ئامیگدالا

ناوک:

ئەمیگدالا لە چەند ناوکێک، یان کۆمەڵە خانەیەکی تایبەتمەند پێکدێت،
هەریەکەیان ئەرکی جیاوازیان هەیە. ناوکی سەرەکی بریتین لە کۆمپلێکسی بنەڕەتی
(BLA(, ناوکی ناوەندی (CeA (و توێکڵی ناوک )CoA)،
CoA
بە شێوەیەکی سەرەکی بەشدارە لە پرۆسێسکردنی زانیارییە هەستیارەکان و پێکهێنانی
یادەوەرییە سۆزدارییەکان. لە کاتێکدا
بەرپرسە لە دەربڕینی وەڵامەکانی ترس و دڵەڕاوکێ،
ئامیگدالا )ناساندنی میشک لە پێناو فێربوون (
CoA بەشدارە لە پرۆسێسی بۆنکردن و تامکردن.

پەیوەندییەکان:

ئەمیگدالا پەیوەندییەکی بەرفراوانی لەگەڵ ناوچەکانی تری مێشکدا
هەیە، ئەمەش ڕێگە بە یەکخستنی زانیارییە هەستیارەکان و هەماهەنگی وەڵامە
سۆزدارییەکان دەدات. زانیاری لە سیستەمی هەستیاری جۆراوجۆرەوە
وەردەگرێت، وەک ڕێڕەوی بینین و بیستن، و پەیوەندی لەگەڵ ئەو ناوچانە
دەکات کە بەشدارن لە بیرەوەری و بڕیاردان و ڕێکخستنی سۆزداریدا، لەوانەش
توێکڵی پێش پێشەوەی مێشک و هیپۆکامپوس.

کارکردن:

ئەمیگدالا بە پلەی یەکەم پەیوەندی بە پرۆسێسکردن و ڕێکخستنی
هەستەکانەوە هەیە، بەتایبەتی ترس و دڵەڕاوکێ. بەشدارە لە دۆزینەوە و
لێکدانەوەی هاندەرە سۆزدارییەکان، وەک دەربڕینی دەموچاو، هەروەها ڕۆڵێکی
چارەنووسساز دەگێڕێت لە دروستبوون و وەرگرتنەوەی یادەوەرییە
سۆزدارییەکان. هەروەها ئەمیگدالا کاریگەری لەسەر سیستەمی ئۆتۆنۆمی و کوێرە
ڕژێنە کۆئەندام هەیە، ئەمەش دەبێتە هۆی وەڵامدانەوەی فیزیۆلۆژی پەیوەست
.بە هەستەکانەوە، وەک زیادبوونی لێدانی دڵ و دەردانی هۆرمۆنەکانی فشار

تێکچوون و تێکچوونی کارکردن :

تێکچوونی کارکردنی ئەمیگدالا دەتوانێت بەشداربێت لە حاڵەتە دەروونییە
جیاوازەکان، لەوانە تێکچوونی دڵەڕاوکێ، تێکچوونی فشاری دوای کارەسات
ئامیگدالا )ناساندنی میشک لە پێناو فێربوون (
و تێکچوونی باری دەروونی. چالاکیی زۆر یان پەیوەندی نائاسایی لە (PTSD(
ناو ئەمیگدالادا لەوانەیە ببێتە هۆی بەرزبوونەوەی وەڵامە سۆزدارییەکان، لە
کاتێکدا کەمبوونەوەی چالاکییەکان یان تێکچوونی پەیوەندیکردن لەوانەیە ببێتە
هۆی وەڵامدانەوەی سۆزداریی کوێرانە.
ئەناتۆمی ئاڵۆزەکەی و پەیوەندییەکانی لەگەڵ ناوچەکانی تری مێشکدا ڕێگە بە
یەکخستنی زانیارییە هەستیارەکان و هەماهەنگی وەڵامدانەوە سۆزدارییەکان
دەدات.
لە کاتێکدا کە ئەمیگدالا بە شێوەیەکی سەرەکی پەیوەندی بە وەڵامە
سۆزدارییەکانەوە هەیە، بەڵام کاریگەرییەکی بەرچاوی لەسەر توانا زەینییەکان
هەیە. لێرەدا چەند شتێک دەخەینەڕوو،کە تێیدا ئەمیگدالا بەشداری دەکات لە
کارکردنەزەینییەکاندا :

یادەوەری سۆزداری:

ئەمیگدالا بەشدارە لە دروستبوون و هەڵ گرتنی یادەوەرییە
سۆزدارییەکان. یارمەتی چەسپاندنی یادەوەرییەکان دەدات، کە گرنگییەکی
سۆزدارییان هەیە، وایان لێدەکات زیندووتر بن و ئاسانتر بیرمان بکەونەوە. ئەم
پرۆسێسکردنە یادەوەرییە سۆزدارییە دەتوانێت کاریگەری لەسەر پرۆسەی زەینی
وەک بڕیاردان، چارەسەرکردنی کێشەکان و فێربوون هەبێت.
ئامیگدالا )ناساندنی میشک لە پێناو فێربوون (

سەرنج و تێگەیشتن:

ئەمیگدالا ڕۆڵی هەیە لە ئاراستەکردنی سەرنج بەرەو هاندەرە
پەیوەندیدارەکانی سۆزداری، دەتوانێت وردبوونەوە و پرۆسێسکردنی زانیارییە
سۆزدارییەکان بەرز بکاتەوە، تەنانەت پێش هۆشیاریش. ئەم بەرزبوونەوەیەی
گرنگیدان بە ئاماژە سۆزدارییەکان دەتوانێت کاریگەری لەسەر پرۆسەکانی
زەینییەکانی پەیوەست بە تێگەیشتن و پرۆسێسی زانیاری هەبێت.

کارەکۆمەڵایەتیەکان :

ئەمیگدالا بەشدارە لە ناسینی کۆمەڵایەتیدا، کە ئاماژەیە بۆ
توانای تێگەیشتن و کار کردن لەگەڵ ئەوانی تر. یارمەتیدەرە لە ناسینەوە و
لێکدانەوەی دەربڕینی دەموچاو، زمانی جەستە و ئاماژە نازارەکییەکانی دیکە کە
پەیوەندییان بە هەستەکانەوە هەیە. کاریگەری ئەمیگدالا لەسەر کارلێکە
کۆمەڵایەتی دەتوانێت کاریگەری لەسەر توانا مەعریفیەکانی وەک هاوسۆزی،
بڕیاردانی کۆمەڵایەتی و کارە دەروونیەکان هەبێت.

سترێس و دڵەڕاوکێ:

ئەمیگدالا ڕۆڵێکی سەرەکی دەگێڕێت لە وەڵامدانەوەی
مێشک بۆ فشار و دڵەڕاوکێ، بەشدارە لە دۆزینەوە و هەڵسەنگاندنی هەڕەشە
ئامیگدالا )ناساندنی میشک لە پێناو فێربوون (
ئەگەرییەکان، کە سیستەمی وەڵامدانەوەی فشاری جەستە دەستپێدەکات، فشار
و دڵەڕاوکێی درێژخایەن دەتوانێت تواناکانی مەعریفی وەک سەرنجدان،
یادەوەری و بڕیاردان تێکبدات.

گۆڕینی پرۆسەی مەعریفی باڵا:

ئەمیگدالا کارلێک لەگەڵ ناوچەکانی تری
مێشک دەکات، کە بەشدارن لە پرۆسەی مەعریفی باڵاتر وەکو پلی پێشەوەی
مێشک . ئەم کارلێکە یارمەتی گۆڕینی و کاریگەری لەسەر ئەرکە مەعریفیەکان
دەدات وەک کۆنترۆڵی جێبەجێکار، بیرەوەری کارکردن و توانای مەعریفی .
گرنگە ئاماژە بەوە بکەین، کە ئەمیگدالا بە جیا کار ناکات، بەڵ کو کارلێک
لەگەڵ ناوچەکانی تری مێشک دەکات بۆ پشتگیریکردن لەکارە زەینییەکان .
سروشتی ورد و ڕادەی بەشداریکردنی لە توانا زەینییەکان هێشتا بابەتەکانی
لێکۆڵینەوە بەردەوامەکانن و لەوانەیە جیاوازی تاکەکەسی هەبێت لە چۆنیەتی
کاریگەریکردنی ئەمیگدالا لەسەر پرۆسەکانی مەعریفی

ئەگەر ئامێگدالا لەدەستچوو یان زیانێکی بەرچاوی پێگەیشت، چەندین کاریگەری
لەسەر پرۆسێسکردنی سۆزداری و ڕەفتارەکان لەوانەیە ڕوو بدەن لەوانە:
ئامیگدالا )ناساندنی میشک لە پێناو فێربوون (

کەمبوونەوەی وەڵامیدانەوەی ترس:

ئەمیگدالا ڕۆڵێکی گرنگ دەگێڕێت لە
ناسینەوە و وەڵامدانەوەی هەڕەشەکان یان دۆخە مەترسیدارەکان بەبێ ئامێگدالا ،
تاکەکان لەوانەیە کەمبوونەوەی ترس و دڵەڕاوکێ پیشان بدەن، کە بە ئەگەرێکی
زۆرەوە دەبێتە هۆی کەمبوونەوەی توانای ناسینەوە و وەڵامدانەوەی گونجاو بۆ
مەترسی.

تێکچوونی پرۆسێسی سۆزداری:

ئەمیگدالا یارمەتیدەرە بۆ یەکخستنی زانیاری
سۆزداری و دیاریکردنی گرنگیەکانی سۆزداری. بەبێ ئەم پرۆسێسکردنە، ڕەنگە
تاکەکان کێشەیان هەبێت لە ناسینەوە و لێکدانەوە و وەڵامدانەوەی هەستەکان لە
خۆیان و ئەوانی تردا. ئەمەش دەتوانێت ببێتە هۆی تەحەدا لە پێکهێنان و
پاراستنی پەیوەندییەکان و تێگەیشتن لە ئاماژە کۆمەڵایەتییەکان.

گۆڕانکاری لە شەڕانگێزی و توڕەیی:

ئەمیگدالا بەشدارە لە ڕێکخستنی ڕەفتاری
شەڕانگێزی، زیانگەیشتن بە ئامێگدالا لەوانەیە ببێتە هۆی گۆڕینی شەڕانگێزی و
وەڵامدانەوەکانی توڕەیی، لە هەندێک حاڵەتدا دەتوانێت ببێتە هۆی کەمبوونەوەی
خۆ کۆنتڕۆڵ کردن بۆ کارە شەڕانگێزەکان یان کەمبوونەوەی گشتیی شەڕانگێزی.
گۆڕانی ڕەفتاری کۆمەڵایەتی: ئەمیگدالا گرنگە بۆ ڕەفتاری کۆمەڵایەتی و
ناسینەوەی ئاماژە کۆمەڵایەتییەکان. تێکچوونی کارکردنی دەتوانێت ببێتە هۆی
ئامیگدالا )ناساندنی میشک لە پێناو فێربوون (
کێشە لە تێگەیشتن و وەڵامدانەوەی گونجاو بۆ دۆخە کۆمەڵایەتییەکان، کە ببێتە
هۆی گۆڕانکاری لە ڕەفتار و کارلێکی کۆمەڵایەتیدا.

بیرەوەری و فێربوون:

هەروەها ئەمیگدالا کارلێک لەگەڵ ناوچەکانی تری مێشکدا
دەکات کە بەشدارن لە دروستبوون و چەسپاندنی بیرەوەریدا، لەدەستدانی
لەوانەیە کاریگەری لەسەر پێکهاتە سۆزدارییەکانی بیرەوەری هەبێت، کە ئەگەری
هەیە ببێتە هۆی کێشە لە پێکهێنان و بیرهێنانەوەی یادەوەرییە بەرچاوەکانی
سۆزداری.
گرنگە ئاماژە بەوە بکەین کە مێشک ئەندامێکی ئاڵۆزە و کاریگەرییەکانی
لەدەستدانی ئەمیگدالا دەتوانێت جیاواز بێت بەپێی ڕادەی زیانەکان و جیاوازی
تاکەکەسی و میکانیزمەکانی قەرەبووکردنەوە لەناو مێشکدا. لە کاتێکدا ناتوانرێت بە تەواوی ئەمیگدالا لە هەر زیانێک ئەگەری ڕوودانی
هەبێت بپارێزرێت، بەڵام هەنگاوی گشتی هەیە کە دەتوانیت بیگریتەبەر بۆ
پشتگیریکردنی تەندروستی مێشک و باشکردنی سۆزدار یت لێرەدا چەند
ئامۆژگاریەک دەخەینەڕوو:

پاراستنی تەندروستی:

بەشداری وەرزشی جەستەیی بەردەوام بکە، خۆراکی
بەسوود بخۆ و بەشی پێویست بخەوە، ئەم کارانە تەندروستی گشتی مێشک
بەرەوپێش دەبەن و دەتوانن یارمەتیدەر بن لە کەمکردنەوەی مەترسییەکانی
حاڵەتە جۆراوجۆرەکانی دەمار.

بەڕێوەبردنی فشار:

فشاری درێژخایەن دەتوانێت کاریگەری نەرێنی لەسەر
مێشک هەبێت، لەوانەش ئەمیگدالا، تەکنیکەکانی بەڕێوەبردنی فشار وەک
ڕاهێنانی ئیسراحەت)ڕیلاکسەیشن(، هەناسەدانی قووڵ، یان بەشداریکردن لەو
چالاکییانەی کە حەزت لێیە.

خەوتن:

خەوی کوالیتی زۆر گرنگە بۆ تەندروستی مێشک، لە شەوێکدا ٩-٧
کاتژمێر خەوتنی بێ پچڕان. خوویەکی بەردەوامی خەوتن دابنێ و ژینگەیەکی
گونجاو بۆ خەوتن دروست بکە بۆ بەرزکردنەوەی کوالێتی پشوودانەکەت.

لەکاتی پێویستدا داوای یارمەتی بکە:

ئەگەر تووشی نیشانەکانی حاڵەتەکانی تەندروستی
دەروونی بوویت، وەک دڵەڕاوکێ یان زەبر، بیر لەوە بکەرەوە کە داوای یارمەتی
لە پسپۆڕێکی شارەزا لە تەندروستی دەروونی بکەیت. دەتوانن ڕێنمایی و بژاردەی
چارەسەری گونجاو پێشکەش بکەن کە بەپێی پێداویستییە تایبەتەکانت بێت.
ئامیگدالا )ناساندنی میشک لە پێناو فێربوون (
ئامادەکادن: ئەوین نووری
لەبیرت بێت، لەکاتێکدا ئەم ئامۆژگاریانە تەندروستی گشتی مێشک بەرەوپێش
دەبەن، بەڵام ناتوانن گەرەنتی پاراستنی تەواو بکەن لە بەرامبەر هەموو مەترسی
یان زیانەکان ئەگەری ڕوودانیان هەیە

سەرت بپارێزە:

برینەکانی مێشک بەهۆی زەبرەوە (TBIs (کاریگەرییان لەسەر
ئەمیگدالا و پێکهاتەکانی تری مێشک هەیە. ڕێوشوێنی خۆپارێزی بگرە بۆ ئەوەی
لە برینداربوونی سەرت دوور بکەویتەوە بە بەستنی ئامێری خۆپارێزی لە کاتی
چالاکییەکان کە مەترسی زەبر و زەنگی سەریان هەیە، وەک وەرزش یان
پاسکیلسواری.

کەمکردنەوەی بەرکەوتن بە ژەهرەکان:

هەندێک ژەهری ژینگەیی دەتوانن
کاریگەرییان لەسەر تەندروستی مێشک هەبێت. دوور بکەوەرەوە لە
خواردنەوەی کحول، بەرکەوتن بە پیسکەرەکان سنووردار بکە و ڕێنماییەکانی
سەلامەتی جێبەجێ بکە لەکاتی مامەڵەکردن لەگەڵ ماددە مەترسیدارەکاندا.
بەشداریکردن لە هاندانی مەعریفی: مێشکت بە چالاکی و تەحەدای بهێڵەرەوە بە
بەشداریکردن لە چالاکییە هاندانە زەینییرکان . کتێب بخوێنەرەوە، مەتەڵەکان
بدۆزەوە ، فێربوونی کارامەیی نوێ و بەشداریکردن لەو چالاکییانەی کە
پێویستیان بە هەوڵی زەینی هەیە.

پەیوەندی تەندروست:

پشتگیری کۆمەڵایەتی و پەیوەندییە ئەرێنییەکان بەشدارن
لە باشبوونی سۆزداری، لە نزیک کەسانی پشتیوان و تێگەیشتوو بە کە بتوانن
هەستکردن بە ئاسایش دابین بکەن بۆت و یارمەتیدەر بن لە خۆپاراستن دژی
فشار.