هیپۆکامپس
ئەرکە سەرەکییەکانی هیپۆکامپوس بریتین لە فێربوون و بیرەوەری مرۆڤ.
هیپۆکامپوس یارمەتی توێژەرانی داوە تێبگەن کە چۆن بیرەوەری و یادگەی مرۆڤ کاردەکات.
مرۆڤ زیاتر لە چوار سەدەیە لەبارەی هیپۆکامپوسەوە دەزانێت. پزیشکی نەشتەرگەری جولیۆس سیزار ئارانتیۆس هیپۆکامپوسی دۆزیەوە. بۆ یەکەمجار لە ساڵی ١٥٨٧دا باسی ئەم بەشەی مێشکی کردووە، ئەو زاراوەکەی لە وشەی یۆنانی بۆ ئەسپی دەریایی (هیپۆکامپۆس)ەوە دروستکردووە بە پشتبەستن بە شێوەکەی.
کردار
هیپۆکامپوس بەشێکە لە سیستەمی لیمبیک، کە ئەرکەکانی هەستکردن و کاردانەوە بەڕێوەدەبات.
سیستەمی لیمبیک، هیپۆتالاموس و ئەمیگدالا لەخۆدەگرێت.
ئەم پێکهاتانە یارمەتی کۆنترۆڵکردنی ئەرکە جیاوازەکانی جەستە دەدەن، وەک کوێرەڕژێنەکان و ئەوەی کە بە شێوەیەکی باو بە وەڵامی “شەڕکردن یان هەڵاتن” ناسراوە
سیستەمی لیمبیک ئەو بەشەی مێشکە کە بەشدارە لە وەڵامدانەوەی ڕەفتار و سۆزداریمان، بەتایبەتی کاتێک باس لەو ڕەفتارانە دەکرێت کە پێویستمانە بۆ مانەوە: برسیەتی، زاوزێکردن و گرنگیدان بە وەچەکان، و وەڵامەکانی شەڕکردن یان هەڵهاتن لەکاتی بوونی مەترسی .
.
هیپۆکامپوس و یادەوەری
هیپۆکامپوس یارمەتی مرۆڤ دەدات بۆ پرۆسێسکردن و وەرگرتنەوەی دوو جۆر بیرەوەری :
Declarative memory
Spatial memory
Declarative memory
ئەوانەن کە پەیوەندییان بە ڕاستی و ڕووداوەکانەوە هەیە.
نموونە :
لەبەرکردنی وشە یان وتەکان یان پەرەگرافێک
Spatial memory
ڕێڕەو یان ڕێگاکان دەگرێتەوە.
نموونە
کاتێک شۆفێری تاکسییەک فێری ڕێگایەک دەبێت بەناو شارێکدا، ئەوا ئەم بیرگە بەکاردەهێنن. پێدەچێت ئەم جۆرە بیرگە زیاتر پەیوەندی بە هیپۆکامپوسی لای راستەوە هەبێت.
جگە لەوەش یادەوەری کورتخایەنەکان دەگۆڕدرێن بۆ یادەوەرییە درێژخایەنەکان لە هیپۆکامپوسدا. پاشان ئەمانە لە شوێنێکی تری مێشکدا هەڵدەگیرێن.
دەکرێت چی خراپ ڕووبدات ؟
ئەگەر یەکێک یان هەردوو بەشەکانی هیپۆکامپوس بەهۆی نەخۆشییەکانی وەک نەخۆشی ئەلزەهایمەرەوە زیانیان پێگەیشت، یان ئەگەر لە ڕووداوێکدا ئازاریان پێگەیشت، ئەوا کەسەکە دەکرێت تووشی لەدەستدانی یادەوەری و لەدەستدانی توانای دروستکردنی یادەوەری نوێ و درێژخایەن بێت .
لەوانەیە نەتوانن هەندێک شت بەبیربهێنەوە کە ماوەیەکی کەم پێش زیانەکە ڕوویانداوە، بەڵام ڕەنگە هێشتا ئەو شتانەیان لەبیربێت کە زۆر لەمەوبەر ڕوویانداوە. ئەمەش لەبەر ئەوەیە کە یادەوەرییە درێژخایەنەکان لە بەشێکی تری مێشکدا هەڵدەگیرێن کاتێک دەبنە درێژخایەن.
زیانگەیاندن بە هیپۆکامپوس وادەکات گران لەبیرت بێت چۆن لە شوێنێکەوە بۆ شوێنێکی تر بڕۆیت . لەوانەیە کەسەکە بتوانێت نەخشەی ئەو گەڕەکە بکێشێت کە لە منداڵیدا تێیدا ژیاوە بەڵام بۆی دەردەکەوێت کە چوون بۆ فرۆشگایەک لە ناوچەیەکی نوێدا قورس دەبێت.
هەروەها قەبارەی بچووکی هیپۆکامپ ڕەنگە کاریگەری لەسەر حاڵەتەکانی وەک شیزۆفرینیا و تێکچوونی فشاری دوای کارەسات (PTSD) هەبێت، بەپێی لێکۆڵینەوەکان لە ساڵی ٢٠٢١ و توێژینەوەیەکی ساڵی ٢٠١٧
پڕۆگرامی چالاککردنەوەی مێشک و یادگە – نهێنی ڕاستەقینە بۆ گەیشتن بەو پەڕی سەرکەوتن لە ژیاند
ئەو نەخۆشیانەی کە کاریگەرییان لەسەر هیپۆکامپوس هەیە
کۆمەڵێک حاڵەت دەتوانن کاریگەری خراپی لەسەر هیپۆکامپوس هەبێت، لەوانە تووشبوونی درێژخایەن بە ئاستی بەرزی فشار.
هەروەها ڕەنگە چەندین نەخۆشی و هۆکار توانای هیپۆکامپوس بۆ ئەنجامدانی کارەکانی تێکبدەن.
نەخۆشی زەهایمەر
نەخۆشی ئەلزەهایمەر لەوانەیە سەرەتا ناوچەی هیپۆکامپوس کاریگەری لەسەر هەبێت. نیشانە سەرەتاییەکانی نەخۆشی ئەلزەهایمەر ئەوەیە کەسەکە یادەوەری کورتخایەنی لەدەست دەدات هەروەها لەوانەیە بەزەحمەت پەیڕەوی لە شتەکان بکات.
لەگەڵ بەرەوپێشچوونی نەخۆشییەکە، هیپۆکامپوس قەبارەی لەدەست دەدات، هەروەها کارکردنی لە ژیانی ڕۆژانەدا قورستر دەبێت.
نەخۆشی سەرئێشە
هەروەها گۆڕانکاری لە هیپۆکامپوسدا پەیوەندی بە نەخۆشی سەرئێشەیەوە هەیە. سەرچاوەی متمانەپێکراوی توێژینەوە پەیوەندییەکی لە نێوان نەخۆشی سەرئێشە و جیاوازی لە چۆنیەتی دروستکردنی دەمارە نوێیەکانی هیپۆکامپوسدا دۆزیەوە. بەڵام ڕوون نییە کە ئایا ئەم جیاوازیانە پێش دەستپێکردنی نەخۆشی سەرئێشە یان دوای سەرئێشە ڕوودەدەن.
خەمۆکی و فشاری دەروونی
لە کەسانی تووشبوو بە خەمۆکی توند، هیپۆکامپس قەبارەی بچووکی هەیە.
زانایان دڵنیا نین لەوەی کە ئایا قەبارە بچووکەکە لە ئەنجامی خەمۆکییەوەیە یان هۆکارێکی بەشدارە. بەڵگەکان ئەوە پیشان دەدەن کە فشار ڕەنگە ببێتە هۆی کاریگەری نەرێنی لەسەر هیپۆکامپوس .
ئەگەر هیپۆکامپوس بچووک بێت چی ڕوودەدات؟
پێدەچێت نەخۆشی ئەلزەهایمەر و خەمۆکی و فشار پەیوەندییان بە هیپۆکامپێکی قەبارە بچووکەوە هەبێت.
لە نەخۆشی ئەلزەهایمەردا دەتوانرێت قەبارەی هیپۆکامپوس بەکاربهێنرێت بۆ دەستنیشانکردنی پێشکەوتنی ئاستی نەخۆشییەکە.
حاڵەتەکانی تر وەک نەخۆشی (کوشینگ )لەوانەیە پەیوەندییان بە هیپۆکامپوسێکی بچووکەوە هەبێت. نەخۆشی کوشینگ کاتێک ڕوودەدات کە جەستە لە ماوەیەکدا کۆرتیزۆڵێکی زۆر دروست بکات، هۆرمۆنی کۆرتیزۆڵ یارمەتی جەستە دەدات بۆ وەڵامدانەوەی فشاری دەروونی، یەکێک لە نیشانەکانی نەخۆشی کوشینگ بریتییە لە کەمبوونەوەی قەبارەی هیپۆکامپوس .
بەڵام تا ئێستا ڕوون نییە کە ئایا هەبوونی هیپۆکامپوسێکی بچووک وەک هۆکارێکی بنەڕەتی هەندێک حاڵەت ڕوودەدات یان لە ئەنجامی ئەوانەوە دروستدەبێت .
گرنگیدان بە هیپۆکامپوس
مرۆڤ دەتوانێت بە چەندین ڕێگەی جیاواز تەندروستی مێشکی بپارێزێت، هەروەها ئەمە دەتوانێت یارمەتی هیپۆکامپوس بدات کە تەندروست بمێنێتەوە.
هەندێک لەو هەنگاوانەی مرۆڤ دەتوانێت بیگرێتەبەر بۆ پاراستنی تەندروستی مێشک کە بریتین لە:
- بەڕێوەبردنی کێشە تەندروستییە درێژخایەنەکان، لەوانە بەرزی پەستانی خوێن، شەکرە و ئاستی بەرزی کۆلیسترۆڵ
- پەیڕەوکردنی خۆراکی هاوسەنگ کە دەوڵەمەندە بە میوە و سەوزە و دانەوێڵەی تەواو و گەنمەشامی
- پاراستنی کێش
- بەشداریکردن لە چالاکیی جەستەیی بەردەوام
- سنووردارکردنی خواردنەوەی کحول، ئەگەر کحول بخۆنەوە
- خەوتنی پێویست هەموو شەوێک
- وازهێنان لە جگەرەکێشان، ئەگەر جگەرە بکێشن
- هەروەها بەشداریکردن لە بەرنامە کۆمەڵایەتییەکان و چالاکییە کۆمەڵایەتییەکان ڕەنگە یارمەتیدەر بێت لە باشترکردنی کارکردنی مێشک و تەندروستی گشتی مرۆڤ .
خۆبەخشی، فێربوونی کارامەیی نوێ، خوێندنەوەی کتێب، یان بەشداریکردن لە چالاکییەکانی وەک ڕاکردن و شانۆ دەتوانێت سوودبەخش بێت، بەتایبەتی بۆ گەورەساڵانی بەتەمەن.
نیشانەکان
زیانگەیاندن بە هیپۆکامپوس دەتوانێت توانای مرۆڤ بۆ دروستکردنی یادەوەری نوێ یان بیرهێنانەوەی ڕووداوەکانی ڕابردوو تێکبدات.
لە کاتێکدا لەبیرچوونەوەیەکی سووک وەک بەشێک لە بەشە سروشتییەکەی پیربوون ڕوودەدات ، کێشەکانی بیرەوەری کە بەهۆی ئەو حاڵەتانەوە دروست دەبن کە کاریگەرییان لەسەر هیپۆکامپوس هەیە، وەک نەخۆشی ئەلزەهایمەر، دەتوانێت بە شێوەیەکی بەرچاو کاریگەری لەسەر ژیانی ڕۆژانەی کەسەکە هەبێت.
بەپێی پەیمانگای نیشتمانی بۆ پیربوون ، هەندێک نیشانەی زیانگەیاندن بە هیپۆکامپس لەوانەیە بریتی بن لە:
- کێشە لە کاتی ئەنجامدانی گفتوگۆیەک
- زۆرجار شتەکان لە شوێنی هەڵە دادەنێت
- زۆرجار بڕیاردانی خراپ
- دووبارە و سێبارە هەمان پرسیارکردن
- کێشەی جێبەجێکردنی ڕێنماییەکان
- گرنگی نەدان بە خۆت
- ونبوون لە شوێنە ئاشناکان
ئەگەر کەسێک تووشی هەریەکێک لەو نیشانانە بوو کە لە سەرەوە ئاماژەیان پێکراوە، پێویستە بیر لە قسەکردن لەگەڵ پزیشک بکاتەوە بۆ دیاریکردنی هۆکارەکەی و باشترین ڕیگەی چارەسەرکردن.
هۆکارەکانی مەترسی
هەبوونی ئاستی بەرزی فشار دەتوانێت کاریگەری نەرێنی لەسەر کارکردنی هیپۆکامپوس هەبێت، کە لەوانەیە ببێتە هۆی کێشەی بیرەوەری.
هەروەها چەند هۆکارێکی دیکە دەتوانن ئەگەری تووشبوون بە نەخۆشی بیرچوونەوە لە کەسەکەدا زیاد بکەن، کە بە تێپەڕبوونی کات دەبێتە هۆی زیانگەیاندن بە هیپۆکامپوس.
هەندێک لە هۆکارە سەرەکییەکانی دەکریت بریتی بن لە:
- تەمەن
- جینات
- نزمی ئاستی خوێندن
- خەمۆکی چارەسەرنەکراو
- گۆشەگیری کۆمەڵایەتی
- ناچالاکی جەستەیی.
- لێکۆڵینەوەکانی ئێستا
ساڵی ٢٠٢١ توێژینەوەکە کاریگەرییەکانی وەرزشکردن لەسەر دابەزینی مەعریفی و پیربوون هەڵسەنگاند.
نووسەران گەیشتنە ئەو ئەنجامەی کە وەرزشکردن دەتوانێت کاریگەر بێت لە زیادکردن و پاراستنی قەبارەی هیپۆکامپس، بەتایبەتی بۆ گەورەساڵانی بەتەمەن کە مەترسییان لەسەرە بۆ حاڵەتەکانی وەک خەمۆکی.
هەرچەندە میکانیزمە وردەکان بە تەواوی ڕوون نین، بەڵام پێداچوونەوەیەکی دیکە کە لە ڕۆژنامەی Frontiers in Human Neuroscience لە ساڵی ٢٠٢١ بڵاوکراوەتەوە، سەرچاوەی متمانەپێکراو پێشنیار دەکات کە وەرزشکردن سووڕی مێشک باشتر دەکات، بەتایبەتی لە هیپۆکامپوسدا.
هەروەها ڕەنگە توانای مێشک بەهێز بکات بۆ دروستکردنی خانەی دەماری نوێ و یارمەتی پاککردنەوەی ئامیلۆید بدات، کە دەتوانێت بەشداربێت لە گەشەکردنی نەخۆشی ئەلزەهایمەر.
لە ساڵی ٢٠١٩ توێژەران وێنەگرتنی دەنگدانەوە موگناتیسی کاراییەکانیان بەکارهێنا بۆ شیکردنەوەی شێوازەکانی چالاکیی مێشک. ئەوان دیارییان کرد کە ڕەنگە هیپۆکامپوس یارمەتی خەڵک بدات وردەکارییەکانی ناو ژینگەکەیان دەستنیشان بکەن کە یارمەتیدەرە بۆ پێشبینیکردنی دەرئەنجامی ڕووداوێکی داهاتوو.
ئەمەش بەو مانایەیە کە ڕەنگە هیپۆکامپوس نەک تەنها بەشدار بێت لە دروستکردن و هەڵگرتنی یادەوەرییەکان بەڵکو لە کارکردن لەگەڵ پێکهاتەکانی تری مێشکدا بۆ پێکهێنانی پەیوەندی لە کاتی فێربووندا.
پوختە
هیپۆکامپوس ڕۆڵێکی سەرەکی دەگێڕێت لە فێربوون و بیرەوەریدا.
چەندین حاڵەت دەتوانێت کاریگەری لەسەر کارکردنی هیپۆکامپوس هەبێت، لەوانە نەخۆشی ئەلزەهایمەر، خەمۆکی، فشار و سەرئێشە. ئەنجامدانی گۆڕانکاری لە خۆراک و وەرزشی کەسێکدا یارمەتیدەر دەبێت لە پاراستنی کارکردنی مێشک و پاراستنی تەندروستی هیپۆکامپوس
بۆ بینینی بابەتی زیاتر دەست لەسەر وێنەکان داگرە.
