکاندا.
بەشداریکردن لە هاندانی مەعریفی: مێشکت بە چالاکی و تەحەدای بهێڵەرەوە بە
بەشداریکردن لە چالاکییە هاندانە زەینییرکان . کتێب بخوێنەرەوە، مەتەڵەکان
بدۆزەوە ، فێربوونی کارامەیی نوێ و بەشداریکردن لەو چالاکییانەی کە
پێویستیان بە هەوڵی زەینی هەیە.


پەیوەندی تەندروست:

پشتگیری کۆمەڵایەتی و پەیوەندییە ئەرێنییەکان بەشدارن
لە باشبوونی سۆزداری، لە نزیک کەسانی پشتیوان و تێگەیشتوو بە کە بتوانن
هەستکردن بە ئاسایش دابین بکەن بۆت و یارمەتیدەر بن لە خۆپاراستن دژی
فشار.

Categories
memory

ڕاهێنانی وەرزشی مێشک- برەین جیم

ڕاهێنانی وەرزشی مێشک- برەین جیم


پێت وایە شتێکی پێکەنیناوییە کە چۆن زۆرجار ئەزموونی پەروەردەیی منداڵەکانمان
ئاڵۆز دەکەین؟ ئاسانە بۆ ئێمە گیرۆدەی داڕشتنی پلانی ئاڵۆز و گەورە بین بۆ ئەوەی
یارمەتیان بدەین لە منداڵانی تر باشتر بن یان ستانداردە تایبەتەکان جێبەجێ بکەن،
بەڵام ئایا چارەسەرێکی ڕاستەوخۆتر هەیە؟ هەندێک جار ئارەزووی ڕێگەیەکی
“موعجیزەئاسا” دەکەین بۆ ئەوەی منداڵەکانمان بخوێننەوە یان کێشە سەختەکانی
بیرکاری چارەسەر بکەن، بەڵام زۆرجار ڕەنگە سادەترین ڕێگاکان گەورەترین
جیاوازی لە فێربوونی منداڵەکەتدا دروست بکەن.
ڕاهێنانی وەرزشی مێشک دەتوانێت یارمەتیدەر بێت لە باشترکردنی توانای
قسەکردن و خوێندنەوە و بیرکردنەوەی کەسەکان ، ئەنجامدانیان ئاسانە و دەتوانن
یارمەتی مرۆڤ بدەن کە بە خێرایی ئەرکێکی نوێ فێربێت. هەروەها سەلمێنراوە
کە تەرکیز و ئاستی وزەی مێشک باشتر دەکات ، بەهەمان شێوە ئەم ڕاهێنانانە
سوودبەخشن بۆ کەمکردنەوەی فشار و باشترکردنی باری دەروونی.
شێوازە جیاوازەکانی جوڵەی ڕاهێنانی بەشە جیاوازەکانی مێشک هان دەدەن.
جۆرەها ڕاهێنان بەردەستە، لە سادەوە تا ئاڵۆز. هەر شێوازێکی جووڵە سەرنج
دەخاتە سەر دەرئەنجامە جیاوازەکانی فێربوون. چارەسەرکەران بە پشتبەستن بە
هەڵسەنگاندنەکانیان هەڵدەبژێرن کە کام شێوازی جووڵە پێشکەش بە بەشداربووان
بکەن ، شێوازێکی باوی جووڵە بریتییە لە کرۆس کراوڵ کە لەدواتردا ڕوونتر
ئاماژەی پێدەدەین.
لە دونیای ئەمڕۆدا زۆرجار جەستە و عەقڵ وەک بوونێکی جیاواز دەبینین و پێمان
وایە جوڵە هیچ پەیوەندییەک ی بە فێربوونەوە نییە. زۆرێک لە دایک و باوکان و
ڕاهێنەران پێیان وایە کە ڕاهێنانی جەستەیی “زۆر ئاسانە” و “ئاستەنگی ناوێ بۆ
ئەنجامدان” بۆ ئەوەی جیاوازی لە کێشەکانی فێربوونی منداڵ یان ئەزموونی پۆلدا
دروست بکات.
ڕاهێنانی وەرزشی مێشک پێکدێت لە کۆمەڵێک جوڵە کە ڕاستەوخۆ مێشک
دەکەنە ئامانج و هانیان دەدەن بۆ یارمەتیدانی تاکەکان لە گەیشتن بە توانا
زەینییەکانیان . چەمکی وەرزشی مێشک بریتییە لە بەکارهێنانی جوڵەی جەستەیی
بۆ دەستگەیشتن بە بەشە جیاوازەکانی مێشک. دایک و باوک و ڕاهێنەران
دەتوانن ئەم شێوازانەی جووڵە بەکاربهێنن بۆ یارمەتیدانی منداڵەکانیان یان
خوێندکارەکانیان لە ڕەفتار، تێگەیشتن، ڕێکخستن، جێبەجێکردنی ئەرکەکان و
پەیوەندیکردن.

پڕۆگرامی چالاککردنەوەی مێشک و یادگە – نهێنی ڕاستەقینە بۆ گەیشتن بەو پەڕی سەرکەوتن لە ژیاند


سوودەکانی ڕاهێنانی وەرزشیی مێشک:


سوودی وەرزشی مێشک زۆرە, ئەم سێ ڕاهێنانە ئاسانەی وەرزشی مێشک
دەتوانێت مێشکی منداڵ هان بدات بۆ باشترکردنی توانا زاینییەکان ، کە ڕەنگە
یارمەتی منداڵەکان بدات لە بوارەکاندا خێراتر گەشەبکەن . هەموو چالاکیەک بە
خێرایی منداڵ ئەنجام دەدرێت و بۆ ماوەی پێویست بۆ دڵنیابوون لەوەی کە
وەرزشەکە سوودبەخشە. ڕاهێنانی وەرزشی مێشک لە ٢٦ شێوازی جووڵە
پێکدێت، هەریەکەیان دەرەنجامێکی تایبەتیان هەیە و چارەسەرکەر بە پشتبەستن
بە هەڵسەنگاندنەکان هەڵیدەبژێرن کە کام ڕاهێنان پێشکەش بە بەشداربوو بکات.


کرۆس کراول

– ڕاهێنانی شێوە زەڕبی )تیایدا کەسەکە ئەنیشکی ڕاستی لەگەڵ
ئەژنۆی چەپی پێک دەگەیەنێت وە بەپێچەوانەشەوە(:

کرۆس کراول ڕاهێنانێکی گرنگە کە دەتوانیت لەگەڵ منداڵ ئەنجامی بدەیت. ئەم
چالاکییە ئامانجی بەهێزکردنی پەیوەندی نێوان نیوەگۆی چەپ و ڕاستی مێشکە
وەک ئامادەکارییەک بۆ لێکدانەوەیەکی ئاست بەرز، بیرکردنەوەی ڕەخنەیی،
چارەسەرکردنی کێشە، بیستن، ڕێکخستن و زۆر شتی تر.


برەین بۆتۆن- دوگمەی مێشک:


، دەکات چالاکRAS (Reticular activating system )
و پەیوەندی جەستە-مێشک بەهێز دەکات، واتەکاتێ مناڵە کە ئەم ڕاهێنانە ئەکا
مێشکی ئاگادارەبێتەو ەکە ئەبێت تەرکیز بکات چونکەکار ێک نییە بە شی مێشکی
خۆنەو یست ئەنجامی بدات. ئامانجەکەی ئەوەیە کە منداڵەکە بەئاگا بهێنێتەوە و
یارمەتی بدات کە بە ئاگایی بمێنێتەوە، بەتایبەتی ئەگەر خاو بێت، یان تووشی کەم
وزەیی یان کەمی تەرکیز بێت.


برەین جیم هوک ئەپ- ڕاهێنانی پەیوەندیی مێشک:


ڕاهێنانی پەیوەندیکردن بریتییە لە ڕاهێنانی وەرزشی مێشک بۆ گەورەساڵان و
منداڵان کە مەبەست لێی ئەزموونکردنی فشاری بەرچاو، ترس، توڕەبوو ن، یان

هەبوونی فشاری دەروونییە. ئەزمونکردنێکی نایابە بۆ ئارامکردنەوەی جەستە و
فێرکردنی منداڵەکان بۆ بەڕێوەبردنی هەناسەدانیان. ئەم چالاکییە دەتوانرێت بە
وەستانەوە، بە دانیشتنەوە، یان بە پاڵ کەوتنەوە لەسەر زەوی ئەنجام بدرێت.

Categories
memory

پلی پێشەوە(ناوچاوانەپل)Frontal lobe

پلی پێشەوە(ناوچاوانەپل)Frontal lobe


پلی پێشەوە یەكێكە لە چوار پلەكانى مێشك، كە دەكەوێتە ناوچاوانى مرۆڤ لە كاسەى سەردا،كە لە تەمەنى منداڵی و گەنجی پێگەیشتوودا گەشەدەكات.بەشی پێشەوە بەرپرسە لە چالاكییە ئاڵۆزەكانى پەیوەست بە مرۆڤ وەك بیركردنەوەى ئەبستراكت(واتە: پرۆسەیەكى ئاوەزییە”زەینی” كە لەڕێگەیەوە بابەتێكى دیاریكراو جیادەكرێتەوە لە بابەتێكى دیكە لەڕووى زەینیەوە) و چارەسەركردنى كێشە سەختەكان و بڕیاردان و دەربڕینى كەسایەتى، كە لە ئاژەڵەكانى دیكەدا كەمترە وەك لە مرۆڤ.
پلی پێشەوە بە ناوچەیەكى گرنگى جوڵە دادەنرێت و وە زۆرترین ژمارەى دەمارە هەستەیارەكانى تێدایە، وە بەرپرسە لە دەردانى هۆرمۆنەكانى دۆپامین و سیرۆتۆنین.
پلی پێشەوەى مێشك ناوەندى زیرەكى و لۆژیك و بیكردنەوە و یادەوەرییە.ئەگەر بێت و زیان بەم بەشەى مێشك بگات ئەوا تاك كەمتر گرنگى بە بنەما اخلاقیەكان(بەشێوەیەكى سادە بریتییە لە: ئەوەى بۆخۆم پێمخۆشە بۆتۆش پێم خۆشبێت،وە ئەوەى بۆ خۆم پێم ناخۆشە بۆتۆش پێم ناخۆش بێت) دەدات، وە ئەكەر زیانەكان زۆرتربێت ئەوا تاك تواناى كۆنتڕۆڵكردنى جوڵە خۆویستەكانى نامێنێ و لەوانەیە لەگەڵ حاڵەتى كۆمادا تێكەڵ ببێت.
پلی پێشەوەی مێشك كاتێك ماندوو دەبێت كەسەكە هێزى بەرگە گرتنى كەم دەبێتەوە و زو خۆی بەدەستەوە دەدات و واز لە ئامانجە دوور مەوداكانى دێنێت بەرەو ئامانجە زوو بەدەست هاتووەكان(سوودى كورت خایەن لە سوودى درێژخایەن بە باشتر دەزانێت).
دووركەوتنەوە لە هەوڵدان بۆ بەدەست هێنانى زیرەكى بەرز و دروستكردنى پەیوەندى كۆمەڵایەتى و تێگەیشتن لە خود و دەربڕینى هاوسۆزى و خۆبەخت كردن، وە زیاتر گرنگیدان بەخواردن و خەوتن و بابەتە ماددی و زایەندییەكان،وادەكات پلی پێشەوە بە ناكارایی بمێنێتەوە. هەروەها لە توێژینەوەكانى پەیوەندیە دەمارییەكانى خەمۆكیدا، دەركەوتووە كە چالاكى لای چەپی پ پ م كەمە بەبەراورد بە چالاكى لای ڕاستى پ پ م.بۆیە وا دیارە كەمتر دەستەبەركردنى لایەنى ئەرێنى لە بەشی چەپی پ پ م لە كەسی توشبوو بە خەمۆكى ڕەنگە قورستر بەژداری بكات لە بیركردنەوە و ڕەفتاری ئەرێنى ئامانجدار.
باشترین ڕێگە بۆ ڕاهێنان و بەكارهێنانى پلی پێشەوەى مێشك زۆر گرنگى دانە بە كارامەیی بەڵگە هێنانەوەى ئاڵۆزدا.
زیاتر لە هەر بەشێكى دیكەی مێشك ئەم ناوچەیە كەسایەتى و ئامانجەكانمان و بەهاكانمان دیاریدەكات.هەروەها لای چەپی پلی پێشەوەى مێشك زیاتر هانى چالاكى دۆپامین دەدات(كە پەیوەندی بە پاڵنەر و پاداشتەوە هەیە)،لەكاتێكدا لای ڕاست هانى چالاكى نۆرئیپینفرین دەدات(كە پەیوەندى بە دڵەڕاوكێوە هەیە).
وادەردەكەوێت ئەوكەسانەى هەستى ئەرێنیان هەیە لای چەپی پلی پێشەوەى مێشكیان چالاكترە، لە كاتێكدا چالاكبوونى لای ڕاستی پلی پێشەوەى مێشك زیاترپەیوەندى بە ئەزموونە سۆزدارییە نەرێنیەكانەوە هەیە.

ئەركەكانى پلی پێشەوە (ناوچاوانەپل):
1ـ تەركیزكردن.
2ـ هەڵسەنگاندن.
3ـ پلاندانان.
4ـ چارەسەركردنى كێشە.
5ـ كۆنتڕۆڵكردنى حەزەكان و ڕەفتار.
6ـ كۆنتڕۆڵكردنى ڕەفتاری سێكسی و كۆمەڵایەتى.
7ـ كەسێتى.
8ـ سۆز.
9ـ ناوچەی دەربڕینى ئاخاوتن.
10ـ یادگەى ماوە كورت.
11ـ جوڵەى جەستە.
12ـ زیرەكى،ئاگایی.

پڕۆگرامی چالاککردنەوەی مێشک و یادگە – نهێنی ڕاستەقینە بۆ گەیشتن بەو پەڕی سەرکەوتن لە ژیاندا –

چەند ڕێگایەك بۆ پەرەپێدانى پلی پێشەوەى مێشك و باشتركردنى ماوەى سەرنجدان و تواناى گوێگرتن.
 پەرەپێدانى گوێگرتنى چالاك ـ بریتیە لە تێگەیشتنێكى لە زمان لەگەڵ تواناى دووبارەكردنەوەى ئەوەى كەتازە وتراوە.
 كاتێك بۆ پێداچوونەوە دابنێ پێش ئەوەى شتێكى نوێ فێرببیت.
 خشتە و ڕۆتینیاتێكى ڕوون كە ڕێگە بە پەرەپێدانى تواناكانى پلاندانان بدات.
 فەراهەمكردنى ژینگەیەكى هاوسەنگ .

ڕۆڵی پلی پێشەوەى مێشك لە ئیشی یادگەدا.


لە كاتى كاركردندا كۆدبەندى دەكات لەنێوان زانیارییەپەیوەندیدارەكاندا.
هێشتنەوەى زانیارى لە كاركردنى یادگەدا پەیوەندى بە چالاكى بەردەوامەوە هەیە لە هەمان ئەو ناوچانەى مێشكدا كە بەرپرسیارن لە نوێنەرایەتى كردنى ئەو زانیاریانە لە دۆخى بیرەوەرى ناكارادا،ئەمەش ئەوە دەگەیەنێت كە پ پ م كۆگایەك نییە بۆ هڵگرتنى زانیاری لە كاتى ئیشی یادگەدا. بەژداریكردنى پ پ م لە ئیشی یادگەدا بەهۆی كۆنتڕۆڵكردنى پرۆسەكانى سەرنجدان و درككردن بۆ تێگەیشتن لەو ژینگەیەی كە تێیدا دەژین و هەروەها چارەسەركردنى كێشەكان و كاركردن بۆ بەدەست هێنانى ئامانجەكان.
یادگەى ماوەكورت بەردەوام لە پرۆسە دەمارییەكانى ـ پلی پێشەوەـ دا جێی چالاكییە كورت خایەنەكانە و وە دەتوانین لێرەوە لە چالاكییەزەینیە ئاڵۆزەكانیش تێبگەین.

Categories
phsychology

تیۆری گەشەی مەعریفی پیاجێت

تیۆری گەشەی مەعریفی پیاجێت

Piaget’s Theory of Cognitive Development

تیۆری گەشەی مەعریفی لە نووسینی دەروونناسی سویسریی، جین پیاجێت (Jean Piaget)، باس لەوە دەکات کە زیرەکی منداڵان لەگەڵ گەشەکردنیان گۆڕانکاری بەسەردا دێت. گەشەکردنی مەعریفی لە منداڵاندا تەنها پەیوەندی بە بەدەستهێنانی زانیارییەوە نییە، منداڵان پێویستیان بە بنیاتنانی یان پەرەپێدانی مۆدێلێکی دەروونی  لە جیهانی دەوروبەریان هەیە. کارەکانی جین پیاجێت وەک بەردی بناغەی بواری دەروونناسی گەشەسەندن دادەنرێت. لەم بابەتەدا بەدواداچوون بۆ ئەو کاریگەرییانە دەکەین کە کارەکانی لەسەر گەشەسەندنی فیکری منداڵان لە پۆلەکاندا هەیەتی.

لە ساڵانی بیستەکانی سەدەی ڕابردوودا، پیاجێت لە پەیمانگای بینێت (  the Binet Institute) کار دەکات و ئەرکی سەرەکیی وەرگێڕانی ئەو پرسیارانەی بوو کە بە تاقیکردنەوەی زیرەکی ئینگلیزی نووسراون بۆ زمانی فەرەنسی. ئەو حەزی کرد بزانێت بۆچی منداڵان وەڵامی هەڵە دەدەنەوە بۆ ئەو پرسیارانەی کە پێویستیان بە بیرکردنەوەی لۆژیکی هەیە.

پیاجێت پێی وابوو ئەم وەڵامە هەڵانە جیاوازییەکی بەرچاو لە نێوان بیرکردنەوەی منداڵ و گەورەکاندا ئاشکرا دەکەن. پیاجێت کۆمەڵێک گریمانەی نوێی سەبارەت بە زیرەکی منداڵان پێشنیار کرد:

  • منداڵان جیاواز بیردەکەنەوە و جیهان بە جیاوازتر لە گەورەکان دەبینن.
  • منداڵان فێرخوازی ناچالاک  نین (passive learners)، ئەوان چالاکانە زانیارییەکانیان سەبارەت بە دەوروبەریان بونیاد دەنێن.
  • کاریگەرترین ڕێگە بۆ تێگەیشتن لە بیرکردنەوەکانی منداڵان بریتییە لە بیرکردنەوە لە ڕوانگەی منداڵانەوە.

پیاجێت نەیدەویست منداڵان پێوانە بکات کە چەندە بەباشی دەتوانن ڕێنووسی بکەن، بژمێرن یان کێشەکان چارەسەر بکەن بۆ پشکنینی ئاستی زیرەکییان (I.Q). زیاتر سەرسام بوو بۆ ئەوەی بزانێت چۆن چەمکە بنەڕەتییەکانی وەک خودی بیرۆکەی کات، ژمارە، دادپەروەری، چەندایەتی و هتد… سەریان هەڵداوە.

پیاجێت تێبینی (observation)  و چاوپێکەوتنی کلینیکی (clinical interview) منداڵانی گەورەتری بەکارهێنا کە توانیویانە گفتوگۆ ئەنجام بدەن و لە پرسیارەکان تێبگەن. هەروەها چاودێری کۆنترۆڵکراو (controlled observation) و چاودێری سروشتی (naturalistic observation) سێ منداڵەکەی خۆی بەکارهێنا، دواتر هێڵکارییەکانی گەشەی مەعریفی منداڵانی پەرەپێدا بۆ وەسفکردنی یاداشتنامەکەی.

تیۆری گەشەی مەعریفی پیاجێت لەسەر ئەو بیرۆکەیە دامەزراوە کە منداڵان بە چوار قۆناغی گەشەکردندا تێدەپەڕن، هەریەکەیان تایبەتمەندی و توانای تایبەتی خۆیان هەیە. قۆناغی یەکەم کە قۆناغی ھەست بزوێنی (sensorimotor stage) ، لە لەدایکبوونەوە تا نزیکەی تەمەنی دوو ساڵی ڕوودەدات، بە تێگەیشتنی منداڵ لە جیهان لە ڕێگەی ئەزموونە هەستەوەرییەکانەوە و کردارە جووڵاوەکانەوە تایبەتمەندە. قۆناغی دووەم، قۆناغی پێش  کارایی (preoperational stage) ، لە دەوروبەری تەمەنی دوو بۆ حەوت ساڵیدا ڕوودەدات، بە توانای منداڵ بۆ بەکارهێنانی هێماکان بۆ نوێنەرایەتیکردنی تەنەکان و ڕووداوەکان تایبەتمەندە. قۆناغی سێیەم، قۆناغی کارایی کۆنکرێتی (concrete operational stage)، لە دەوروبەری تەمەنی حەوت بۆ دوانزە ساڵیدا ڕوودەدات و بە توانای منداڵ بۆ بیرکردنەوەی لۆژیکی لەبارەی شت و ڕووداوە کۆنکرێتییەکانەوە ( مەبەست لە وشەی کۆنکرێتی، واتە ئەو چەمک و دەستەواژانەی کە زیاتر وێنانەکراو و ئەقڵانین) تایبەتمەندە. لە کۆتاییدا، قۆناغی چوارەم، قۆناغی کارایی فەرمی (formal operational stage) ، لە دەوروبەری دوانزە ساڵییەوە ڕوودەدات و بە توانای بیرکردنەوەی وێنانەکراو (abstract) و ئەقڵکاری گریمانەیی منداڵ تایبەتمەندە.

پڕۆگرامی چالاککردنەوەی مێشک و یادگە – نهێنی ڕاستەقینە بۆ گەیشتن بەو پەڕی سەرکەوتن لە ژیاند

جین پیاجێت کێ بوو؟

لە ساڵی ١٨٩٦ لە شاری نیوشاتێل لە سویسرا لەدایک بووە. دوای تەواوکردنی قۆناغی ئامادەیی چووە خوێندنی پزیشکی بەڵام زۆری نەخایاند ڕێڕەوی خۆی گۆڕی بۆ فەلسەفە و کۆمەڵناسی. لە جەنگی جیهانی یەکەمدا وەک پزیشکی سوپا کاری کردووە. کاتێک شەڕ کۆتایی هات، دەستی کرد بە خوێندنی یاسا و پاشان دووبارە گەڕایەوە بۆ فەلسەفە و کۆمەڵناسی. لە تەمەنی ٣٠ ساڵیدا یەکەم کتێبی خۆی بە ناوی “زانستی بۆماوەیی” بڵاوکردەوە کە ستایشی ڕەخنەگرانەی زۆری لێکرا. ئەمەش وای لێکرد ببێتە یەکێک لە دەروونناسە پێشەنگەکانی سەردەمی خۆی. کۆمەڵەی جین پیاجێت (Jean Piaget Society) بە ناوی ئەوەوە ناونراوە.

توێژینەوەکانی زیاتر لە بواری گەشەکردنی منداڵ، لۆژیک، بیرکاری، زمانەوانی، زانستە کۆمەڵایەتییەکان و پەروەردە بووە.

بەرهەمە سەرەکییەکانی بریتین لە “لۆژیک”، “ئەقڵ و بڕیاردان” و “بونیادگەرایی”. کارەکانی جین پیاجێت گرنگن چونکە تێڕوانینێکمان پێدەدەن سەبارەت بە پرۆسە مەعریفییەکان (cognitive processes) لە کاتی منداڵیدا. یارمەتی مامۆستایان دەدات بۆ ئەوەی بزانن چی پێویستە و کەی فێر بکرێت (منداڵ). لەم بەشەی خوارەوەدا هەندێک لە بیرۆکە سەرەکییەکانی پشت تیۆرییەکانی پیاجێت دەکۆڵینەوە.

پیاجێت کاریگەری لەسەر بواری دەروونناسی گەشەسەندن (developmental psychology) هەبوو، چونکە نیشانیدا کە فێربوون لە ڕێگەی قۆناغەکانەوە ڕوودەدات نەک تەنها بە یەکجار بەدەستبهێنرێت. هەر کەسێک بەدوای پیشەیەکدا بگەڕێت لە دەروونناسی منداڵاندا، بێ گومان ڕووبەڕووی کارە نایابەکانی جین پیاجێت دەبێتەوە. هەرچەندە لەم ساڵانەی دواییدا کەوتوەتە بەر هەندێک ڕەخنە بەڵام گرنگی بەشداریکردنی لە دەروونناسی گەشەسەندندا نکۆڵی لێناکرێت.

  • یەکێک بووە لە یەکەم کەسەکان کە لێکۆڵینەوەی لە گەشەی منداڵان کردووە و ئەو تیۆریەی پەرەپێداوە کە منداڵ لە ڕێگەی قۆناغەکانەوە گەشە دەکەن.
  • هەروەها لێکۆڵینەوەی کردووە کە منداڵان چۆن فێر دەبن. بۆی دەرکەوتووە کە بە ئەنجامدانی کار و چالاکییەکان منداڵان فێر دەبن، نەک تەنها گوێگرتن یان خوێندنەوە.
  • هەروەها بۆی دەرکەوت کە منداڵان شێوازی فێربوونی تایبەت بە خۆیان هەیە و هەمیشە هەمان یاساکانی پێگەیشتووەکان پەیڕەو ناکەن.
  • هەروەها پێی وابوو کە پێویستە ڕێگە بە منداڵان بدرێت هەڵە بکەن و لەسەر هەڵەکردنیان نابێت سزا بدرێن.

قۆناغەکانی گەشەکردنی مەعریفی

بە گوێرەی جین پیاجێت، قۆناغەکانی گەشەکردن لە ڕێگەی کارلێکی نێوان توانا سروشتییەکان (natural capacities) و ڕووداوە ژینگەییەکانەوە (environmental happenings) ڕوودەدەن و منداڵان زنجیرەیەک قۆناغ ئەزموون دەکەن. زنجیرەیی ئەم قۆناغانە لە تەواوی کولتوورەکاندا وەک خۆی دەمێنێتەوە. هەر منداڵێک لە ژیاندا بە هەمان قۆناغەکانی گەشەکردنی مەعریفیدا تێدەپەڕێت بەڵام بە ڕێژەیەکی جیاواز. ئەمانەی خوارەوە قۆناغەکانی گەشەسەندنی فیکری پیاجێت ڕوون دەکەنەوە.

قۆناغی ھەست بزوێنی  – لە لەدایکبوونەوە تا ١٨-٢٤ مانگ

کۆرپەکان کردار و هەستەکانیان بەکاردەهێنن بۆ گەڕان و فێربوون لە ژینگەی دەوروبەریان.

لەم قۆناغەدا منداڵان پەرە بە هەمیشەیی شتەکان (object permanence) دەدەن، واتە تێدەگەن کە شتەکان بەردەوامن لە بوون تەنانەت کاتێک کە ناتوانن بیبینن. ئەمە بڕگەیەکی گرنگە لە گەشەکردنی مەعریفیدا چونکە بوار بە منداڵان دەدات دەست بکەن بە شێوەگرتنی جیهانی دەوروبەریان. لەگەڵ پێشکەوتنیان لەم قۆناغەدا، منداڵەکان بەردەوام دەبن لە بونیادنانی ئەم بناغەیەی مەعریفییە، لە کۆتاییدا پەرە بە توانا مەعریفییە ئاڵۆزترەکان دەدەن.

توانا مەعریفییە جۆراوجۆرەکان لەم قۆناغەدا گەشە دەکەن کە بە شێوەیەکی سەرەکی یاری نوێنەرایەتی (Representational play)، هەمیشەیی شتەکان (object permanence)، لاساییکردنەوەی دوورخراو (delayed imitation)  و خۆناسینەوە (self-recognition) لەخۆدەگردن ( ڕوونکردنەوەی ئەم چەمکانە لێرەدا بابەتەکە زۆر درێژتر دەکاتەوە).

لەم قۆناغەدا کۆرپەلە تەنها لە ئێستادا دەژی. هیچ شتێکیان نییە کە پەیوەندی بەم جیهانەوە هەبێت کە لە یادەوەرییاندا هەڵگیرابێت. لە تەمەنی ٨ مانگیدا کۆرپەلە لە هەمیشەیی شتە جیاوازەکان (different objects’ permanence) تێدەگات و کاتێک ئامادە نەبوون، بەدوایاندا دەگەڕێت.

لە کۆتایی ئەم قۆناغە، ئەرکی هێمایی گشتی (general symbolic function ) ی کۆرپەلە دەست دەکات بە دەرکەوتن و دەتوانن دوو شت بەکاربهێنن بۆ ئەوەی لە پێناو یەکتردا بوەستن. بۆ نموونە منداڵێک دەتوانێت میکانۆیەکی یاری بەکاربهێنێت وەک پەرداخێک و وا خۆی نیشان بدات کە ئاوی لێ دەخواتەوە. لەم سیناریۆیەدا منداڵ تێدەگات کە بلۆکەکە دەتوانێت بە شێوەیەکی ڕەمزی لە جێگەی جامەکە بەکاربهێنێت، هەرچەندە هەمان شتیش نین. زمان کاتێک دەست دەکات بە دەرکەوتن، منداڵەکان تێدەگەن کە  دەتوانن وشە بەکاربهێنن بۆ دەبڕینی  هەست و تەنەکان. هەروەها منداڵ دەست دەکات بە هەڵگرتنی ئەو زانیاریانەی کە لەبارەی جیهانەوە دەیزانێت و ناوی لێدەنێت و بەبیر خۆی دەهێنێتەوە.

قۆناغی پێش کارایی (بیرکردنەوەی هێمادار) –  ٢ بۆ ٧ ساڵ

قۆناغی پێش کارایی قۆناغێکی چارەنووس سازە لە گەشەکردنی مەعریفی منداڵان. لەم قۆناغەدا بیرکردنەوەی منداڵان هێشتا لۆژیکیی نییە و لەگەڵ چەمکەکانی وەک هۆکار و کاریگەریدا (cause and effect) ململانێ دەکەن. هەروەها بەزەحمەت لە تێڕوانینی کەسانی دیکە تێدەگەن، هەر ئەمەشە وایکردووە بیرکردنەوەکانیان خۆسەنتەرانە بێت. سەرەڕای ئەوەش، بیرکردنەوەکانیان لەسەر بنەمای ئیلهام ( مەبەستمان لە ئیلهام ئەوەیە کە درککردنی بە شتەکان ڕاستەوخۆ بە تێگەیشتن و هەستەکانی خۆیەتی نەک بنەمایەکی ئەقڵی) دامەزراوە نەک لۆژیک، ئەمەش دەتوانێت ببێتە هۆی هەڵە لە بڕیاردانەکان. سەرەڕای ئەم سنورداریانەی، منداڵانی قۆناغی پێش کارایی هێشتا توانای گەشەکردن و فێربوونی باوەڕپێنەکراویان هەیە. بۆ دایک و باوک و پەروەردەکاران گرنگە کە پشتگیری و ڕێنماییان پێبدەن کە پێویستیانە بۆ گەشەکردن.

منداڵان توانای دونیابینی دەورووبەریان لە ناوخۆیاندا لە ڕێگەی وێنە و زمانەوە بەدەست دەهێنن. هەروەها بە شێوەیەکی هێمایی (symbolically) بیر لە شتەکان دەکەنەوە. توانای ئەوەیان هەیە شتێک، بۆ نموونە شتێک یان وشەیەک، بۆ شتێکی دیکە بەکاربهێنن کە جیاوازە لە ئەوەی خۆی ( هەروەک نمونەی میکانۆکە بۆ خواردنەوەی ئاو) بەڵام لە ئاستێکی باشتر لە قۆناغی پێشووتر.

منداڵ زیاتر بیر لەوە دەکاتەوە کە جیهان چۆن دەردەکەوێت نەک خودی خۆی چۆنە. لە قۆناغی پێش کاراییدا، منداڵان چارەسەرکردنی کێشەکان یان بیرکردنەوەی لۆژیکی ناکەن. هەروەها لەم تەمەنەدا گیانکیەتی (animism) نیشان دەدات، واتە وا دەزانن کە یاری و شتە نازیندووەکانی تر هەستیان هەیە و وەک مرۆڤێک دەژین.

منداڵانی ساوا لە تەمەنی ٢ ساڵیدا دەتوانن پرۆسەی بیرکردنەوەی خۆیان لە جیهانی فیزیکی جیابکەنەوە. بەڵام، هێشتا ناتوانن پەرە بە تواناکانی بیرکردنەوەی کرداری یان لۆژیکی قۆناغەکانی دواتر بدەن.

بیرکردنەوەکانیان هێشتا ئیگۆسەنتەرییە ( Egocentric: ئاماژەیە بۆ ڕوانگەیەکی مەعریفی یان بیرکردنەوەیەک کە تێیدا تاک بە پلەی یەکەم لە ڕوانگەی خۆیەوە جیهان دەبینێت و لێکدانەوەی بۆ دەکات.ڕەچاوی بیرکردنەوە و تێڕوانینی کەسانی دیکە ناکات) و ھەڵھێنان ( intuitive: ئاماژەیە بۆ توانای سروشتی کەسی بۆ تێگەیشتن یان هەستکردن بە شتەکان بە شێوەیەکی خێرایی و غەریزەیی، زۆرجار بەبێ پشتبەستن بە ئیستدلالێکی هۆشیارانە یان ڕوونکردنەوەیەکی ڕوون).

قۆناغی کۆنکرێتی کارکردن (بیرکردنەوەی لۆژیکی) – ٧ بۆ ١١ ساڵ

لەم قۆناغەدا منداڵان دەست دەکەن بە بیرکردنەوەی لۆژیکی سەبارەت بە ڕووداوەکان. دەست دەکەن بە تێگەیشتن لە چەمکی گفتوگۆکردن. ئەوان لەوە تێدەگەن، تەنانەت ئەگەر شتەکان لە ڕواڵەتدا بگۆڕدرێن بەڵام هەندێک تایبەتمەندی هێشتا وەک خۆیان دەمێننەوە. منداڵان لەم قۆناغەدا دەتوانن لە ڕووی دەروونییەوە شتەکان پێچەوانە بکەنەوە. دەست دەکەن بە بیرکردنەوە  و درککردن لە هەست و بیرکردنەوەی کەسانی تر، هەروەها کەمتر ئیگۆسەنتەر دەبن.

بە بڕوای پیاجێت، ئەم قۆناغە خاڵی وەرچەرخانێکی گەورەیە لە گەشەکردنی مەعریفی منداڵدا، چونکە خاڵی دەستپێکی بیرکردنەوەی لۆژیکی دیاری دەکات.

تایبەتمەندییەکی دیکەی سەرەکی ئەم قۆناغە بریتییە لە پەرەپێدانی ئیستدلالکردنی بەڵگەھێنانی (deductive reasoning). منداڵان لەم قۆناغەدا دەتوانن سوود لە لۆژیک وەربگرن بۆ گەیشتن بە  دەرەنجام و چارەسەرکردنی کێشەکان. ئەوان توانای ئەوەیان هەیە لەوە تێبگەن کە ئەگەر A یەکسان بێت بە B و B یەکسان بێت بە C، ئەوا A دەبێت یەکسان بێت بە C. ئەم جۆرە لە ئەقڵکاری، بواریان پێدەدات لە چەمک و بیرۆکە ئاڵۆزترەکان تێبگەن، ئەمەش بۆ سەرکەوتن لە ژیانی ئەکادیمی و کەسی خۆیاندا ڕێکدەخات.

منداڵان لەم قۆناغەدا ڕەنگە تووشی سەرلێشێواوی بن یان هەڵە بکەن کاتێک داوایان لێدەکرێت ئەقڵکاری بکەن سەبارەت بە کێشە گریمانەیی یان وێنانەکراوەکان (hypothetical or abstract problems). بەڵام بیرکردنەوەی لۆژیکی تەنها لەو کاتەدا بەکاردەهێنن کە منداڵان داوای ئەقڵکاری بکەن سەبارەت بە چارەسەری کێشەیەک یان بابەتێکی گریمانەیی

کێن ئەوانەی کەوا سود لەکۆرسی NLP دەبینن؟

هاوسەرە ئازیزەکان.

ڕاوێژکاران. 

ئەوانەی ئەیانەوێ ژیانێکی پڕ لە بەختەوەری بژین.

ئەیانەوێ کێشە لێیان بە دوربێت.

ئەیانەوێ کەسێکی دروست بۆ هاوبەشی ژیانی خۆیان هەڵبژێرن.

کەسێ بیەوێت خۆشحاڵی میوانی ماڵەکەی بێت.

.

قۆناغی فەرمی کارایی (درککردنی هێما) – تەمەنی ١٢ ساڵ و سەرووتر

لەم قۆناغەدا تاکەکان کارایی و ئەقڵکاری لەسەر شتەکان ئەنجام دەدەن و ئەقڵکاری لەسەر بیرۆکەکان ئەنجام دەدەن. لەم قۆناغەدا هەرزەکاران دەتوانن لە چەمکە وێنانەکراوەکان (abstract concepts)  تێبگەن.

لە قۆناغەدا، منداڵان دەست دەکەن بە پەرەپێدانی توانای بیرکردنەوەی وینانەکراو و بەکارهێنانی ئیستدلالکردنی هێمادار (symbolic reasoning). ئەمەش واتە دەتوانن لە دەرەوەی تەن و چەمکە ڕەق و فیزیکیەکان بیربکەنەوە و دەست بکەن بە تێگەیشتن لە بیرۆکەی ئاڵۆزتر و وێنانەکراوتر. دەتوانن کێشە گریمانەییەکان (hypothetical problems)  چارەسەر بکەن، هەروەها لێکچوون (Analogies: بریتین لە بەراوردکردن کە تیشک دەخەنە سەر لێکچوون یان پەیوەندی نێوان دوو شت یان بیرۆکەی جیاواز بۆ یارمەتیدانی تێگەیشتن یان ڕوونکردنەوەی ئەو دوو شتە) و چەمکە وێنانەکراوەکانی دیکە تێبگەن. ئەم قۆناغە بە شێوەیەکی گشتی لە نێوان تەمەنی ١١ بۆ ١٦ ساڵیدا ڕوودەدات، بەڵام دەتوانێت جیاواز بێت بەپێی گەشەی تاکەکەسی منداڵەکە.

هەرزەکاران توانای مامەڵەکردنیان لەگەڵ کێشە گریمانەییەکاندا هەیە بە چەندین دەرئەنجامی ئەگەری. ئەم قۆناغە ڕێگە بە سەرهەڵدانی ئیستدلالکردنی زانستی (scientific reasoning) دەدات، هەروەها داڕشتنی گریمانە و تیۆرییە وێنانەکراوەکان بەپێی پێویست و هەرکاتێک پێویست بێت.

تیۆری گەشەپێدانی مەعریفی پیاجێت هیچ بانگەشەیەکی سەبارەت بە هیچ تەمەنێکی دیاریکراو نەکردووە کە پەیوەندی بە هیچ کام لە قۆناغە تایبەتەکانەوە هەبێت، بەڵام وەسفەکەی ئاماژەیەکە بۆ ئەو تەمەنەی کە منداڵێکی ئاسایی دەگاتە قۆناغێکی دیاریکراو.

چەمکە سەرەکییەکانی پەیوەست بە تیۆری سکیمای پیاجێت

سکیما (Schemas)

ئاماژە بە هەردوو جوڵە جەستەیی و دەروونییەکان دەکات کە لە زانین و تێگەیشتندا بەشدارن. سکیما نوێنەرایەتی ئەو پۆلێنانەی زانین دەکەن کە یارمەتی مرۆڤەکان دەدەن بۆ تێگەیشتن و لێکدانەوە لە جیهان. دەتوانرێت سکیمایەکی ئێستا، ئاڵۆزتر بونیاد بنرێت. لە زۆر ڕووەوە ئەمە سروشتی فێربوون و فێرکردنە. لە زۆر ڕووەوە توانای ئێمە بۆ بنیاتنانی لەسەر سکیماکان لایەنێکی بنەڕەتی زیرەکییە. ئەمە دەتوانێت ئەو شوێنە بێت کە میتاکۆگنیشن ( Metacognition : ئاماژەیە بۆ توانای بیرکردنەوە و هەبوونی هۆشیاری تاک لە پرۆسەکانی بیرکردنەوەی خۆی) ڕۆڵێکی سەرەکی دەگێڕێت. لەوانەیە منداڵێک سکیمایەکی هەبێت سەبارەت بە پشیلە. بۆ نموونە: ئەگەر تاکە ئەزموونی لەگەڵ پشیلە بچووکەکاندا بووبێت، لەوانەیە منداڵەکە باوەڕی بەوە هەبێت کە هەموو پشیلەکان بچووکن. ئەگەر ئەم منداڵە تووشی پشیلەیەکی گەورە ببێت، ئەوا ئەم زانیارییە نوێیەی وەرگرتووە، گۆڕانکاری لە سکیما کۆنەکەدا دەکرد بۆ ئەوەی ئەم زانیارییە نوێیە لەخۆبگرێت.

خۆگونجاندن (Adaptation)

خۆگونجاندن جۆرێکە لە سکیما کە ڕوونی دەکاتەوە کە مرۆڤەکان چۆن لە زانیاری نوێ تێدەگەن و فێری دەبن. بەپێی تیۆری پیاجێت، دوو ڕێگە هەیە کە گونجین دەتوانێت ڕووبدات.

  • خۆگونجیندن لە ڕێگەی (Assimilation)  – کاتێک زانیاری نوێ لە جیهانی دەرەوە وەرگیرا و دەخرێتە ناو سکیمایەکی پێشتر هەبوو. ئەم پرۆسەیە وا بیردەکرێتەوە کە کەسی یان بابەتی (subjective)  بێت، چونکە مرۆڤەکان مەیلیان هەیە دەستکاری زانیارییەکان یان ئەزموونەکانیان بکەن کە دەبێ لەگەڵ بیروباوەڕەکانی پێشوویاندا بگونجێت. لە نموونەی سکیماکەدا، بینینی پشیلە و ناونانی بە “پشیلە” نموونەی (Assimilation)  ی ئاژەڵێکە لە سکیمای پشیلەی منداڵەکەدا.
  • خۆگونجاندن لە ڕێگەی جێگیربوون (Accommodation)

جێگیربوون کاتێک ڕوودەدات کە کەسەکان زانیارییە نوێیەکان پرۆسێس دەکەن بۆ ئەوەی لەگەڵ زانیارییە نوێیەکاندا بگونجێت. لە جێگیربووندا، مرۆڤەکان بیرۆکە یان سکیما هەبووەکانیان دەگۆڕن، بەهۆی ئەزموونێکی نوێ یان زانیاری نوێ. ئەم پرۆسانە ڕەنگە ببنە هۆی پەرەپێدانی سکیما نوێیەکان.

هاوسەنگی (Equilibration)

بە گوێرەی پیاجێت، هەر منداڵێک هەوڵدەدات هاوسەنگییەک لە نێوان (Assimilation) و (Accommodation) دروست بکات، ئەمەش تەنها بە جێبەجێکردنی میکانیزمێک کە پێی دەوترێت هاوسەنگکردن دەکرێت. لەگەڵ گەشەکردنی منداڵان لە هەر قۆناغێکی گەشەکردنی مەعریفیدا، دەبێت هاوسەنگییەک لە نێوان بەکارهێنانی زانیاری ڕابردوو (Assimilation) و گۆڕینی هەڵوێست بۆ بەدەستهێنانی زانیاری نوێ (Accommodation) ڕابگیرێت. هاوسەنگی یارمەتی دەدات و نیشان دەدات کە چۆن منداڵان دەبێت لە قۆناغێکی بیرکردنەوەوە بچنە قۆناغی داهاتوو.

کاریگەرییە پەروەردەییەکانی تیۆری گەشەپێدانی مەعریفی پیاجێت

هەرچەندە، توێژەرانی دواتر نیشانیان داوە کە چۆن تیۆری پیاجێت بۆ فێربوون و فێرکردن کارپێکراوە بەڵام پیاجێت (1952) بە ڕوونی تیۆرەکەی بە فێربوونەوە نابەستێتەوە.

پیاجێت زۆر کاریگەر بوو لە دروستکردنی پراکتیکەکانی وانەوتنەوە و سیاسەتی پەروەردەیی. بۆ نموونە, لە ساڵی ١٩٦٦ پێداچوونەوەی خوێندنی سەرەتایی لەلایەن حکومەتی بەریتانیا لەسەر بنەمای تیۆری پیاجێت بوو. ئەو چەمکەی کە منداڵان باشترین فێر دەبن لە ڕێگەی گەڕان و ئەنجامدانی چالاکانە,  وەک ناوەندی گۆڕینی مەنهەجی قوتابخانەی سەرەتایی سەیر دەکرا.

پیاجێت پێی وایە کە منداڵان نابێت فێری هەندێک چەمک بکرێن تا دەگەنە قۆناغی گەشەکردنی مەعریفی گونجاو. هەروەها، (Assimilation) و (Accommodation) تەنها پێویستی فێرخوازێکی چالاکە، چونکە کارامەییەکانی چارەسەرکردنی کێشەکان تەنها لەڕێگەی دۆزینەوە کەسەکان فێردەبن نەک لە ڕێگەی فێرکردنەوە. فێربوون لە ناو پۆلەکاندا دەبێت خوێندکار سەنتەر (student-center) بێت و لە ڕێگەی گەڕان و دۆزینەوەی چالاکانەوە ئەنجام بدرێت. ڕۆڵی سەرەکی ڕاهێنەر یاخود ماموستا ئاسانکارییە بۆ فێربوون، نەک فێرکردنی ڕاستەوخۆ (واتە خۆی بابەتەکان فێری خوێندکارەکان بکات. لێرەوە مامۆستایان پێویستە دڵنیابن لەم لایەنە کرداریانە ڕەچاو بکەن  لە ناو پۆلدا:

  • زیاتر گرنگی بە پرۆسەی فێربوون بدە، نەک سەرنجت لەسەر تەواوکردنی بابەتەکە بێت.
  • فێربوونی چالاک بەکاربهێنە کە بریتییە لە بنیاتنانەوەی یان دۆزینەوەی “ڕاستییەکان” (دەتوانیت بۆ ئەم بابەتە سوود لە خولی فێربوونی چالاک ببینیت کە بە خۆشحاڵییەوە لە ئاوات ئەکادیمی بەردەستە)
  • سوود لە چالاکییە تاکەکەسی و هاوبەشەکان وەربگرە بۆ ئەوەی منداڵەکان لە یەکتر فێرببن.
  • ئەو دۆخانە بخوڵقێنن کە کێشەی بەسوود پێشکەش بکەن، و ناهاوسەنگی لە منداڵاندا پەرەپێبدەن ( بەو مانایەی کە  کاریان پێ بدرێت و لە بازنەی ئارامی خۆیان دەربچن، هەروەها بابەتەکە پێویستی چالاکی تاک هەبێت لە پڕۆسەکەدا).
  • ئاستی گەشەی منداڵەکان هەڵبسەنگێنە تا بتوانرێت ئەرکی گونجاویان پێبدرێت.

بۆ بینینی بابەتی زیاتر دەست لەسەر وینەکان داگرە

Categories
general

جۆرەکانی تێکچونی قسە کردن

جۆرەکانی تێکچونی قسە کردن

  • 1-تێکچون لە بیستن
  • 2-تێکچون لە درکاندن
  • 3-تێکچون لە قسەکردن
  • 4- تێکچون لە زمان

ئەم چوار جۆرە بسەر هە موو تێکچونەکان و ئاستەنگەکانی قسەکردن لای مرۆڤ دەگرێتەوە هەر یەک لەم جۆرانە لای منداڵانی توشبوی ئۆتیزم هەیە

ئەفازیا ،ستەمەرینگ، هایپەر دیسئۆردەر،شەلەل دەماغ،کەم توانایی بیستن

دەشێت بە پێی ڕێژەی توندی ئەو حاڵەتانە ئەو ئاستەنگانەی لە سەرەوە باسمان کرد ڕو بدەن، چارەسەری هەر یەکەیان جیایە لەگەڵ ئەوی تر.

پڕۆگرامی چالاککردنەوەی مێشک و یادگە – نهێنی ڕاستەقینە بۆ گەیشتن بەو پەڕی سەرکەوتن لە ژیاند

ئایا زمان لە کوێ سەنتەر کراوە؟

زمان لە نیوەگۆی چەپی مێشکەشارەزایان ئێکی دێنن لەسەر دو بنەما دەربارەی نیوە گۆی چەپ و نیوە گۆی ڕاستی مێشک کە لە ڕوی فیزیکیەوە  هەردوو نیوە گۆکە وەوو یەک نین .

نیوە گۆی چەپ گەورەترە لە نیوە گۆی ڕاست

توانای بەکار هێنانی زمان و ئاخاوتن لای کچان زیاترە لەگەڵ کوڕ، چونکە لای چەپی مێشک بەرپری سەنتەری قسەکردنو ئاخاوتنە لە مرۆڤدا، بەڵام لەگەڵ ئەوەی نیوەگۆی لای ڕاست توانای بەرهەم هێنانی زمانی نیە، لە هەمانکاتدا سەلمێنراوە  کە نیوە گۆی ڕاست توانی هەیە کە تێپگات  لە هەندێک زمان، هەروەها دەورێکی باڵا دەبینێت لە درکپێ کردنی بینینی شوێن و شێوەو قەبارە. هەر بۆیە پیاوان لە مە باڵاترن لە بینینی شوێن و شێوەو قەبارەو وردبینی لە شتەکان.

گرفتەکانی زمان و قسەکردن لای منداڵانی ئۆتیز م و منداڵانی تر یەکیکە لەو گرفتانەی تر کە دەبێتە بەر بەست لە بەردەم  ژیانی ڕۆژانەیان و دەربڕینی پیتەکان و وشەکان کە کاریگەرترین گرفتە بە تایبەت لای منداڵانی ئۆتیزم

هۆکارەکانی دواکەوتنی قسە کردن لای منداڵ.

ئەم گرفتە ڕوبەڕوی زۆرێک لە منداڵان دەبێتەوە درەنگ دەست کردنیانە بە قسەکردن یاخود دواکەوتنی وشەی ناڕێک و ناتەواو لە پیت دەربڕین کە ئەمەش هۆکاری ئاشکراو شاراوەو ڕاستەو خۆو ناڕاستەوخۆی هەیە.

  • هۆکارەکان:-
  •  1_تەماشاکردنی کاتێکی زۆری لە ڕادەبەدەری (تیڤی) و شاشە زیرەکەکان
  • 2_کەمترین ماوەی پێکەوەبونی منداڵ لەگەڵ دایکی و باوکی و نەدواندنیان.
  • 3_هەبونی کێشە لە دەزگای بیستن و گرفتی عەقڵی
  • 4_مامەڵەکردن لەگەڵ منداڵ بە زیاتر لە زمانێک پێش جێگر بوونی زمانی دایکی .
  • 5_نەبەخشینی نمونەو وشەی ڕاست بە منداڵ کاتێک منداڵ وشەکان بە هەڵە تێدەگات وبەکاریان دێنێت.
  • 6_نەبونی هاندانی منداڵ لەسەر تێکەڵاوبونی لەگەڵ کەسانی ترو منداڵانی ترپەیوەندی کردن لە گەڵیان.
  • 7_بونی ناتەواوی لە زمان وەک درێژی یان کورتی زمان .
  • 8_بوونی ناتەواوی و ناڕێکی لە ددانەکان یاخود گەورەیی لە ددانی پێشەوە یاخو کێشە لە مەڵا شوی .

ڕێگاكانی چاره‌سه‌ری: چۆن ده‌توانین هاوكاری ئه‌و كه‌سانه‌ بكه‌ین كه‌ كێشه‌ی قسه‌كردنیان هه‌یه‌؟


پێویسته‌ ئه‌و كه‌سانه‌ی كێشه‌ی قسه‌كردنیان هه‌یه‌ سه‌ردانی كه‌سانی پسپۆڕی وه‌كو (ده‌روونناس، پزیشكی ده‌روونی، پزیشكی قوڕگ و لوت و گوێ) بكه‌ن. بۆ ئه‌وه‌ی راستی شڵه‌ژانه‌كان دیاری بكرێت و چاره‌سه‌ری پێویست وه‌ربگرن.


ده‌توانرێت سوود له‌م خاڵانه‌ی خواروه‌ وه‌ربگرین بۆ چاره‌سه‌ركردنی حاڵه‌ته‌كانی كێشه‌ی ده‌ربڕین:


1. فێركردنی شێوازی قسه‌كردنی گونجاو و ده‌ربڕینی گونجاوی پیته‌كانت.
2. له‌ ڕێگه‌ی هه‌ندێ ته‌كنیكی تایبه‌ته‌وه‌ تاك فێری ده‌ربڕینی ئه‌و پیتانه‌ بكرێت كه‌ ده‌ربڕینیان قورسه‌.
3. چاره‌سه‌ركردنی كه‌موكوڕیه‌كانی (زمان، لووت، گوێ و لێو).
4. تاك فێری چۆنیه‌تی شێوازی هه‌ناسه‌ هه‌ڵكێشان و هه‌ناسه‌ دانه‌وه‌ بكرێت بۆ ئه‌وه‌ی له‌ ڕێگا‌یه‌وه‌ پیته‌كان باشتر ده‌رببڕێت.
5. ئاستی متمانه‌به‌خۆبوون و بڕوابه‌خۆبوونی تاك به‌رز بكرێته‌وه‌، نه‌وه‌كو هه‌ست به‌كه‌می بكات و متمانه‌ی به‌خۆی لاواز بێت.

بۆ بینینی بابەتی زیاتر دەست لەسەر وینەکان داگرە

Categories
general

٥ ڕێگا بۆ بە مانادارکردنی فێربوون لای خوێندکار

٥ ڕێگا بۆ بە مانادارکردنی فێربوون لای خوێندکار

دێنیس ڕێلۆخۆ – دامەزرێنەری Psychreg

لە ماوەی هەشت ساڵی ڕابردوودا کە لە کەرتی پەروەردەدا کارم کردووە، هەمیشە ڕووبەڕووی ئەو ئاڵەنگارییە بوومەتەوە کە ئەزموونێکی فێرکاری مانادار بۆ خوێندکارەکانم دروست بکەم. واتە دروستکردنی پەیوەندی لە نێوان گەشتی فێربوونی خوێندکار و پەیوەستکردنی ژیانیانیانەوە.
چەند ساڵێک لەمەوبەر، کاتێک کۆرسێکی ناساندنی دەروونناسیم دەوتەوە، لە خۆمم پرسی: ‘لە چ ڕوویەکەوە فێربوون دەربارەی تیۆری فرۆید دەتوانێت یارمەتیان بدات لە پیشەی داهاتوویاندا؟’ وەڵامەکان هەمیشە ڕاستەوخۆ نین لەبەرئەوەی دەروونناسی زیاتر تیۆرییە نەک پراکتیکی.
دواتر بۆم دەرکەوت کە بۆ ئەوەی مامۆستایەکی کاریگەر بم، نابێت زۆر سەرنجم لەسەر گەیاندنی وانەکە بێت بەبێ ئەوەی باس لە ‘بۆچی’ بکەم… پێشکەش نەکردنی هۆکارێکی ڕاستەقینە ڕەنگە یەکسان بێت بە نەبوونی مانا. بەبێ مانا، ڕەنگە خوێندکار گرفتی کەمی پاڵنەری هەبێت بۆ ئەوەی فێرببێت.

پڕۆگرامی چالاککردنەوەی مێشک و یادگە – نهێنی ڕاستەقینە بۆ گەیشتن بەو پەڕی سەرکەوتن لە ژیاند

لێرەدا پێنج خاڵ دەخەینەڕوو کە یارمەتیت دەدەن مانا بخەیتە ناو وانەکانتەوە:

  1. تاکو دەتوانیت ناوەڕۆکی بابەتەکە مانادار بکە : ئەمە دەتوانرێت بەدەست بهێنرێت کاتێک دەرفەتێک بۆ خوێندکاران دەڕەخسێت کە چالاکییەکانی پۆلەکەیان ببەستنەوە بە ئەزموونەکانی ژیانی ڕاستەقینە. گرنگە ئەم بنەمایە لەبەرچاو بگیرێت، بەتایبەتی بە بابەتە ورد و ئاڵۆزەکاندا. لەوانەیە بتەوێت چالاکییە داهێنەرەکانی وەک چیرۆکگێڕان، هونەر، گرافیک و تەکنیکەکانی یادگە بەکاربهێنێت. هەروەها ناوەڕۆکی مانادار دەبێ هەڵسەنگاندنی مانادار بەدوای خۆیدا بهێنێت.
  2. بە ڕێبازێکی خوێندکار سەنتەری وانەکان پێشکەش بکە: کاتێک خوێندکاران زیاتر بەشدارن لە پرۆسەی ئەزموونی فێربوونیان، لە کۆتاییدا باشتر لە ئامانجی وانەکە تێدەگەن و زیاتر وابەستەی دەرئەنجامەکانی فێربوون دەبن و کەڵکی لێوەردەگرن. پرسیاری کراوەیان لێ بکە ( پرسیاری کراوە واتە ئەو پرسیارانەی وەڵامەکانیان بەڵێ و نەخێر نییە، بەڵکو پێویستە تاک بیر لە وەڵامەکەی بکاتەوە و شرۆڤەی بابەتەکە لە زەینی خۆیدا بکات)، هانی گیانی هاوکاری و پڕۆژەی گروپی لەناو خوێندکاران بدە، و ئەرکیان پێ بدە کە بواریان پێبدات ئەو شتانەی فێریبوون دووبارە کۆی بکەنەوە و بەرهەمی لێ دروست بکەن بە شێوازی فرەچەشن.
  3. پەرەپێدانی خۆناسین و خۆفێرکردن: ئامانجی سەرەکی فێربوون، بە پێچەوانەی پەروەردە، یارمەتیدانی فێرخوازانە کە لە داهاتوودا بە باشی کار بەوە بکەن کە فێری بوون. مۆدێلی سیستەمی ژینگەیی زانین ڕەنگە بەسوود بێت (knowledge ecosystem model )، ئەم سیستەمە دەتوانێت لە شێوەی پێشکەشکردنی خولی زیادە، ڕێکخستنی بۆنە و ئاهەنگەکانی قوتابخانە، و یەکخستنی بەکارهێنانی سۆشیال میدیا بێت، یاخود هەر چالاکیەک کە وابکات فێرخواز ئەوەی خوێندوویەتی بەرجەستەی بکات و بەجۆرێکی لێبکات بتوانێت لە ژیانی چۆن سوود لەو بابەتانە وەربگرێت. سەرەڕای ئەوەش، گرنگە ڕێگە بدرێت خوێندکاران بزانن کە لە سەرووی هەموو شتێکەوە فێربوون پرۆسەیەکی کەسییە و زۆرینەی خوێندکار پێویستە خۆی جگە لە ماموستا بیکات.
  4. جیهانی ڕاستەقینە بهێنە ناو پۆلەکەتەوە: هەر جارێک هەوڵدەدەین کێشەیەک بە شێوەیەکی داهێنەرانە چارەسەر بکەین، یان بە شێوەیەکی گاڵتە ئامێز یاخود بەشێوەی چیرۆک بیر لە شتێک بکەینەوە، پەیوەندی فیزیکی لە مێشکماندا بەرهەم دەهێنین. وە چ ڕێگەیەکی خۆشتر هەیە بۆ بەدەستهێنانی ئەمە لەوەی بیر لەو کێشانە بکەینەوە کە لە ژیانی ڕۆژانەماندا تووشی دەبین. دەتوانیت خوێندکاران بە لێکۆڵینەوەکانی جیهانی ڕاستەقینە ئاشنا بکەیت، فیلمێکی دیکۆمێنتاریی پیشان بدەیت، گوێ لە پۆدکاستەکان بگرێت، یان تەنانەت هانیان بدەیت بۆ ‘بڵاوکردنەوەی’ کارەکانیان (واتە لە ڕێگەی نوسینی بابەتەەوە، دروستکردنی ڤیدیۆیەکی یوتیوب، یان بەشداریکردن لە ڕووداوەکانی هاوشێوەی قسەکانی TED).
  5. زانیاری و سەرچاوەی جیاواز هاوبەش پێبکە: وەک مامۆستایەک تۆ ناچار نیت بە وەڵامدانەوەی هەموو پرسیارەکان کە لەلایەن خوێندکارانەوە ئاڕاستەت دەکرێت. لەوانەیە بتەوێت داوای ستراتیژی لە خوێندکارەکان بکەیت کە چۆن بەدوای وەڵامی ئەو پرسیارە بگەڕێن کە لە تۆیان کردووە، ئەمەش بۆ ئەوەی هەمیشە بەدوای سەرچاوەدا بگەڕێ بۆ ئەوەی هەم خۆی فێرببێت هەم هاوکاری تۆش بێت. لە بەریتانیا، TES’‘ کتێبخانەیەکی فراوانە لە کەرەستەی فێرکاری کە هەموویان لەلایەن مامۆستایانەوە دروستکراون و دانراون بۆ خزمەتی خوێندکار وەک بەکارهێنانی سەرچاوەی جیاواز، هەموو جۆرە کەرەستەیەکی پۆل هەیە لەوانە پلانی وانەکان، ڤیدیۆ، پێشکەشکردنی پاوەرپۆینت، یاری، مەتەڵ، کویز، لاپەڕەی فێرکاری.

بەهیوای ئەوەی ئەم ئامۆژگاریانە یارمەتیت بدەن باشتر لە پۆلدا بگەڕێیت و ئەزموونێکی فێرکاری مانادارتر و پەیامدارتر پێشکەش بە خوێندکارەکانت بکەیت. بەڵام لەوەش گرنگتر، هەموو دەرفەتێک بەکاربهێنە بۆ ئەوەی گفتوگۆ لەگەڵ خوێندکارەکانت بکەیت سەبارەت بەوەی چی بۆ ئەوان گرنگە. بە وردی چاودێرییان بکە و سەرنجی بەرژەوەندی و ئامانجەکانیان بدە و دڵنیابە کە ئەمانە لەبەرچاو دەگریت لە کاتی ئامادەکردنی وانەکەی ڕۆژەکەتدا.

بۆ بینینی بابەتی زیاتر دەست لەسەر وینەکان داگرە

Categories
general

هێزی ‌هاندان  The Power of Motivation

هێزی ‌هاندان  The Power of Motivation

پێشەکی

هاندان هێزی بزوێنەری ڕەفتاری مرۆڤە، تاکەکان پاڵدەنێت بۆ دانانی ئامانج و هەنگاونان و بەردەوامبوون لە بەرامبەر ئاڵەنگارییەکاندا. ڕۆڵێکی گرنگی هەیە لە گەشەکردنی کەسی و دەستکەوت و خۆشگوزەرانیدا (well-being). لەم بابەتەدا، ئێمە بەدواداچوون بۆ هێزی هاندان دەکەین، بەدواداچوون بۆ میکانیزمە بنەڕەتییەکانی، و هەندیك لە تیۆرییە تیۆرییە جۆراوجۆرەکان و ستراتیژییە پراکتیکییەکانی بۆ بەکارهێنانی تواناکانی دەکەین. بە تێگەیشتن و پەروەردەکردنی هاندان، تاکەکان دەتوانن توانا شاراوەکانیان بکەنەوە و لە ژیانی کەسی و پیشەیی خۆیاندا بگەنە ئاستێکی بەرزتر و باشتر.

سروشتی هاندان

هاندان ئاماژەیە بۆ ئەو پرۆسە ناوخۆییانەی کە دەستپێشخەری و ڕێنمایی و بەردەوامی ڕەفتارەکان دەکەن. تێکەڵەیەک لە هۆکارە بایۆلۆژی و دەروونی و کۆمەڵایەتییەکان لەخۆدەگرێت کە کاریگەرییان لەسەر ئەو هەڵبژاردنانە هەیە کە دەیکەین، ئەو هەوڵانەی کە  لە وەبەرهێنان سەرفی دەکەین هەروەها ئەو کۆڵنەدانانەی کە نیشانی دەدەین. هاندان سیفەتێکی جێگیر نییە؛ دەتوانێت لە چڕیدا بگۆڕێت و بە تێپەڕبوونی کات بگۆڕێت، ئەمەش وای لێدەکات ببێتە هێزێکی دینامیکی لە ژیانماندا.

هاندانە ناوەکی و دەرەکییەکان

دەتوانرێت هاندان بۆ دوو جۆری سەرەکی پۆلێن بکرێت: ناوەکی و دەرەکی. هاندانە ناوەکییەکان لە هۆکارە ناوخۆییەکانەوە سەرهەڵدەدات، وەک چێژوەرگرتنی کەسی، زانینخوازی. لە بەرامبەردا هاندانە دەرەکییەکان لە پاداشتی دەرەکی، ناسینەوە، یان دوورکەوتنەوە لە دەرئەنجامە نەرێنییەکان سەرچاوە دەگرێت. تێگەیشتن لە یاری نێوان ئەم دوو جۆرە هاندانە زۆر گرنگە بۆ پەروەردەکردنی هاندانێکی درێژخایەن و بەردەوام.

تیۆری خود دیاریکردن – Self-Determination Theory

تیۆری خۆدیاریکردن (SDT) تیۆرێکی دیارە لە بواری هانداندا، جەخت لەسەر گرنگی سێ پێداویستی دەروونی بنەڕەتی دەکات کە بریتین لە (سەرکردایەتی خود، لێهاتوویی، پەیوەندی). سەرکردایەتی خود ئاماژەیە بۆ هەستی سەربەخۆیی تاک لە سەربەخۆبوون و هەڵبژاردنەکانیدا، لێهاتوویی هەستکردن ،بە کاریگەری و شارەزایی لەخۆدەگرێت لە بوارێکدا. پەیوەندیکردن، پەیوەندیی مانادار و پشتیوانی کۆمەڵایەتی بەدوای خۆیدا دەهێنێت. جێبەجێکردنی ئەم پێداویستیانە هاندانێکی ناوەکی پەروەردە دەکات و خۆشگوزەرانی بەرەوپێش دەبات.

پڕۆگرامی چالاککردنەوەی مێشک و یادگە – نهێنی ڕاستەقینە بۆ گەیشتن بەو پەڕی سەرکەوتن لە ژیاند

دانانی ئامانج و گەیشتن

دانانی ئامانجی ڕوون و تایبەتمەند، ستراتیژییەکی بەهێزە بۆ بەرزکردنەوەی هاندان و ئاڕاستەکردنی ڕفتار.کاتێک تاکەکان ئامانجەکانیان بە باشی دیاری کراوە، ئەگەری ئەوە زیاترە کە هاندانێکی بەرز، سەرنجی تەرکیز و زیادبوونی هەوڵ بەرەو گەیشتن بە ئامانجەکان ئەزموون بکەن.

ڕۆڵی بیرکردنەوە

ئەقڵ، ئاماژەیە بۆ بیروباوەڕی تاکەکان سەبارەت بە توانا و زیرەکی خۆیان. هەوڵە نایابەکانی  دکتۆر کارۆل دویک (Carol Dweck) لە پەرتووکەکەیدا بەناوی ئەقڵیەت (mindset) ، تیشک دەخاتە سەر جیاوازی نێوان (بیرکردنەوەی جێگیر)، کە تواناکانی تاک وەک زگماکی و نەگۆڕ سەیر دەکرێن، لەگەڵ (بیرکردنەوەی گەشەسەندوو) کە تواناکان بە شێوەیکی کە دەتوانی گۆڕانکاری تێدا بکەیت لە ڕێگەی هەوڵدان و فێربوونەوە سەیر دەکات. چاندنی بیرکردنەوەی گەشەکردن: خۆڕاگری، هەوڵدان و ئامادەیی بۆ وەرگرتنی ئاستەنگەکان بەرەوپێش دەبات، هاندان و گەشەپێدانی کەسی پەرە پێدەدات.

هاندان و ڕێکخستنی سۆزداری

هاندان لە نزیکەوە لەگەڵ هەستەکاندا پەیوەندییەکی بەهێزیان هەیە، چونکە زۆرجار ئارەزوو و خولیا و ئاواتەکانمان بەهۆی ئەزموونە سۆزدارییەکانەوە بەردەوامیان پێدەدرێت. کارامەییەکانی ڕێکخستنی سۆزداری (Emotional regulation skills)، وەک ناسینەوە و بەڕێوەبردنی هەستەکان بە شێوەیەکی کاریگەر، ڕۆڵێکی گرنگ دەگێڕن لە بەردەوامبوونی هاندان. زیرەکی سۆزداری (Emotional intelligence) کە خودئاگایی (self-awareness)، ڕێکرخراوی خودی  (self-regulation)، هاوسۆزی (empathy) و کارامەیی کۆمەڵایەتی لەخۆدەگرێت، دەتوانێت ئاسانکاری بۆ ڕێکخستنی هەستەکان لەگەڵ ئامانجەکان بکات و هاندانەکان بەردەوامی پێبدات.

دروستکردنی ژینگەیەکی هاندان

ئەو ژینگەیەی کە تاکەکان تێیدا کاردەکەن کاریگەرییەکی بەرچاوی لەسەر هاندانەکانتان هەیە. دروستکردنی ژینگەیەکی پاڵپشت و هاندان ئامڕازەکانی وەک هەبوونی چاوەڕوانییە واقعییەکان لە تۆ لەلایەن کەسانی چواردەورتەوە، هەبوونی ژینگەیەکی پاداشت، پێدانی دەرفەتەکان بۆ باشترکردنی کارامەییەکانت لەخۆ دەگرێت. تێگەیشتن لە کاریگەری ژینگە هانی تاک دەدات کە دەوروبەرەکەیان دیزاین بکەن بۆ ئەوەی ئەوپەڕی هاندانیان هەبێت.

کاریگەری پاداشت لەسەر هاندان

پاداشت بە ئامانجی هاندان دەتوانێت هاندانێکی بەهێز بێت، بەڵام کاریگەرییەکەی بەندە جۆری هاندانەکەوە. بۆ نمونە، پاداشتە دەرەکییەکان کە لەلایەن کەسانی چواردەورتەوە پێت دەدرێت، زۆرینەی کات دەبێتە هاندانێکی باش بۆ بەردەوام بوون لەسەر ئەو کارەی پێویستە ئەنجامی بدەیت، بەڵام هەندێک جاریش دەبێتە هۆی ئەوەی کە خووگرتووی بیت کە پاداشتی دەرەکی بۆ بەردەوام بوون لەسەر کارێک،  ئەمەش وا دەکات گەر پاداشتە دەرەکیەکە نەمێنێت تۆ چیتر ناتوانیت بەباشی لەو کارە بەردەوام بیت،هەربۆیە زۆرکات هاندانی دەرەکی گەر بە شێوەکی دروست بیری لێ نەکرێتەوە و بە شێوەیەکی دروست نەدرێت بە کەسەکان دەکرێت ببێتە هۆی تێکدانی هاندانی ناوەکی بە ئاستێکی بەرچاو.

بۆ ئەوەی کاریگەرتربیت لە پەیوەندیەکان  و چارەسەر کردنی کێشەکان و گەشتن بە ئامانجەکانت.وە بتوانیت جیهان لە دیدگایەکی دیکەوە ببینیت . وە بۆ ئەوەی  هۆشیارتر و ئارامتر بیت لە بەرەوڕوبونەوە ئاستەنگەکان ئەوا دەتوانیت بەشداری لە کۆرسی NLP بکەیت

ئەم کۆرسە بۆ کێیە؟

دروستکردنی ژینگەیەکی هاندان

ئەو ژینگەیەی کە تاکەکان تێیدا کاردەکەن کاریگەرییەکی بەرچاوی لەسەر هاندانەکانتان هەیە. دروستکردنی ژینگەیەکی پاڵپشت و هاندان ئامڕازەکانی وەک هەبوونی چاوەڕوانییە واقعییەکان لە تۆ لەلایەن کەسانی چواردەورتەوە، هەبوونی ژینگەیەکی پاداشت، پێدانی دەرفەتەکان بۆ باشترکردنی کارامەییەکانت لەخۆ دەگرێت. تێگەیشتن لە کاریگەری ژینگە هانی تاک دەدات کە دەوروبەرەکەیان دیزاین بکەن بۆ ئەوەی ئەوپەڕی هاندانیان هەبێت.

کاریگەری پاداشت لەسەر هاندان

پاداشت بە ئامانجی هاندان دەتوانێت هاندانێکی بەهێز بێت، بەڵام کاریگەرییەکەی بەندە جۆری هاندانەکەوە. بۆ نمونە، پاداشتە دەرەکییەکان کە لەلایەن کەسانی چواردەورتەوە پێت دەدرێت، زۆرینەی کات دەبێتە هاندانێکی باش بۆ بەردەوام بوون لەسەر ئەو کارەی پێویستە ئەنجامی بدەیت، بەڵام هەندێک جاریش دەبێتە هۆی ئەوەی کە خووگرتووی بیت کە پاداشتی دەرەکی بۆ بەردەوام بوون لەسەر کارێک،  ئەمەش وا دەکات گەر پاداشتە دەرەکیەکە نەمێنێت تۆ چیتر ناتوانیت بەباشی لەو کارە بەردەوام بیت،هەربۆیە زۆرکات هاندانی دەرەکی گەر بە شێوەکی دروست بیری لێ نەکرێتەوە و بە شێوەیەکی دروست نەدرێت بە کەسەکان دەکرێت ببێتە هۆی تێکدانی هاندانی ناوەکی بە ئاستێکی بەرچاو.

هاندان لە شوێنی کاردا

هاندان لە شوێنی کاردا زۆر گرنگە بۆ زیادکردنی بەرهەرمداری، ڕەزامەندی لە کارو پیشەی خۆت، هەروەها سەرکەوتنی ڕێکخراوەیی. تێگەیشتن لەو هۆکارانەی کە هاندانەکانی کارمەند بەرزدەکاتەوە، دەتوانێت یارمەتی خاوەنکارەکان بدات ژینگەیەک دروست بکەن کە بەشداریکردن و ئەدای بەرز پێشکەشبکات. توخمە سەرەکییەکان بریتین لە دابینکردنی کاری مانادار، پێدانی دەرفەتەکان بۆ گەشەکردن و پێگەیاندنی تاک، باسکردن و بەنرخدانانی دەستکەوتەکان، هەروەها چاندنی کلتورێکی ڕێکخراوەیی ئەرێنی و پشتیوانیکەر.

بەردەوامبوونی هاندەرە درێژخایەنەکان

بەردەوامبوونی هاندان لە درێژخایەندا پێویستی بە هەوڵ و ستراتیژی بەردەوام هەیە بۆ زاڵبوون بەسەر ئاستەنگ و پاشەکشەکاندا. هەندێک لە ڕێگا کاریگەرەکان بریتین لە دابەشکردنی ئامانجەکان بۆ هەنگاوی بچووکتر و کرداری، خەڵاتکردنی خود لە پڕۆسەی هەنگاونان لە ڕێگەکەدا، داوای پشتگیری کۆمەڵایەتی، پاراستنی بیرکردنەوەی ئەرێنی و گرنگیدان بە خودی خۆت. سەرەڕای ئەوەش، پەروەردەکردنی هەستکردن بە ئامانج و پەیوەندیکردن لەگەڵ بەها ناوەکییەکان دەتوانێت سەرچاوەیەکی بەردەوامی هاندان بێت.

پوختەی بابەت

  • هاندان هێزێکی بەهێزە کە ڕەفتاری مرۆڤەکان دەباتە پێشەوە، کاریگەری لەسەر هەڵبژاردن و کردار و بەردەوامیمان هەیە.
  • دەتوانرێت پۆلێن بکرێت بۆ هاندانە ناوەکییەکان کە لە هۆکارە ناوخۆییەکانەوە سەرهەڵدەدەن و هاندانە دەرەکییەکان کە لە پاداشت یان دەرئەنجامە دەرەکییەکان سەرچاوە دەگرن.
  • تیۆری خۆدیاریکردن تیشک دەخاتە سەر گرنگی سەربەخۆیی، لێهاتوویی و پەیوەندی لە پەروەردەکردنی هاندانە ناوەکییەکان.
  • دانانی ئامانج، بیرکردنەوە، ڕێکخستنی سۆزداری و دروستکردنی ژینگەیەکی هاندان توخمە سەرەکییەکانن لە بەردەوامبوونی هانداندا.
  • پاداشت و هاندانەکان دەتوانن هاندانێکی کاریگەر بن ئەگەر لەگەڵ هاندانە ناوەکییەکان هاوتەریب بن.
  • ·  لە شوێنی کاردا هاندان ڕۆڵێکی گرنگ دەگێڕێت لە بەرهەمهێنان و ڕەزامەندی لە کاردا.
  • بەردەوامبوونی هاندانە درێژخایەنەکان پێویستی بە ستراتیژییەکانی وەک بەش بەش کردنی ئامانجەکان، خەڵاتکردنی خۆت بە هەنگاونان، داوای پشتیوانی لە کەسانی دیکە، بەردەوامبوون لە بیرکردنەوەی ئەرێنی و پەیوەندیکردن بە بەها ناوەکییەکان هەیە.
  • تێگەیشتن و پەروەردەکردنی هاندان تاکەکان بەهێز دەکات بۆ کردنەوەی تواناکانیان، زاڵبوون بەسەر ئاڵەنگارییەکاندا و ژیانێکی ئامانجدارتر ببەنە سەر.

بۆ بینینی بابەتی زیاتر دەست لەسەر وینەکان داگرە

Categories
phsychology

Ambiguity Effect-لایەنگیری ناڕوونی

Ambiguity Effect-لایەنگیری ناڕوونی

  • بۆچی خوێندکارانی پۆلی ١٢ بۆ خولی هاوینە هەوڵدەدەن بچنە لای ماموستا ناسراوەکان؟
  • بۆچی لە خواردنگەکان خواردنی دووبارە داوا دەکەین لە بری ئەوەی خواردنی نوێ تاقیبکەینەوە؟
  • بۆچی ئێمە ئەو بژاردانەمان پێ باشترە کە بۆ ئێمە ناسراون؟

لایەنگیری ناڕوونی وەڵامی ئەم پرسیارەمان دەداتەوە…

ئامادەکرد: یاد مەجید

لایەنگیری ناڕوونی چییە؟

لایەنگیری ناڕوونی لایەنگیرییەکی مەعریفییە کە باس لەوە دەکات کە ئێمە خۆمان دەپارێزین لەو بژاردانەی کە پێمان وایە ناڕوونن یان زانیاریی تەواویان لەسەر نازانین. ئێمە حەز بە هەستی نادڵنیایی ناکەین، هەربۆیە زیاتر مەیلمان بۆ ئەو بژاردانە و ئەگەرانە هەیە کە هەستێکی دڵنیایی و ناسراویمان پێیان هەیە.

لە کوێدا ئەم لایەنگیرییە ڕوودەدات؟

کاتێک خوێندکارێکی پۆلی ١٢ دەیەوێت بەشداری خوولی هاوینە بکات لە یەکێک لە پەیمانگاکانی شارەکەی خۆی، لە کاتی گەڕان بۆ ماموستا جیاوازەکان لە بابەتە جیاوازەکاندا، سەرنجدەدات هەندێک ماموستا زۆر ناسراون و خەڵکی لە بڵاوکراوەکانی ئەو ماموستایانەدا شوێنکەوتوویان زۆرە، لە هەمان کاتدا هەندێک ماموستای دیکە دەبینێت هێندە ناسراو نین و شوێنکەوتوویان کەمە. لێرەدا خوێندکارەکە دەکەوێتە نێوان چەندین بژاردەی جیاوازەوە. زۆرینەی کات خوێندکارەکە لایەنگیری بۆ ئەو ماموستایانە بۆ دروست دەبێت کە شوێنکەوتوویان زۆرە، هەروەها خۆیان لەو ماموستایانە دەپارێزن کە شوێنکەوتوویان کەمە، ئەمەش بۆ خۆلادان لە مەترسی ئەوەی کە زۆر ناسراو نین و دەکرێ ماموستایانێکی باش نەبن، وە پێی وایە ئەو ماموستایانەی شوێنکەوتووی زۆرە ماموستایانێکی باشن و هەستێکی دڵنیایی پێدەدات. لە کاتێکدا ساڵانە چەندین خوێندکار دەبینین لای ماموستا ناسراوەکان خول وەردەگرن و ئەنجامێکی خوازراو بەدەست ناهێنن و خوێندکاری دیکەش لای ماموستایەکی ئاسایی خۆیان وانە دەخوێنن و نمرەی بەرزیش بەدەست دەهێنن. ئەم نمونەیە، نمونەیەکی سادەیە لەسەر  لایەنگیری ناڕوونی کە لادانێکی مەعریفییە.

نمونەیەکی دیکە، کاتێک دەچینە خواردنگەیەکەوە، زۆرینەی کات ئەو خواردنانە هەڵدەبژێرینەوە کە پێشتر خواردوومانە یاخود لەلایەن کەسانی دیکەوە هەڵبژێردراون، ئەمەش بۆ خۆلادان لە ناڕوونی ئەو خواردنانەی کە نازانین تامیان چۆنە.

کاریگەری سیستەماتیکی

لایەنگیری ناڕوونی کاریگەرییەکی بەرفراوانی هەیە. دەتوانێت کاریگەری لەسەر هەڵبژاردنە بچووکەکان هەبێت کە لە ژیانی ڕۆژانەماندا دەیکەین، لە هەمانکاتدا کاریگەری لەسەر بڕیاردان هەیە لە ئاستێکی زۆر گەورەتردا. دەتوانێت ببێتە هۆی ئەوەی دامەزراوەکان وەک قوتابخانە، کۆمپانیا، حکومەتەکان پابەند بن بە سیستەمێکی شکستخواردوو، لەجێگەی ئەوەی سیاسەت یان بەرنامەی نوێ بخەنە ڕوو کە ئەگەری باشتربوونی هەبێت. ئەمەش لەبەر ئەوەیەکە هەرچەندە ئەم گۆڕانکاریانە دەتوانن سیستەمەکە باشتر بکەن، بەڵام هیچ گەرەنتییەک نییە کە شتەکان بەلاڕێدا نەچن و لە کۆتاییدا شتەکان خراپتر نەبن لەوەی کە دەستیان پێکردووە. تەنانەت ئەگەر سیستەمی ئێستاش گونجاو نەبێت، بە پابەندبوون پێوەی هەست بە سەلامەتی دەکرێ لە جێگەی  ئەنجامدانی گۆڕانکاری، چونکە ڕێڕەوەکەی پێشبینی دەکرێت.

بۆچی ئەم لایەنگیرییە ڕوودەدات؟

ئەمەش هەر وەک هەر لایەنگیرییەکی دیکە چەندین تیۆریای لە پشتەوە هەیە کە بۆچی ئەم لایەنگیرییە ڕوودەدات. یەکێک لەوانە، بڕیاردان و چارەسەرکردنی ئەو کێشە لەسەر ئەو بژاردانەی کە دڵنیاییمان پێدەدەن، وا دەکات بە ماندووبونێکی کەمتر و کاتێکی خێراتر بگەینە دەرئەنجامی خوازراو، هەروەها بەهۆی ئەزموون و ئاشناییمان بەو بڕیارە، دەتوانین خێراتر و ئاسانتر چارەسەری ئەو گرفتانە بکەین کە لەو ڕێیەدا دێتە ڕێمان.

بۆچی ئەم لایەنگیرییە ڕوودەدات؟

ئەمەش هەر وەک هەر لایەنگیرییەکی دیکە چەندین تیۆریای لە پشتەوە هەیە کە بۆچی ئەم لایەنگیرییە ڕوودەدات. یەکێک لەوانە، بڕیاردان و چارەسەرکردنی ئەو کێشە لەسەر ئەو بژاردانەی کە دڵنیاییمان پێدەدەن، وا دەکات بە ماندووبونێکی کەمتر و کاتێکی خێراتر بگەینە دەرئەنجامی خوازراو، هەروەها بەهۆی ئەزموون و ئاشناییمان بەو بڕیارە، دەتوانین خێراتر و ئاسانتر چارەسەری ئەو گرفتانە بکەین کە لەو ڕێیەدا دێتە ڕێمان

هەموو سەرکەوتن و گەشتن بە ئامانجێک

پێویستی بە ماندووبوون و هەوڵدانەبۆ ئەوەی هەوڵ و ماندووبونەکانت بە فیڕۆ نەچێتگرنگە کار لەسەرمێشک و یادگەت بکەیت و تەرکیزت بەهێز بکەیچوونکە هەمووان دەزانین ناوەندی بڕیاردان و هۆکاری سەرکەوتنمان مێشک و یادگەمانەلەبەرئەوە بەشداری

پڕۆگرامی چالاککردنەوەی مێشک و یادگە – نهێنی ڕاستەقینە بۆ گەیشتن بەو پەڕی سەرکەوتن لە ژیاندا

کاریگەری هەست و سۆز لەسەر  ئەم لایەنگیرییە

کە لایەنگیری ناڕوونی دەرئەنجامی هەست و سۆزاوییە کە بۆ ئاسانکاری بڕیاردان بەکاردێت. وەکو هەر هەست و سۆزێکی تر، بۆ چارەسەرکردنی کێشەکان بەخێرایی کاردەکات. ئەم ستراتیژە بە شێوەیەکی ئۆتۆماتیکی و بێ ماندووبوون ڕوودەدات، و دەتوانێت یارمەتیت بدات بە خێرایی بگەیتە ئەنجامێک. زۆرکات ئەم بڕیارە خێرا و سۆزاوییانە دەرئەنجامی خوازراومان پێدەدەن بەو جۆرەی کە چاوەڕوانی دەکەین، بەڵام بە بەکارهێنانیان، مەترسی ئەوەمان لەسەرە کە بگەینە دەرئەنجامێک کە نادروست بێت یان زانیاری هەڵە بێت، چونکە شکست دەهێنین لە بەکارهێنانی لۆژیک و عەقڵ.

جیاوازی لایەنگیری ناڕوونی و لایەنگیری مەترسی

لایەنگیری لە ناڕوونی و لایەنگیری مەترسی دوو ڕەفتاری جیاوازن. گرنگە جیاوازی لە نێوانیاندا بکرێت بۆ ئەوەی بە وردی لە چەمکی لایەنگیری ناڕوونی تێبگەین.

هەردووکیان بەوە جیادەکرێنەوە کە تاک تا چەند زانیاری هەیە لەسەر بڕیارەکەی. لایەنگیری ناڕوونی کاتێک ڕوودەدات کە ئەگەری دەرئەنجامێکی دیاریکراو تەنها بۆ یەکێک لە بژاردە بەردەستەکان بزانین، لە کاتێکدا لایەنگیری مەترسی کاتێک ڕوودەدات کە هەموو ئەگەرەکان بزانین و بەرەو ئەو بژاردەیە بچین کە پاداشتێکی بچووکترە بەڵام ئەگەری سەرکەوتنی زیاترە. لە هەردوو حاڵەتەکەدا، حەز نەکردنمان لە هەڵبژاردنی ئەو بژاردانەی کە بە مەترسیدار دەزانین، دەتوانێت توانای بڕیاردانی بژاردە نوێیە باشەکان سنووردار بکات.

لایەنگیری مەترسی لەو بارودۆخانەدا ڕوودەدات کە ئەگەری بژاردە جیاوازەکان و دەرئەنجامە جیاوازەکان زانراون بۆمان، لەم حاڵەتانەدا ئەو بژاردانە هەڵدەبژێرین کە لە مەترسی دوورمان دەخەنەوە ئەوانیش بژاردە بچوکەکانن، لەبەر ئەوەی ئەگەری سەرکەوتنیان زیاترە و و ئەگەری زەرەرمەندیان کەمترە لەچاو بژاردە گەورەکان.

 لایەنگیری دوورکەوتنەوە پەیوەستە بە چەندین تایبەتمەندی جیاوازەوە، وەک ئاستی زیرەکی و ئاستی بەرزی ویستی تاک، لایەنگیری ناڕوونی بە هیچ پێوەرێکی دەروونی پێشبینی ناکرێت.

لەو بارودۆخانەدا کە ناڕوونی کەمترینە لە نێوان بژاردەکان، پیاوان بەگشتی زیاتر لایەنگیری ناڕوونی نیشان دەدەن لە بەرامبەر ژنان. بەڵام لەگەڵ زیاتر ناڕوونبوونی دۆخەکە، ئەم جیاوازییە ڕەگەزییە دەست دەکات بە نەمان و ژن و پیاو دەست دەکەن بە نیشاندانی ئاستی هاوشێوەیی لە لایەنگیری ناڕوونی.

بۆچی ئەم بابەتە گرنگە؟

وەک هەر لایەنگیرییەکی دیکەی مەعریفی، لایەنگیری ناڕوونی کاریگەری لەسەر جۆر و توانای بڕیارەکانمان دەبێت. هەربۆیە زۆر گرنگە کە لەوە تێبگەین کە لایەنگیری ناڕوونی چۆن کاریگەری لەسەر ئێمە دروست دەکات . لێرەوە، ئێمە دەتوانین ئەو توانایە لە خۆماندا بچێنین کە ئاگامەندیمان زیادبکەین بەوەی کە ئایا ئەم لایەنگیرییە لە کوێدا کاریگەری لەسەر بڕیار  و بیرکردنەوەکانی ئێمە دەبێت. ئەمەش دەبێتە هۆی ئەوەی بڕیارەکانمان زیاتر ئەقڵانی بێت وەک کاریگەری بوون بە هەست و سۆزەکانمان.

چۆن خۆمانی لێ بپارێزین؟

  • ناسینەوەی لایەنگیرییەکە کە لە کوێدا کاریگەریمان لەسەر دروست دەکات.
  • زیادکردنی ئاگاییمان  و زاڵبوون بەسەر هەست و سۆزەکانماندا کاتێک دەکەوینە بارودۆخێکی فرە بژاردەوە.
  • پێدانی کات بەخۆمان لە کاتی بڕیارەکاندا: هەمیشە بڕیارە خێرا و کەم ماندووهێنەرەکان لە بژاردەی مەیلی زەینی ئێمەن، هەربۆیە پێویستە ڕاهێنان لەسەر ئەوە بکەین کە کات بدەینە خۆمان و بیربکەینەوە بە شێوەیەکی ئاگامەندانە سەبارەت بە بڕیارەکانمان.

بۆ بینینی بابەتی زیاتر دەست لەسەر وینەکان داگرە

سەرچاوەکان

  • Frisch, D., & Baron, J. (1988). Ambiguity and rationality. Journal of Behavioral Decision Making1(3), 149157. https://doi.org/10.1002/bdm.3960010303
  • Borghans, L, Golsteyn, B.H.H.,Heckman, J.J., and Meijers, H. (2009). GENDER DIFFERENCES IN RISK AVERSION AND AMBIGUITY AVERSION. Journal of the European Economic Association. 7(2-3), 649-658.
  • The Decision Lab. Ambiguity Effect. The Decision Lab, thedecisionlab.com/biases/ambiguity-effect.
Categories
memory

مێتاکۆگنیشن

مێتاکۆگنیشن

مێتاکۆگنیشن بریتییە لە ئاگاداربوون لە پرۆسەکانی بیرکردنەوەی مرۆڤ و تێگەیشتن لە نەخشەکانی پشتیانەوە . ئەم زاراوەیە لە وشەی مێتا وەرگیراوە کە بە واتای “لەودیو”، یان “لە سەرووی” دێت. میتاکۆگنیشن دەتوانێت چەندین شێوەی هەبێت، وەک بیرکردنەوە لە شێوازەکانی بیرکردنەوەی مرۆڤ و زانینی چۆن ستراتیژی تایبەت بۆ چارەسەرکردنی کێشەکان بەکاربهێنیت.

بەگشتی دوو پێکهاتەی میتاکۆگنیشن هەیە:
(١) زانین دەربارەی زانین .
(٢) ڕێکخستنی ناسینەوە.

چەند پێناسەیەک .

ئەم پرۆسەی ئاست بەرزەی بیرکردنەوە لەلایەن دەروونناسی ئەمریکی جۆن ئێچ فلاڤێل (1976)ەوە ناوی میتاکۆگنیشنی پێدرا.

زاراوەی میتاکۆگنیشن بە واتای وشەیی ‘لە سەرووی مەعریفەوە’، و بەکاردێت بۆ ئاماژەدان بە ناسین سەبارەت بە ناسین، یان بە شێوەیەکی نافەرمیتر بیرکردنەوە لە بیرکردنەوە. فلاڤێل مێتاکۆگنیشنی بە زانین دەربارەی زانینی و کۆنترۆڵکردنی مەعریفە پێناسە کردووە. بۆ نموونە کەسێک سەرقاڵی میتاکۆگنیشن دەبێت ئەگەر تێبینی بکات کە کێشەی زیاتری هەیە لە فێربوونی A لەچاو Bدا ، یان ئەگەری ئەوە بکات کە پێویستە دووجار پشکنینی C بکات پێش ئەوەی وەک ڕاستی قبوڵ بکات. تیۆری ئەندریاس دیمتریۆ (یەکێکە لە تیۆرییە نیو-پیاژییەکانی گەشەسەندنی مەعریفی neo-Piagetian theories of cognitive development) زاراوەی زیادە-ناسینی بەکارهێناوە بۆ ئاماژەکردن بە پرۆسەکانی چاودێریکردنی خود ، نوێنەرایەتیکردنی خود و خۆڕێکخستن، کە وەک پێکهاتەی دانەبڕاو لە مێشکی مرۆڤدا سەیر دەکرێن. جگە لەوەش لەگەڵ هاوکارەکانیدا نیشانیدا کە ئەم پرۆسانە بەشداری لە زیرەکی گشتیدا دەکەن، لەگەڵ کارایی پرۆسێسکردنی زانیاری و ئیستدلالکردن، کە بە شێوەیەکی گشتی بە زیرەکی شلە شلەی( fluid intelligence) ناسراوە .

هەروەها میتاکۆگنیشن بریتییە لە بیرکردنەوە لە پرۆسەی بیرکردنەوەی مرۆڤ وەک لێهاتوویی خوێندن، توانای بیرەوەری و توانای چاودێریکردنی فێربوون.

میتاکۆگنیتیڤ بریتییە لە پرۆسەی تێگەیشتن لە چۆنیەتی ڕێکخستنی ئەو پرۆسانە کە بۆ زۆرترین فێربوون و بڕیاردان بەکاری دەهێنین.

بۆ بینینی بابەتی زیاتر دەست لەسەر وینەکان داگرە