Category: general

هەڕەمی بلووم  – BLOOM TAXONOMY

هەڕەمی بلووم بۆ فێربوون چییە؟

هەڕەمی بلووم مۆدێلێکی پلەبەندیی ڕێکخراوی پڕۆسەی فێربوونە لە قۆناغە سەرەتاییەکانەوە بۆ قۆناغە باڵاکان.

لەوانەیە پێشتر وشەی “پۆلێنبەندی -taxonomy” لە وانەکانی زیندەزانییدا بیستبێت، چونکە زۆرترین جار بەکاردێت بۆ دیاریکردن و پۆلێنکردنی زیندەوەران لە شانشینەکانەوە بۆ جۆرەکانییان.

بە هەمان شێوە، ئەم هەڕمە ئامانجەکانی فێربوون بۆ خوێندکارانن و فێرکاران پۆلێن دەکات، لە بەبیرهێنانەوەی زانیارییەکانەوە تا بەرهەمهێنانی کاری نوێ و ڕەسەن.

هەڕەمی بلووم سێ بوار فێربوون لەخۆدەگرێت:

• مەعریفی(cognitive)
• سۆزداری (affective)
• دەروون جووڵەیی (psychomotor)

لەناو هەر بوارێکدا، فێربوون دەتوانێت لە کۆمەڵێک ئاستدا ڕووبدات لە سادەوە تا ئاڵۆز.

کێ پەرەی بە هەڕەمەکەدا؟

بینجامین بلووم (Benjamin Bloom) دەروونناسێکی پەروەردەیی بوو هەروەها سەرۆکی لیژنەی پەروەردەکاران بووە لە زانکۆی شیکاگۆ. لە ناوەڕاستی ساڵانی ١٩٥٠ کاندا، بینجامین بلووم بە هاوکاری لەگەڵ ماکس ئینگلهارت (Max Englehart)، ئێدوارد فۆرست (Edward Furst)، واڵتەر هیڵ (Walter Hill) و دەیڤید کراثڤۆل (David Krathwohl) کاریان کرد بۆ داڕشتنی سیستەمێک کە ئاستەکانی کارایی مەعریفی پۆلێن بکات هەروەها فۆرمێکی پێکهاتەیی بۆ ئەو پرۆسە دەروونییە جیاوازانەی کە ئەزموونی دەکەین لە کاتی فێربووندا ڕوون بکاتەوە.

لە ڕێگەی ئەنجامدانی زنجیرەیەک توێژینەوە کە تیشکیان خستە سەر دەستکەوتەکانی خوێندکاران، تیمەکە توانییان هەندێک هۆکارگەل لە ناوەوە و دەرەوەی ژینگەی قوتابخانە جیابکەنەوە کە کاریگەرییان لەسەر چۆنیەتی فێربوونی منداڵان هەیە.

یەکێک لەو هۆکارانە نەبوونی گۆڕانکاری بوو لە شێوازی وانە وتنەوەدا. بە واتایەکی تر، مامۆستایان پێداویستییەکانی هەر تاکێکی خوێندکاریان دابین نەدەکرد، لە جێگەی ئەوە پشتیان دەبەست بە یەک پڕۆگرام و ستایلی گشتگیر.

بۆ چارەسەرکردنی ئەمە، بلووم و هاوکارەکانی گریمانەی ئەوەیان کرد کە ئەگەر مامۆستایان پلانی پەروەردەیی تاکەکەسی پێشکەش بکەن (واتە هەر خوێندکارێك بە شێوەی خۆی)، ئەوا خوێندکاران بە شێوەیەکی بەرچاو باشتر فێر دەبن.

ئەم گریمانەیە ئیلهامبەخشێک بوو بۆ پەرەپێدانی ڕێککاری فێربوونی بلووم کە تێیدا مامۆستایان کارامەیی و چەمکە تایبەتەکان ڕێکدەخەن بۆ وانەکانی هەفتەیەک. دوای  تەواوبوونی هەر وانەیەک، هەڵسەنگاندنێک ئامادە دەکرێت کە لە ڕێگەیەوە خوێندکار دەکەوێتە پڕۆسەی بیرکردنەوە لەوەی کە فێری بووە.

هەڵسەنگاندنەکە ئەو کەلێنانە دیاریدەکات کە خوێندکار پێویستی بە هاوکاری زیاترە، دواتر هەندێک چالاکی دیکەیان پێدەدرێت بۆ ئەوەی ئاستیان لەو چەمک و بابەتانەی فێری بوون باشتر و قوڵتر بکەنەوە.

ئەو هەوڵانەی کە بینجامین و هاوڕێکانی دایان بۆ ئەوەی بتوانن ئەوە ڕوون بکەنەوە کە  چۆن خوێندکاران دەتوانن ئاستیان لە بابەتەکان زۆر بەرزتر بکەنەوە کاتێک مامۆستاکان پشت بە پڕۆسەیەکی فێربوونی گونجاو و ئامانجە ڕوونەکانی فێربوون دەبەستن، پوختەی هەوڵەکانییان لە هەڕەمی بلومدا خستەڕوو.

دبلۆمی وەرگێڕان

مێژووی هەڕەمەکە

هەڕەمی بلووم لە سەرەتادا لە ساڵی ١٩٥٦ لە توێژینەوەیەکدا بە ناوی (Taxonomy of Educational Objectives) ناوبرا.

هەڕەمەکە ئاستی جیاوازی قۆناغەکانی فێربوون نیشان دەدات کە بە جیاوازی ئاستی ئاڵۆزییان دابەشکراون. دوای ئەوەی خوێندکارێک شارەزا ( مەبەستمان لە شارەزایی، واتە لەو ئاستەدا زۆر باش بێت) بوو لە ئاستێک لە  قۆناغەکانی فێربوون، لە ڕێگەی هەڵسەنگاندن و ڕاهێنانی جۆراوجۆرەوە، دەتوانێت بچێتە قۆناغەکانی داهاتوو.

بواری مەعریفی (Cognitive Domain)

یەکەم نیشاندنی هەڕەمی بلووم، بواری مەعریفی دەگرێتە خۆ کە یەکەم و باوترین پلەبەندی ئامانجەکانی فێربوونە. گرنگی بە دەسکەوتن و بەکارهێنانی زانیاری دەدات لە بواری پەروەردەدا بەشێوەی جیاواز و بەرفراوان.

ئەم مۆدێلە مەعریفییە سەرەتاییە پشت بە ناوەکان دەبەستێت بۆ بۆ دیاریکردنی پێوەرە پەروەردەییە جیاوازەکان. لەبەر ئەوەی پلەبەندییە، قۆناغە بەرزەکانی هەرەمەکە وابەستەی بەدەستهێنانی شارەزاییەکی باشی قۆناغەکانی خوارترە. بە زمانێکی ڕوونتر، تاکو ئەوانەی خوارەوە بە شێوەیەکی دروست فۆرم وەرنەگرن، ئەوانەی سەرەوەش فۆرمێکی دروست وەرناگرن.

قۆناغەکانی هەڕەمەکە لە خوارەوە بۆ سەرەوە، لەگەڵ نمونەیەکی سادە، بەم شێوەیەن:

زانین، مەعریفە (Knowledge): توانای بەیادهێنانەوەی زانیارییەک یان مەعریفەیەک کە بناغەی هەڕەمەکەیە و پێشمەرجە بۆ هەموو ئاستەکانی داهاتوو.

نموونە :

• ئەو پێکهاتانەی کە پێویستن بۆ دروستکردنی کولێرەیەک بنووسە.
• ناوی هەنگاوە سەرەکییەکانی پرۆسەی دروستکردنی کولێرە دیاری بکە.
• ئەو پلە گەرمییە دیاری بکە کە کولێرە بە شێوەیەکی گشتی پێی دروستدەکرێت.

تێگەیشتن (Comprehension): ماناپێدان بە زانیاری و مەعریفەکان .

نموونە :

• ڕوونی بکەرەوە بۆچی گرنگە پێش دروستکردنی کولێرە فڕنەکە گەرم بکرێت؟
• باسی ئەوە بکە کە چی بەسەر هەویرەکەدا دێت کاتێک کولێرە لەناو فڕندا دەکوڵێنرێت.
• سوودی هەر پێکهاتەیەک لە پرۆسەی دروستکردنی کولێرەدا کورت بکەرەوە.

بەکارهێنان (Application): بەکارهێنانی مەعریفەکە بە شێوەیەکی نوێ بەڵام فۆرمێکی هاوشێوە  لە بواری کرداریدا.

نموونە :

• ڕەچەتەیەکی دروستکردنی کولێرەی پەیڕەو بکە بۆ ئەوەی کۆمەڵێک کولێرە دروستبکەیت
• شێوەیەک ڕێکبخە بۆ ئەوەی کۆمەڵێک کولێرەی گەورەتر یان بچووکتر دروست بکەیت.
• چارەسەرکردنی ئەو کێشە باوانەی کە لەوانەیە لە کاتی دروستکردنی کولێرەدا سەرهەڵبدەن، وەکو سووتان.

شیکاری (Analysis): جیاکردنەوەی  زانیارییەکان و گەڕان بەدوای پەیوەندیی نێوانییان.

نموونە :

• بەراورد و جیاوازیکردنی پێکهاتە و تامی ئەو کولێرەیەی کە لە پلەی گەرمی کەمدا برژاوە هەروەها ئەوەی کە لە پلەی گەرمی بەرزدا برژاوە.
• شیکاری ڕۆڵی سۆدەی نان لە پێکهاتەی دروستکردنی کولێرە و کاریگەرییەکانی لەسەر بەرهەمی کۆتایی بکە.
• جیاوازی نێوان بەکارهێنانی کەرە و ڕۆنی ئاسایی لە دروستکردنی کولێرەدا بکە.

کۆکردنەوە (Synthesis) : کۆکردنەوەی  زانیاری و مەعریفەکان بۆ دروستکردن و بەرهەمهێنانی شتێکی نوێ .

نموونە :

• شێوەیەکی نوێی کولێرە دروست بکە بە تێکەڵکردنی پێکهاتەی جیاواز کە بە شێوەیەکی گشتی پێکەوە ئەم پێکهاتانە بەکارناهێنرێن.
• دیزاینکردنی و دانانی جوانکاری بۆ کولێرە نوێیەکان.
• ڕێنمایی هەنگاو بە هەنگاو دابڕێژە بۆ ئەوانەی یەکەمجار کولێرە دروست دەکەن بە شێوە نوێیەکە.

هەڵسەنگاندن (Evaluation): هەڵسەنگاندنی ڕەخنەگرانە لە زانیارییە پەیوەندیدارەکان بۆ بڕیاردان لەسەریان.

نموونە :

• هەڵسەنگاندن لە تام، چێژ، پێکهاتە و شێوەی دەرەوەی ئەو کولێرەیە بکە کە بە پێکهاتە  نوێیەکە دروستکراوە.
• هەڵسەنگاندن بۆ کاریگەری ئەم شێوازە نوێیەی دروستکردنی کولێرە پێشنیاری بکە.
• خەمڵاندنی ئەگەری سەرکەوتنی کولێرە نوێیەکان بکە بە پشتبەستن بە تاقیکردنەوە تاموچێژەکەی، هەروەها  وەرگرتنەوەی هەواڵپێدانەوەکان (feedback) لەلایەن کەسانی دیکەوە.

جۆرەکانی مەعریفە (Knowledge)

هەرچەندە مەعریفە دەکرێت وێنانەکراوترین بەشی هەرەمەکە بێت، بەڵام لە ڕاستیدا ئەم ڕەهەندە دابەشکراوە بۆ چوار جۆری جیاوازی مەعریفە:

• مەعریفەی ڕاستییەکان (Factual knowledge): ئاماژەیە بۆ مەعریفەی زاراوە (terminology)  و وردەکارییە تایبەتەکان.
• مەعریفەی چەمکییەکان (Conceptual knowledge):  باس پۆلێنکاری، بنەماکان، تیۆریاکان و پێکهاتەکانی مەعریفە دەکات.
• مەعریفە ڕێکارییەکان (Procedural knowledge):  هەموو جۆرەکانی مەعریفە لەخۆدەگرێت کە پەیوەندییان بە کارامییە تایبەتەکان، ئەلگۆریزم (شێوازی چارەسەرکردنی كێشەکان)، تەکنیک و میتۆدەکانەوە هەیە.
• مەعریفەی بان زەینی (Metacognitive knowledge):  پێناسەکردنی ئەو مەعریفانەی کە پەیوەستە بە بیرکردنەوە – ئەو مەعریفانەی سەبارەت بە ئەرکە مەعریفیەکان و خودناسین خزمەت دەکەن.

نهێنی دەوڵەمەندی و سەرمایەداری

سەرەڕای ئەمانەش، گرنگە ئەم فۆرمە جیاوازانەی مەعریفە بخەینەڕوو بۆ ئەوەی نیشان بدرێت کە چۆن پەیوەندی لە نێوانیان شێوازێکی داینامیکی ترە وەک  لەوەی مرۆڤ بیری لێدەکاتەوە. چەندین جۆری جیاوازی مەعریفە هەیە کە دەتوانرێت پێش ئەوەی بچێتە قۆناغی تێگەیشتن، وەبیربهێنرێتەوە.

 لەسەرەتادا هەڕەمی ڕەسەنی بلووم ساڵی ١٩٥٦ تەنیا کاری سەرەکی لەسەر بواری مەعریفی فێربوون بوو کە دەتوانرێت لە پۆلدا جێبەجێ بکرێت بەڵام بواری (سۆزداری) فێربوون لە ساڵی ١٩٦٤ و بواری (دەروون جووڵەیی) لە ساڵانی حەفتاکان بڵاوکرایەوە.

بواری سۆزداری (Affective Domain)

بواری سۆزداری، دووەم بوار بوو کە ئیشی لەسەر کرا (یەکەمیان بواری مەعریفی بوو) و درێژکراوەی کارە ڕەسەنەکانی بلووم خۆی بوو.

ئەم بوارەیان سەرنج دەخاتە سەر شێوازی مامەڵەکردن و پەیوەندیکردنمان بە هەموو ئەو شتانەی  کە پەیوەندییان بە هەستەکانەوە هەیە، وەک هەستەکان (feelings)، بەهاکان(values)، قەدرزانی(appreciation)، جۆش و خرۆش (enthusiasm)، پاڵنەرەکان (motivations) و هەڵوێستەکان (attitudes).

لە نزمترینەوە ئاستەوە  بۆ بەرزترین ئاست کە پێنج ئاستن بریتین لە:

وەرگرتن (Receiving): ئاگامەندی بنەڕەتی، هەستکردن.

نموونە: بیستن و بەیادهێنانەوەی ناوی هاوپۆلەکانت کاتێک لە یەکەم ڕۆژی خوێندندا چاوت پێیان کەوتووە.

کاردانەوە (Responding) : بەشداریکردنی چالاکانە و کاردانەوە بەرامبەر وروژێنەرە و هاندەرەکان.

نموونە: بەشداریکردن لە گفتوگۆکانی ناو پۆلدا.

بەهادان (Valuing): ئەو بەهایەی کە پەیوەستە بە شتێکی دیاریکراو یان پارچە زانیارییەکەوە، بە جۆرێک بەهاکان پەیوەندییان بە زانیاری و ئەزموونی پێشینەوەوە هەیە.

نموونە: بەهادان بۆ هەمەچەشنی مرۆڤەکان و هەستیاری و ئاگامەندی بە پاشخان و بیروباوەڕی کەسانی دیکە.

ڕێکخستن (Organizing): ڕیزکردنی بەهاکان بۆ ئەولەویەتەکان بۆ دروستکردنی سیستەمێکی بەهای ناوازە کە جەخت بکاتەوە لەسەر بەراوردکردن و پەیوەستکردنی بەهاکانی دیکە بەیەکەوە.

نموونە: قبوڵکردن بنەما ئەخلاقییە پیشەییەکان بۆ هەموو کەسێک.

تایبەتمەندی (Characterizing): بنیاتنانی مەعریفەی وێنانەکراو (abstract) لەسەر بنەمای مەعریفەی بەدەست هاتوو لە چوار قۆناغەکەی پێشوو، ئەم سیستەمی بەهایە  کاریگەری تەواوی هەیە لەسەر شێوازی ڕەفتارەکانت.

نموونە: نیشاندان و جێبەجێکردنی و پابەندبوونی پیشەیی بە ڕێسا ئەخلاقییەکان لە شوێنی کاردا.

بواری  دەروون جوڵەیی (Psychomotor Domain)

بواری دەروون جوڵەیی هەڕەمی بلووم، ئاماژەیە بۆ توانای فیزیکییەکانی ئێمە بۆ بەکارهێنانی ئامرازێک یان ئامێرێک یان فێربوونی جوڵەیەکی جەستەیی. تیشک دەخاتە سەر پەرەپێدانی کارامەیی و شارەزابوون لە جوڵە جەستەیی و دەست ڕەنگینییەکان.

شارەزایی لەم کارامەییە تایبەتانەدا، بە خێرایی و وردبینی دیاری دەکرێت. ئەم کارامەییە جوڵە دەروونیانە لە  ئەرکە سادەکانەوە دەست پێدەکات، وەک شۆردنی ئۆتۆمبێل، تا دەگاتە ئەرکی ئاڵۆزتر، وەک بەکارهێنانی ئامێرێکی تەکنەلۆژی ئاڵۆز.

ئەم مۆدێلە بۆ یەکەمجار لەلایەن ڕۆبەرت ئارمسترۆنگ (Robert Armstrong) و هاوکارەکانی لە ساڵی ١٩٧٠ بڵاوکرایەوە کە  پێنج ئاستی لەخۆگرتبوو:

• لاساییکردنەوە (imitation)
• بەکارهێنان (manipulation)
• وردگەری (precision)
• پێکەوەبەستن (articulation)
• سروشتیکردن (naturalization)

ئەم قۆناغانە ئاستەکانی توانای ئەداکردنی لێهاتووییەک نیشان دەدەن لە سەرەتاوە بۆ پێشکەوتوو.

دوای دوو ساڵ، ئانیتا هارۆ (Anita Harrow)  لە  ساڵی ١٩٧٢  پێشنیاری نوێگەرییەکی کرد لە قۆناغەکاندا کە شەش ئاستی تێدابوو:

• جوڵە زگماییەکان (reflex movements)
• جوڵە بنەڕەتییەکان (fundamental movements)
• تواناکانی هەستکردن (perceptual abilities)
• توانا جەستەییەکان (physical abilities)
• جوڵەی لێهاتووییەکان (skilled movements)
• جوڵە خۆیەکییەکان (non-discursive communication)

ئەم مۆدێلە پەیوەندی بە گەشەپێدانی لەشجوانی، دەست ڕەنگینی، چالاکی و کۆنترۆڵکردنی  جوڵە جەستەییەکانەوە هەیە. گرنگی بە ئاستی جیاواز دەدات، لە پەرچەکردارە سروشتییەکانەوە تا جووڵە پێشکەوتووەکان کە ئەنجامی دەدین.

هەر لەو ساڵەدا ئەلیزابێس سیمپسۆن (Elizabeth Simpson)  هەڕەمێکی دیکەی دروستکرد کە ئاستەکانی دابەش کردبوو لە سەرنجدانەوە (observation) بەرەو داهێنان (invention).

حەوت قۆناغەکە لەگەڵ نمونەکانییان، بەم شێوەیەن:

درک پێکردن، پێزانین (Perception): ئاگامەندی بنەڕەتی سەرەتایی دەگرێتەوە بۆ جوڵەیەکی خوازراو.

نموونە : خەمڵاندنی لێدانی تۆپێک کە ئایا بەر کوێی گۆڵەکە دەکەوێت، وە ئایا گەر گۆڵچی بیت بە ئەگەری زۆر دەبێت چۆن خۆت هەڵبدەیت.

ئامادەکاری (Set): ئامادەیی بۆ کردار، ئەو ئەقڵیەتە دەروونی و جەستەیی و سۆزداریانەیە کە وا دەکەن بەو شێوەیە مامەڵە بکەیت.

نموونە: ئارەزووی فێربوونی چۆنیەتی لێدانی تۆپ بە شێوەیەکی پشتاوپشت (دەبڵە)، لەوێدا مرۆڤ هەست بە بێ  توانایی خۆی لەو جوڵەیەدا دەکات.

کاردانەوەی ڕێنماییکراو (Guided Response): قۆناغە سەرەتاییەکانی خۆ باشترکردنە لە کارامەییە جەستەییەکان. لەم قۆناغەدا پێویستت بە لاسایی کردنەوە و هەڵەکردن هەیە.

نموونە: لێدانی تۆپی ڕاهێنەرێک یان یاریزانێکی کارامە کە ئەو جوڵەیە دەکات، گرنگی و سەرنجێکی زۆر دەدات بە شێوازی جوڵەکە بۆ ئەوەی دواتر لاسایی بکاتەوە.

میکانیزم (Mechanism): قۆناغی نێوەندی شارەزابوونە لە کارامەیییەک یان جوڵەیەک. بریتییە لە بەکارهێنانی میکانیزمە فێربووەکان لە قۆناغەکانی پێشوو لە گۆڕینی کاردانەوە جوڵەییەکانت (واتە ئەو جوڵانەی وەک کاردانەوە بۆ وروژێنەرەکان دەینوێنی) بۆ کاردانەوەی خووییەکانت (واتە بۆ ئەو جوڵانەی کە بە شێوەیەکی خۆکاری  و سروشتی ئەنجامی دەدەیت) تا بتوانرێت بەوپەڕی متمانە و لێهاتوویییەوە ئەنجام بدرێت.

نموونە: لێدانی (دەبڵە)ەیەک لە ڕێگەی ڕاهێنانکردنی زۆرەوە.

ئەنجامدانی پێشکەوتوو (Complex Overt Response) : ئەنجامدانی جوڵە ئاڵۆزەکان بە شێوەیەکی باش و  خۆکاری و بەبێ دوودڵی.

نموونە: لێدانی (دەبڵەیەک) بۆ ناو گۆشەی گۆڵەکە بە ئاسانی

گونجاندن (Adaptation): جوڵەکان ئەوەندە پەرەیان پێدراوە کە دەتوانرێت دەستکاری بکرێن بەپێی هەندێک پێداویستی و مەبەست.

نموونە: لێدانی (دەبڵەیەک) بە مەبەستی گۆڵکردن، ئەگەرچی گۆڵچیشی لێبێت و هەوڵی گرتنی تۆپەکە بدات.

شاکاری (Origination) : توانای دروستکردنی جوڵەیەکی نوێ بەپێی حاڵەتەکە یان کێشەکە. ئەم جوڵانە، لە لێهاتویی و جوڵە جەستەییەکانی ڕابردووەوە دروست دەبن.

نموونە: گۆڵە شاکارەکانی مێژوو ( وەک لێدانە ڕاستەوخۆکەی ڕۆبێترۆ کارلۆسی بەڕازیلی) .

پێداچوونەوەیەک بە هەڕەمەکەدا

لە ساڵی ٢٠٠١ مۆدێلە مەعریفییە ڕەسەنەکە کە یەکەمجار دانرابوو، لەلایەن دەروونناسانی پەروەردەیی دەیڤید کراثول ( David Krathwol) (کە لەگەڵ بلووم کاریان لەسەر هەڕەمە سەرەتاییەکە کردووە) و لۆرین ئەندەرسۆن (Lorin Anderson) (خوێندکاری پێشووی بلووم) دەستکاری کرایەوە و دووبارە بەم ناونیشانە بڵاوکرایەوە ( هەڕەمێک بۆ فێرکردن و فێربوون و هەڵسەنگاندن).

ئەم هەڕمە پێداچوونەوەکراوە، جەخت لەسەر ڕێبازێکی داینامیکیتر دەکاتەوە بۆ فێرکردن لە جێگەی ئەوەی ئامانجە پەروەردەییەکان بخاتە ناو فەزایەکی جێگیر و نەگۆڕەوە.

ئەم وەرشانە پێداچوونەوەکراوە کردارەکان (verbs) بەکاردەهێنێت بۆ وەسفکردنی پرۆسە چالاکەکان و قۆناغەکانی فێربوون بەڵام لە هەڕەمە ڕەسەنەکەدا ناو (nouns) بەکاردەهات بۆ وەسفکردنی قۆناغەکان.

ئەم ڕوونکردنەوانەی خوارەوە ئەوە نیشان دەدات کە چ وشەیەک گۆڕاوە، هەروەها کە هەرسێ بواری مەعریفی سۆزداری  و دەروون جووڵەیی هەڕەمەکەی بلووم بەشێوەیەکی یەگرتوو پێکدەهێنن.

کۆکراوەی هەر سێ بوارەکە بە بەکارهێنانی وشەی کرداری لە وەرشانی نوێی هەڕەمەکەدا

چۆن هەڕەمەکەی بلووم دەتوانێت هاوکاریمان بکات لە پڕۆسەی فێربووندا؟

بەهۆی هەڕەمەکەی بلوومەوە، مامۆستایان بەگشتی لە تەواوی وڵاتدا ئامرازێکیان هەیە بۆ ڕێنماییکردن و پەرەپێدانی ئەرکەکان بە قوتابی، هەروەها هەڵسەنگاندنی پڕۆگرامەکانی خوێندن و فێرکردنی بابەتە جیاوازەکان بە شێوەیەکی گشتی.

هەڕەمەکە یارمەتی ماموستایان دەدات ئامانجە سەرەکییەکانی فێربوون دەستنیشان بکەن کە دەیانەوێت خوێندکارێک بۆ هەر وانەیەک فێری ببێت. بە کورتی، وردەکارییەکانی پرۆسەی فێربوون دەخاتە ڕوو.

هەڕەمی بلووم ئەوەمان بۆ ڕووندەکاتەوە کە :

1. پێش ئەوەی بتوانیت لە چەمکێک تێبگەیت (understand)، پێویستە چەمکەکە لەیادت بێت (remember).
2. بۆ جێبەجێکردنی چەمکێک (apply)، سەرەتا پێویستە لێی تێبگەیت (understand).
3. بۆ هەڵسەنگاندنی چەمکێک (evaluate) ، سەرەتا پێویستە شیکاری بۆ بکەیت (analyze).
4. بۆ دروستکردنی شتێکی نوێ (invention)، پێویستە هەڵسەنگاندنێکی ورد و تەواوت کردبێت (evaluate).

ئەم پلەبەندییە، خوێندکاران بە پرۆسەیەکی کۆکردنەوەی زانیاریدا دەبات کە بوارییان پێدەدات ڕەخنەگرانە بیربکەنەوە. خوێندکاران بە زانیارییەک دەست پێدەکەن پاشان پاڵنەریان بۆ دروست دەبێت بۆ ئەوەی پرسیار بکەن و بەدوای وەڵامدا بگەڕێن.

هەڕەمی بلووم نەک هەر یارمەتی مامۆستایان دەدات لە پرۆسەی فێربوون تێبگەن، بەڵکو ڕێکارییەکی جدی دەدات لەسەر چۆنیەتی دروستکردنی پڕۆسەی فێربوونی کاریگەر.

نمونەیەکی سادە لەسەر فێربوونی سێ یاسای جوڵەی نیوتن لە پۆلدا:

• وەبیرهاتنەوە (Remember): لە کۆتایی ئەم قۆناغە، خوێندکار دەبێت سێ یاساکەی جووڵەی نیوتن بڵێتەوە (واتە وەک لەبەرکردن بتوانێت بیڵێتەوە – لەبەری بێت).
• تێگەیشتن (Understand): لە کۆتایی ئەم قۆناغە، خوێندکار دەبێت بتوانێت پێناسەی سێ یاساکەی جوڵەی نیوتن بڵێت بە تێگەیشتن و داڕشتنی خۆی.
• جێبەجێکردن (Apply): لە کۆتایی ئەم قۆناغە، دەبێت خوێندکار بە شێوەیەکی گشتی بتوانێت وەڵامی ئەو پرسیارە ژمارکارییانە بداتەوە کە لەسەر ئەو سێ یاسایە هەیە.
• شیکردنەوە (Analyze):  لە کۆتایی ئەم قۆناغە، خوێندکار دەبێت بتوانێت جیاوازی وردی نێوان سێ یاساکە بکات لە ناوەڕۆکیاندا.
• خەمڵاندن (Evaluate): لە کۆتایی ئەم قۆناغە، خوێندکار دەبێت بتوانێت دیاری بکات کە ئایا بەکارهێنانی پاراستنی وزە یان پاراستنی زەبری گونجاوتر و باشترە بۆ چارەسەرکردنی کێشەیەکی داینامیکی ( مەبەست لەوەیە بتوانێ بابەتەکان هەڵبسەنگێنێ و بەراودکاری و خەمڵاندنیان بۆ بکات، هەروەها هەڵبژاردن لە نێوان بژاردەکانی ناو بابەتەکە بکات).
• دروستکردن (Create): لە کۆتایی ئەم قۆناغە، خوێندکار دەبێت بتوانێت پرسیاری ژمارەکاری دروست بکات لەسەر هەر سێ یاساکە و یان دەکرێت سیستەمێکی ئاسانتر و خێراتر دروست بکات بۆ فێربوونی سێ یاساکە.

وەرشانە پێداچوونەوەکراوەکە، بیری ماموستایان دەخاتەوە کە فێربوون پرۆسەیەکی چالاکە وە پێکهاتەی هەڕەمەکە جەخت لەسەر گرنگی هێشتنەوەی ئامانجەکانی فێربوون بە ڕوونی و پوختی دەکات نەک بە شێوەیەکی خەیاڵی بابەتەکان شرۆڤە بکات.

هەڕەمی بلووم لە ئاستی فراوانتردا کاردەکات. واتە جگە لەوەی کە بۆ وانە تایبەتەکانی پۆل بەکاردەهێنرێت، دەتوانرێت هەڕەمی بلووم بۆ تەواوی خولێک یان فێربوونی هەر شتێک بەکاربهێنرێت بۆ دیاریکردنی ئامانجەکان و  پڕۆسەی فێربوونی ئەو بابەتە.

کاتێک خوێندکارەکان لە قۆناغەکانی خوارەوەی هەڕەمەکە کارییان لەسەر دەکرێت، بناغەیەکەی مەعریفییان لەسەر ئەو بابەتەی فێردەبن بۆ دروست دەبێت.

بەڵام ئەمە مانای ئەوە ناگەیەنێت کە هەمیشە قۆناغەکان بەو ڕیزبەندییە جێبەجێ دەکرێن. دەکرێت هەنگاوکان گۆڕانکارییان بەسەردا بێت بەپێی دۆخەکە و شێوازی فێرکردنەکە بەڵام بۆ فێربوونێکی پێشکەوتوو و باڵا دەبێت تاکەکە بە دروستی بە قۆناغەکاندا تێپەڕ ببێت.

کاتێکیش خوێندکار دەچێتە قۆناغەکانی سەرەوە، نابێت لە قۆناغە بنچینەییەکاندا گرفتی هەبێت. بۆ وێنە، خوێندکارێک کە جارێ لە بابەتەکە تێنەگەیشتبێت، چۆن دەتوانێت هەڵسەنگاندن و بەراودکارییەکی ورد لە بابەتەکەدا بکات؟!

لە ئەنجامدا، قۆناغەکانی هەڕەمی بلووم تەرکیز دەخەنە سەر قۆناغ بەندییەکی ورد بۆ گەیشتن بە ترۆپک لە پرۆسەی هەنگاوەکانی فێربوونی باڵادا.

هەبوونی ئەم پڕۆسە ڕوون و ڕێکخراوە لە هەڕەمی بلوومدا، بوار بە مامۆستایان دەدات پلان دابنێن و ڕێنمایی گونجاو بۆ خوێندکارەکان پێشکەش بکەن، ئەرک و هەڵسەنگاندنی ڕەوا  دابڕێژن هەروەها دڵنیابن لەوەی کە ئەو جۆرە ڕێککاری و هەڵسەنگاندنانە لەگەڵ ئامانجە دیاریکراوەکاندا هاوتەریبن .

بە گشتی، هەڕەمی بلووم بە ماموستایان دەڵێت کە چۆن وانە بڵێنەوە، بە خوێندکارانیش دەڵێت کە چۆن فێربن!

هەڵسەنگاندنی ڕەخنەگرانە

جێبەجێکردنی هەڕەمی بلووم بەڕواڵەت کارێکی گرانە بەوەی کە بابەتەکان بەو پڕۆسە ورد و ئاڵۆزانەدا ببەیت هەروەها سیستەمێکی ڕێکخراو لەسەر ئەو بنەمایانە دروست بکەیت.

هەڕەمی بلووم بەردەوامە لە دابینکردنی شێوەیەکی کرداریتر بۆ مامۆستایان و پەروەردەکاران بۆ ڕێنماییکردنی شێوازی دانانی ئامانجی فێربوون بۆ خوێندکاران هەروەها چۆنیەتی داڕشتنی پڕۆگرامەکانییان.

بە دانانی هەندێک پرسیاری چالاکانە هەروەها هەندێک ئەرکی کرداری، دەکرێت ژینگەیەک بۆ خوێندکار فەراهەم بکرێت بۆ گەیشتن بە ترۆپکەکانی پرۆسەی بیرکردنەوە.

هەرچەندە  هەڕەمەکە تا ئەمڕۆش بەکاردەهێنرێت، بەڵام هەڕەمەکە بێ کەموکوڕی نییە. وەک پێشتر باسمان لێوە کرد، سەرەتای دروستبوونی هەڕەمەکە ساڵی ١٩٥٦ فێربوونی وەک چەمکێکی جێگیر نیشاندا (واتە لە زنجیرەیەک قۆناغی لەدوای یەکی جێگیر)

هەرچەندە لە کۆتاییدا بەهۆی وەرشانی پێداچوونەوەی ساڵی ٢٠٠١ەوە، ئەو کردارە چالاکانەی لەخۆگرتووە  بۆ جەختکردنەوە لەسەر سروشتی داینامیکی فێربوون ، بەڵام پێکهاتە نوێکراوەکەش هێشتا چەندین ڕەخنەی لێدەگیرێت.

زۆرێک لە دەروونناسەکان گرفتییان هەیە  لەگەڵ سروشتی هەڕەمی بلووم. هەندێک پێیان وایە هەڕەمەکە شێوەیەک دروست دەکات کە ئەم هەنگاوە کردارە مەعریفییانە دەبێت سەربەخۆ ئەنجام بدرێن، بەهۆی ئەوەی ئەم قۆناغبەندییەی بۆ ئاستە جیاوازەکان کردووە.

زۆربەی ئەرکەکان پێویستیان بە چەندین کارامەیی مەعریفی هەیە بۆ ئەوەی بە هاوبەشی لەگەڵ یەکتر کاربکەن (لەنێوان قۆناغەکاندا). بە واتایەکی تر، ئەرکێک تەنها ئەرکێکی شیکاری نابێت  یان تێگەیشتن نابێت. بەڵکو لە یەک کاتدا ئەم دوو پڕۆسەیە پێکەوە ڕوودەدن نەک یەک لەدوای یەک.

جگە لەوە، ئەم قۆناغبەندییەی هەڕەمەکە بە جۆرێک قۆناغەکان دەردەخات کە هەندێکییان ئاسانترن و هەندێکی دیکە قورستر، یاخود هەندێک گرنگییان کەمترە و ئەوانی دیکە گرنگییان زیاترە. بەڵام ئەم مۆدێلی بیرکردنەوەیە دەبێتە هۆی زیاتر کەم نرخاندنی  قۆناغی لەبەرکردن و تێگەیشتن وەک ئەوەی کە زۆر گرنگ نەبن لە پرۆسەکانی بەرەو لوتکەی هەڕەمەکە.

سەرەڕای ئەوەش، نووسەر دۆگ لیمۆڤ (2017) دەڵێت (هەڕەمی بەشدارە لە ڕەوتێک کە  قۆناغی تێگەیشتن (comprehension) بە جۆرێک لە جۆرەکان بێبەها دەکات).  ئەو لەوەش زیاتر دەڕوات و دەڵێت (ئەو خوێندکارانەی کەم دەرامەتن و کەمتر بەرکەوتنیان بە سەرچاوەی پراکتیکییەوە هەیە هەروەها کەمی زانیاریی، بەدەست کەلێن و گرفتەکانی قۆناغی لەبەرکردن و تێگەیشتن دەناڵێنن، چ جای قۆناغەکانی سەروتر).

کێشەیەکی تری هەڕەمەکە ئەوەیە لە ڕیزبەندی قۆناغەکان مەرج نییە هەمیشە راست بێت، زۆرکات ئێمە لە قۆناغی جێبەجێکردنەوە و دروستکردنەوە دەڕۆین بۆ تێگەیشتن! واتە بە جێبەجێکردنی شتەکان، لە بابەتەکان تێدەگەین و فێردەبین.

بۆ وێنە، لەوانەیە نەزانیت کە  دەزانیت مەقالەیەک بنوسیت، هەتا هەوڵ نەدەیت کە دەتوانی بینوسییت! لەوانەیە نەزانیت کە ئایا دەتوانی بە ئیسپانی قسە بکەیت تاکو بە ئیسپانی قسە نەکەیت.

سەرەڕای چەندین ڕەخنەی ڕەوا لە هەڕەمی بلووم، ئەم مۆدێلە تا ئەمڕۆش بە شێوەیەکی بەرفراوان بەکاردەهێنرێت.

هەڕەمی بۆ خوێندکاران چۆن جێبەجێ دەکرێت؟

هەڕەمی چوارچێوەیەکە کە یارمەتیت دەدات لە فێربوون تێبگەیت بە شێوەیەکی ڕێکخراوتر.

1. بیرهێنانەوە: کە تیایدا فێری بەیادهێنانەوە یان ناسینەوەی ڕاستییەکان و چەمکە سەرەتاییەکان دەبیت.

2. تێگەیشتن: تۆ بیرۆکە و چەمکەکان ڕوون دەکەیتەوە و بە مێشکی خۆت دایاندەڕێژیتەوە.

3. جێبەجێکردن: ئەوەی تێگەیشتووی دەیکەیتە بواری جێبەجێکردنەوە بۆ چارەسەرکردنی کێشەکان لە دۆخە نوێیەکاندا.

4. شیکردنەوە: لەم هەنگاوەدا شیتەڵکاری بۆ زانیارییەکان دەکەیت بۆ ئەوەی  ڕێکییان بخەیت و پەیوەندییەکان لە نێوانییان دروست بکەیت.

5. هەڵسەنگاندن: لێرەدا هەوڵ دەەدیت بابەتەکان هەڵبسەنگێنیت و گریمانەی دیکەیان بۆ دابنێیت، هەروەها بە چاوێکی ڕەخنەگرانەوە هەوڵ دەدەیت پرسیار لەسەر چەمک و زانیارییەکان دروست بکەیت و بیرۆکەی دیکەیان لێدەربهێنییت.

6. دروستکردن: ئەمە هەنگاوی کۆتاییە کە زانیاریەکان کۆدەکەیتەوە بۆ پێکهێنانی کۆیەکی نوێ یان چارەسەری بەدیل پێشنیار دەکەیت  یاخود داهێنان لە بابەتەکەدا دەکەیت.

 بە شێوەیەکی هەڕەمی بلووم یارمەتیت دەدات بە شێوەیەکی کاریگەرتر فێربیت لە بنیاتنانی زانیاریەکانت لە بیرهێنانەوەیەکی سادەوە  بۆ ئاستە بەرزەکانی بیرکردنەوە و فێربوون.

سەرچاوەکان

• Anderson, L. W., Krathwohl, D. R. (2001). A taxonomy for learning, teaching, and assessing: A Revision of Bloom’s Taxonomy of Educational Objectives. New York: Longman.
• Armstrong, P. (2010). Bloom’s Taxonomy. Vanderbilt University Center for Teaching. Retrieved from https://cft.vanderbilt.edu/guides-sub-pages/blooms-taxonomy/
• Armstrong, R. J. (1970). Developing and Writing Behavioral Objectives.
• Berger, R. (2020). Here’s what’s wrong with bloom’s taxonomy: A deeper learning perspective (opinion). Retrieved from https://www.edweek.org/education/opinion-heres-whats-wrong-with-blooms-taxonomy-a-deeper-learning-perspective/2018/03
• Bloom, B. S. (1956). Taxonomy of educational objectives. Vol. 1: Cognitive domain. New York: McKay, 20, 24.
• Bloom, B. S. (1971). Mastery learning. In J. H. Block (Ed.), Mastery learning: Theory and practice (pp. 47–63). New York: Holt, Rinehart and Winston.
• Clark, D. (2015). Bloom’s taxonomy: The affective domain. Retrieved from http://www.nwlink.com/~donclark/hrd/Bloom/affective_domain.html
• Guskey, T. R. (2005). Formative Classroom Assessment and Benjamin S. Bloom: Theory, Research, and Implications. Online Submission.
• Harrow, A.J. (1972). A taxonomy of the psychomotor domain. New York: David McKay Co.
• Krathwohl, D. R. (2002). A revision of Bloom’s taxonomy: An overview. Theory into practice, 41 (4), 212-218.
• Krathwohl, D.R., Bloom, B.S., & Masia, B.B. (1964). Taxonomy of educational objectives: The classification of educational goals. Handbook II: Affective domain. New York: David McKay Co.
• Lemov, D. (2017). Bloom’s taxonomy-that pyramid is a problem. Retrieved from https://teachlikeachampion.com/blog/blooms-taxonomy-pyramid-problem/
• Revised Bloom’s Taxonomy. (n.d.). Retrieved from https://www.celt.iastate.edu/teaching/effective-teaching-practices/revised-blooms-taxonomy/
• Shabatura, J. (2013). Using bloom’s taxonomy to write effective learning objectives. Retrieved from https://tips.uark.edu/using-blooms-taxonomy/
• Simpson, E. J. (1972). The classification of educational objectives in the Psychomotor domain, Illinois University. Urbana.

تێکچونی وەسواسی ناچاری Obsessive-compulsive disorder

OCD چییە؟

تێکچونی وەسوەسی ناچاری (Obsessive-compulsive disorder – OCD) حاڵەتێکی درێژخایەنی تەندروستی دەروونییە (mental health condition) کە وەسوەسە یان  ناچاری (مەبەست لە ناچاری، ئەنجامدانی شتێکە بەبێ ویستی خۆت: ئامادەکار)  یان هەردووکییان لەخۆدەگرێت. لە ئەمریکا نزیکەی لەسەدا ٢ بۆ ٣ی خەڵک ئەم حاڵەتەیان هەیە، بەپێی ئامارەکانی کۆمەڵەی دەروونی ئەمریکی (American Psychiatric Association).

ئەو کەسانەی کە لەگەڵ OCD دەژین بە شێوەیەکی گشتی ئەزموونی وەسوەسە و  بیرکردنەوە نەخوازراوە دووبارەبووەوەکان دەکەن کە دەبنە پاڵنەرێکی زۆر بۆ دووبارەکردنەوەی ڕەفتارێکی دیاریکراو. بۆ نمونە، خەڵکێکی زۆر  چەندین جار پشکنین دەکەن بۆ ئەوەی دڵنیابن لەوەی کە ئایا کە دەرگای ماڵەوەیان داخستووە یان سۆباکەیان کوژاندووەتەوە.

بۆ ئەو کەسانەی کە لەگەڵ OCD دەژین، ئەم نەریتانەی ڕۆژانە پەیڕەوی دەکەن هەڵبژاردنی کەسی نین  بەڵکو ژیانی ڕۆژانە ئاڵۆز و وێران دەکەن. زۆرێک لە کەسانی تووشبوو بە OCD ئەو بیرکردنەوە و بیروباوەڕانەی کە وەک سوتەمەنییەک وان ناچاریییان دەکەن بە مامەڵەی نالۆژیکی.

لەوانەیە گوێت لە کەسێک بێت بڵێت “من زۆر  OCDم ، یان من زۆر واسواسم”،  چونکە حەز دەکات ئەو شتانەی لەسەر مێزەکەیانن بە شێوەیەکی ڕێکخراو بمێننەوە یان پێیان باشە ڕاستەوخۆ دوای هەموو ژەمێک قاپەکان بشۆن و دایبنێن.

بەڵام OCD زۆر زیاترە لە حەزی کەسی بۆ پاکوخاوێنی یان ڕێکخراوی. نیشانەکانی OCD بەشێکی بەرچاو لە ژیانی ڕۆژانەی کەسێک دەگرێتەوە و چالاکییە سادەکانی تێکدەدەن و دڵەڕاوکێیان بۆ دروست دەکەن. ئەو کەسانەی کە تووشی OCD بوون زۆرجار دەزانن کە وەسوەسە و ناچارییەکان لە واقیعدا بەو جۆرە نین، بەڵام هێشتا هەست بە ناچاری دەکەن کە بەردەوام بن لەسەریان.

نیشانەکانی

OCD دوو جۆر نیشانەی سەرەکی لەخۆدەگرێت:

• وەسواسییەکان (obsessions)
• ناچارییەکان (compulsions)

زۆرێک لەو کەسانەی کە لەگەڵ OCD دەژین هەم تووشی وەسوەسە و هەم ناچاری دەبن، بەڵام هەندێک کەس تەنیا تووشی یەکێک یان ئەوی دیکە دەبن. نیشانەکانی کاتی و کورتخایەن نین. تەنانەت نیشانە سادەکانی دەتوانن ڕۆژانە لانیکەم کاتژمێرێک کەسەکە گیرۆدە بکەن  و کاریگەرییەکی بەرچاویان لەسەر چالاکییەکانی ڕۆژانەی هەبێت.

 وەسوەسە یان ناچاری لەوانەیە کاریگەری لەسەر توانای سەرنجت هەبێت لە قوتابخانە یان جێبەجێکردن و تەواوکردنی ئەرکەکان لە شوێنی کارەکەت. تەنانەت دەتوانن ڕێگریت لێبکەن لە چوونە قوتابخانە یان کار، یان هەر شوێنێکی تر. لەوانەیە بزانیت بیرکردنەوە وەسوەسەییەکان ڕاست نین، یان بزانیت کە ڕەفتارە ناچارییەکان لە ڕاستیدا هیچ سوودێکییان نییە  بۆ ڕێگریکردن لەوەی کە ناتەوێت ڕووبدات. بەڵام زۆرجار هەست بەوە دەکەیت کە ناتوانی خۆت کۆنتڕۆڵ بکەیت.

وەسواسییەکان (obsessions)

هۆکاری بیرکردنەوە وەسواسییەکان دەتوانێت هەمەچەشن بێت، بەڵام چەند بابەتێکی باو بریتین لە:

• نیگەرانی سەبارەت بە  میکرۆب، پیسی یان نەخۆشی
• ترس لە زیانگەیاندن بە خۆت یان کەسێکی تر
• ترس لە وتنی شتێکی مەترسیدار یان قێزەون
• ویستی  ئەوەی کەلوپەلەکانت ڕێکخراو بن، ڕێک و پێک بن، یان هاوسەنگ بن
• بیرکردنەوەی سێکسی یان توندوتیژی ئاشکرا
• نیگەرانی سەبارەت بە  فڕێدانی کەلوپەلەکانت
• پرسیارکردن سەبارەت  ئارەزوو و ڕێبازە سێکسییەکان
• نیگەرانی تەندروستی و سەلامەتی خۆت یان ئازیزانت

ئەم بیرکردنەوە نەخوازراو  تێوەگلاوانە بەردەوام دەگەڕێنەوە، هەرچەندە هەوڵبدەیت پشتگوێیان بخەیت یان سەرکوتیان بکەیت. هەر بەردەوام بوونیان دەتوانێت ببێتە هۆی قەناعەتێکی بەهێزتر کە لەوانەیە ڕاست بن، یان ڕەنگە ڕاست بن، ئەگەر هەنگاو نەنێیت بۆ ڕێگریکردن لێیان.

چۆن ژینگەیەکی فێربون و فێرکردن دروست بکەین

ناچارییەکان (compulsions)

نموونەی ڕەفتارە ناچارییەکان لە OCD بریتین لە:

• شوشتنی دەست، شتەکان یان جەستەت
• ڕێکخستن یان ڕیزبەندکردنی شتەکان بە شێوەیەکی ورد و دیاریکراو
• دوبارە ژماردنەوەی پارە یان هەر شتێکی تر
•  دووبارەکردنەوەی دەستەواژەییەکی تایبەت
• دەست لێدان لە شتێک لە چەندین کاتی جیاوازدا
• زیادەڕەوی لە دڵنیاکردنەوەی شتەکان چ بۆخۆت یان کەسانی تر
• کۆکردنەوەی هەندێک شت یان کڕینی چەند شتێک لە هەمان شت
• شاردنەوەی ئەو شتانەی کە دەتوانیت بەکاریان بهێنیت بۆ ئازاردانی خۆت یان کەسێکی تر
• لە ڕووی دەروونییەوە بەسەر کردارەکانتدا دەگەڕێیتەوە بۆ ئەوەی دڵنیا بیت کە زیانت بە کەسی تر نەگەیاندووە

دەکرێت بیرکردنەوە ناچارییەکان وەک وەڵام دانەوەیەک وابن  بۆ وەسواسییەکان. کاتێک وەسوەسەیەک سەرهەڵدەدات، لەوانەیە خۆت ناچار بکەیت کە هەنگاو بنێیت بۆ ئەوەی ئەو دڵەڕاوکێ و ناڕەحەتییەی کە  بەهۆی وەسوەسەکەەوە دروستی دەکات ڕزگارت بێت یان ئەو بیرکردنەوە وەسوەسەییە نەتوانێت بێتە دی. لەوانەیە پێت وابێت کە پێویستە ئەم کردارە بۆ چەندین جار دووبارە بکەیتەوە  تاوەکو شتەکان بە  “کامڵی” دەردەکەون. ئەگەر لە کاتی ئەنجامندانەوەی کردارەکەدا هەڵەیەک بکەیت، لەوانەیە هەست بکەیت کە کارەکەت ئەنجامێکی باشی نابێت مەگەر لە سەرەتاوە دەست پێبکەیتەوە یان  بە تەواوی کارەکە نەکەیت.

هۆکاری OCD چییە؟

شارەزایان بە تەواوی نازانن هۆکاری OCD چییە، بەڵام هۆکاری بۆماوەیی لەگەڵ ئەم حاڵەتە ڕەنگە  ڕۆڵێکی  گەورەی هەبێت. ئەگەر ئەندامێکی نزیکی خێزانەکەت تووشی OCD بووبێت، ئەوا ئەگەری تووشبوونت بەو حاڵەتە زیاترە.

هەروەها گەشەسەندنی ناڕێک و تێکچوونی هەندێک ناوچەی مێشک پەیوەندی بەو حاڵەتەوە هەیە، بەپێی سەرچاوەی پەیمانگای نیشتمانی تەندروستی دەروونی. هەندێک بەڵگە پێشنیاری ئەوە دەکەن کە OCD ڕەنگە بەشێکی پەیوەندی بە چۆنیەتی وەڵامدانەوەی مێشکتەوە هەبێت بۆ سیرۆتۆنین (Serotonin) کە دەمارەگوێزەرەوەیەکە یارمەتی ڕێکخستنی میزاج و خەوتن دەدات، هەروەها چەندین ئەرکی گرنگی دیکەی هەیە لە تەواو جەستەتدا.

فاکتەرە مەترسیدارەکان بۆ OCD

ئەگەر لە ڕووی بۆماوەییەوە ئەگەری تووشبوونت بە OCD زیاترە، هۆکارەکانی دیکەش دەتوانن چانسی تووشبوونت بەو حاڵەتە زیاد بکەن.

لەوانە:

• فشار یان زەبری دەروونی: فشاری دەروونی زۆر لە ماڵەوە، قوتابخانە، شوێنی کار، یان لە پەیوەندییە کەسییەکاندا دەتوانێت ئەگەری تووشبوونت بە  OCD زیاتر  یان نیشانەکانی ئێستات خراپتر بکات.
• کەسایەتی: هەندێک لە سیفەتە کەسییەکان لەوانەش سەختی مامەڵەکردنت لەگەڵ هەستی نادڵنیایی (واتە نائاسودە و نیگەرانیت زیاتر ببێت کاتێک هەست بە نادڵنیایی یان ناڕوونی سەبارەت بە شتێک دەکەیت)، بەرزبوونەوەی هەستی بەرپرسیارێتی یان کامڵگەرایی  لەوانەیە هۆکارانێک بن بۆ OCD. بەڵام، هەندێک مشتومڕ هەیە لەسەر ئەوەی کە ئایا ئەمانە لە ڕاستیدا تایبەتمەندی جێگیرن یان وەڵامی هەندێک حاڵەتی فێربوونن کە دەتوانن بگۆڕدرێن ؟
• ئازاردان لە سەردەمی منداڵیدا: ئەو منداڵانەی کە تووشی ئازاردان یان ئەزموونی تری زەبربەخشی منداڵی دەبن، وەکو پێوتنی قسەی ناشرین یان پشتگوێخستنی زۆر، ئەگەری تووشبوونیان بەم حاڵەتە زیاترە.
• Childhood acute neuropsychiatric symptoms (CANS): بۆ هەندێک لە منداڵان، OCD لەناکاو دوای هەوکردن دەست پێدەکات. دوای هەوکردنی سترێپتۆکۆکی (هەوکردنێکی بەکتریایە کە دەبێتە هۆی هەوکردن و ئازار لە قوڕگدا. ئەم حاڵەتە باوەش بەهۆی بەکتریاکانی گروپی A Streptococcus دروست دەبێت)، ئەم نیشانەیە بە PANDAS ناسراوە، کە کورتکراوەی تێکچونی دەروونی دەماری بەرگری خۆکارانەی منداڵانە، کە پەیوەندییان بە سترێپتۆکۆکۆسەوە هەیە. بەڵام هەوکردن یان نەخۆشیەکانی تریش دەبنە هۆی نیشانەکانی.
• برینداربوونی زەبری مێشک (Traumatic brain injury): بەپێی توێژینەوەیەکی ساڵی ٢٠٢١، ڕەنگە بۆ یەکەمجار نیشانەکانی تێکچونی OCD دەربکەون دوای زەبری سەر(head injury: زەبری سەر هەر جۆرە زەبرێکە بۆ مێشک، کەللەسەر، یان پێستی سەرت. ئەمەش لەوانەیە لە لێدانێکی سووکەوە دەست پێبکات تا برینێکی زەبراوی مێشک).

بەڵام ئاگاداربە  کە دەکرێت هۆکاری بۆماوەیی تێکچونی OCDیت هەبێت لەگەڵ هۆکارەکانی تری مەترسی بەڵام هێشتا هەرگیز خۆت تووشی حاڵەتەکە نەبووبیت. لەمەش زیاتر، ئەو کەسانەی کە هیچ هۆکارێکی مەترسی ناسراویان نییە، هێشتا دەکرێت تووشی OCD بببن.

زۆرجار OCD لەگەڵ حاڵەتەکانی تری تەندروستی دەروونیدا ڕوودەدات، لەوانە:

• تێکچونی کەم سەرنجی فرە جوڵە (ADHD)
• نەخۆشی تۆرێت (Tourette syndrome)
• تێکچونی خەمۆکی سەرەکی (major depressive disorder)
• تێکچونی دڵەڕاوکێی کۆمەڵایەتی ((social anxiety disorder
• تێکچونی خواردن  (eating disorder)

لە ڕاستیدا، نزیکەی لەسەدا ٩٠ی  ئەو کەسانەی کە OCD یان هەیە، لەگەل گرفتێکی تری تەندروستی دەروونییان هەیە، کە گرفتەکانی دڵەڕاوکێ باوترینن. بەڵام هەبوونی یەکێک لەم حاڵەتانە بە شێوەیەکی ڕاستەوخۆ بەو مانایە نییە کە ئەگەری تووشبوونت بە OCD زیاترە.

دەستنیشانکردنی تێکچونی OCD

ئەگەر تووشی وەسوەسە یان هەستی ناچاری بوویت، پزیشکێک یان چارەسەرکارێکی دەروونی دەتوانێت  یارمەتیت بدات بۆ دەستنیشانکردن و گەڕان بەدوای باشترین بژاردەکانی چارەسەرکردن.

نیشانەکانی OCD یەکەمجار لە  تەمەنی منداڵیدا بۆ نزیکەی نیوەی ئەو کەسانە دەردەکەون کە لەگەڵ ئەم حاڵەتەدا دەژین. لەبەر ئەوەی زۆرجار نیشانەکان وردە وردە دەست پێدەکەن، لەوانەیە یەکسەر زۆر هەست پێنەکرێت. لە ڕاستیدا زۆر کەس ساڵانێک لەگەڵ ئەو حاڵەتەدا دەژین پێش ئەوەی داوای هاوکاری بکەن.

ڕەنگە بیرکردنەوەی وەسواسی و ناچارییەکانت لەگەڵ دایک و باوکتدا باس کردبێت.، ئەوانیش بە  پێکەنینەوە باوەشیان پێداکردبیت و گوتبێتییان: “خەم مەخۆ، ئاساییە ئەوە” بەڵام پێدانی ناز و خۆشەویستی هیچی کارێکی وەها ناکات کە حاڵەتەکە سوکتر بکات.

 ڕەنگە هەوڵت دابێت بۆ هاوکارێکت ڕوون بکەیتەوە کە دەبێت کەلوپەلەکانی سەر مێزەکەت هەمیشە بە شێوەیەکی ڕیزبەندی ڕێکبخەیت. کاتێک شتێک هەڵبگرن و لە شوێنی خۆی داینەنێنەوە، ڕەنگە هەستت بە نائاسودەییەکی زۆر بکەیت تا ئەوکاتەی دەخرێتەوە شوێنی خۆی. لەوانەیە دواتر پێیان وتبیت “وای کە چەندە کەسێکی نامۆی!”

پزیشک یان چارەسەرکاری دەروونی پێت پێناکەنێت و بڕیارت لەسەر نادات. ئەوان بە میهرەبانی و هاوسۆزییەوە گوێ لە بارودۆخەکەت دەگرن و یارمەتیت دەدەن دەست بکەیت بە چارەسەرکردنیان.

ئەوان بە پرسیارکردن سەبارەت بەو وەسوەسە یان ڕفتارە ناچاریانەی کە تووشی دەبیت دەست پێدەکەن، لەوانە:

• ڕۆژانە چەند کاتت دەگرن؟
• چی دەکەیت بۆ ئەوەی هەوڵبدەیت و پشتگوێیان بخەیت یان سەرکوتیان بکەیت؟
• وەسوەسە و ناچارییەکان چ کاریگەرییەکیان لەسەر پەیوەندییەکان و ژیانی ڕۆژانەت هەیە؟

هەروەها پرسیار لەبارەی ئەو دەرمانانە دەکەن کە تۆ دەیخۆیت و هەر نیشانەیەکی تری تەندروستی دەروونی یان پزیشکی کە تووشی دەبیت بۆ ئەوەی ڕێنماییت بکەن  لە کەمکردنەوەی کاریگەرییە خراپەکانی دەرمان یان حاڵەتەکانی تر.

حاڵەتەکانی تری تەندروستی دەروونی دەتوانن نیشانەکانی لە OCD دەچن:

• تێکچونی ناڕێکی جەستەیی (Body dysmorphic disorder): بیرکردنەوە چەقبەستووەکان یان ڕەفتارە دووبارەبووەکان لەخۆدەگرێت کە پەیوەندییان بە دەرکەوتنی شێوەی جەستەییەوە هەیە.
• تریکۆتیلۆمانیا ( :(Trichotillomaniaبریتییە لە هەوڵدانی بەردەوام بۆ دەرهێنانی قژی خۆت.
• خەمۆکی (Depression): دەتوانێت بیرکردنەوە نەخوازراوە دووبارەبووەوەکان لەخۆبگرێت، بەڵام ئەم بیرکردنەوانە بەگشتی نابنە هۆی ڕەفتاری ناچاری.
• تێکچونی کۆکردنەوە (Hoarding disorder): بریتییە لە کۆکردنەوەی زیاد لە پێویستی شتە ناپێویستەکان و ترس لە فڕێدانی شتەکان. کەسانەی کە تووشی OCD بوون لەوانەیە تەنها شتەکان کۆبکەنەوە یان پاشەکەوتییان بکەن بەهۆی هەستییان بۆ تەواوکردنی کۆمەڵەیەک (وەک دەڵێت با شوێنی بەتاڵ نەبێت هەمووی پڕ بکرێتەوە: ئامادەکار)  یان لەبەر ئەوەی پێیان وایە فڕێدانی شتەکان دەبێتە هۆی زەرەری گەورە لە کاتێکدا هیچ کارێکییان پێی نابێت.
• تێکچونی دڵەڕاوکێی گشتگیر (Generalized anxiety disorder):  نیگەرانی زۆر و بەردەوام لەخۆدەگرێت هەرچەندە ئەم نیگەرانیانە زۆرجار پەیوەندییان بە ژیانی ڕۆژانەوە هەیە. لە کاتێکدا لەوانەیە ببنە هۆی ئەوەی کە خۆت لە هەندێک کەس یان بارودۆخ بەدوور بگرێت، بەڵام بە گشتی نابنە هۆی ڕفتاری ناچاری.
• تیک (Tics):  واتە جوڵەی لەناکاو و دووبارەبووەوە، دەتوانێت لەگەڵ OCD ڕووبدات. زۆر باو نییە کە ئەو کەسانەی کە تووشی OCD بوون تووشی تێکچونی تیک بوون. دەتوانیت تووشی تێکچونی تیک بیت بەبێ ئەوەی تووشی OCD بیت.

پسپۆڕی دەروونی هەموو ئەو زانیاریانەی کە کۆیان دەکاتەوە بەکاریدەهێنێت بۆ دیاریکردنی ئەوەی کە ئایا OCD دروستترین دەستنیشانکردنە لەناو ئەو ئەگەرانەی سەرەوە کە باسکران.

چارەسەر

پەیوەندیکردن بە چارەسەرکارێکی دەروونییەوە کە ئەزموونی چارەسەرکردنی OCD هەیە هەنگاوێکی یەکەمی باشە بۆ گەڕان بەدوای بژاردەی چارەسەری یارمەتیدەر.

بەگشتی چارەسەری OCD هەردوو چارەسەری دەروونی (psychotherapy) و دەرمان (medication) لەخۆدەگرێت.

دەرمان (medication)

چەند دەرمانێکی دەروونی دەتوانێت یارمەتیدەر بێت لە کەمکردنەوەی نیشانەکانی OCD کە پزیشکی دەروونی یان پزیشکی دیکەی دەرمانساز لەوانەیە ئەمانە بنووسێت:

• ڕێگریکەری هەڵبژێردراوی وەرگرتنەوەی سیرۆتۆنین (SSRI)، وەک فلۆکستین (Prozac) یان سێرترالین (Zoloft)
• دژە خەمۆکی سێ خولیی کلۆمیپرامین (Anafranil)، هەرچەندە ئەم دەرمانە بەگشتی وەک چارەسەری یەکەمجار نانووسرێت
• دەرمانی دژە باری دەروونی وەک ئاریپیپرازۆڵ (Abilify) یان ڕیسپریدۆن (Risperdal)، کە دەتوانێت کاریگەرییەکانی SSRI بەرز بکاتەوە

هەندێک جار پێویستە 8 بۆ 12 هەفتە بخایەنێت پێش ئەوەی SSRIەکان کاریگەرییان خۆیان دروست بکەن، بۆیە بەردەوام بە لە خواردنی دەرمانەکانت بەپێی ڕێنماییەکان تەنانەت ئەگەر دەستبەجێ هەست بە باشتربوونیش نەکەیت.

هەندێک کاریگەری لاوەکی (side effects) ئەگەری هەیە، بۆیە هەمیشە بتەوێت کە  پزیشک و چارەسەرکارە دەروونییەکەت ئاگادار بکەیتەوە دەربارەی هەر نیشانەیەکی نەخوازراو کە لە کاتی خواردنی دەرمانەکاندا کە تووشی دەبیت.

چارەسەری دەروونی (Therapy)

چارەسەرکاری دەروونی بە شێوەیەکی گشتی پێشنیاری چارەسەرێک دەکەن وەک بەشێک لە ڕێبازێکی تێکەڵاو بۆ چارەسەرکردن. زۆرجار دەرمان دەتوانێت یارمەتیدەر بێت بۆ کەمکردنەوەی نیشانەکان، بەڵام بە کارکردن لەگەڵ چارەسەرکار، فێری ئەمانە دەبیت:

• ڕێگاکانی بەڕێوەبردنی بیرکردنەوە نەخوازراوەکان و گۆڕینی ڕفتارە خۆیەکییەکان.
• ستراتیژییەکانی پشوودان بۆ و ڕووبەڕووبوونەوەی نائارامی سۆزداری.

ڕێگاکانی چارەسەری پێشنیار کراو بۆ OCD بریتین لە:

• چارەسەری ڕەفتاری مەعریفی (CBT): چارەسەری ڕفتاری مەعریفی دەتوانێت یارمەتیت بدات فێری دیاریکردن و دووبارە داڕشتنەوەی شێوازەکانی بیرکردنەوە و ڕەفتارە نەخوازراوەکان یان نەرێنییەکان ببیت.
• بەرکەوتن و خۆپاراستن لە وەڵامدانەوە (ERP): ئەمە جۆرێکە لە CBT کە  فێرت دەکات چۆن مامەڵە لەگەل بارودۆخەکان بکەیت بە  نزیکبوونەوەی وردە وردە و بەرکەوتن بە دۆخە ترسناکەکان، یان نیگەرانییەکان کە  ڕەگەکەی وەسوەسە یان  ڕفتارە ناچارییەکان دەگرێتەوە.
•  تێڕامانی بنەمای چارەسەری مەعریفی (MBCT): بریتییە لە فێربوونی کارامەییەکانی تێڕامان ( mindfulness skills) بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی ئەو بێزارییانەی کە بەهۆی بیرکردنەوە وەسواسییەکانەوە سەرهەڵدەدات.

ڕێبازەکانی تر

هەروەها هەندێک بەڵگەی سنووردار هەن  پشتگیری لە وروژانی مێشک (brain stimulation) دەکەن بۆ نیشانەکانی OCD.

• وروژانی قووڵی مێشک ((Deep brain stimulation: بریتییە لە گەیاندنی پەستانی کارەبایی ڕاستەوخۆ بۆ ناوچەکانی مێشک کە پەیوەندییان بە  OCD هەیە، لە ڕێگەی جەمسەری کارەبایی تەنکەوە. ئەم ڕێکارە پێویستی بە نەشتەرگەری هەیە، بۆیە بە ئەگەرێکی زۆرەوە پزیشک و چارەسەرکاری دەروونی تەنها بۆ نیشانە زۆر توندەکان پێشنیاری دەکەن کە دەزانن بە چارەسەرەکانی دیکە چارەخواز باش نابێت.
• هاندانی موگناتیسی سەر (Transcranial magnetic stimulation): بریتییە لە پەستانی موگناتیسی، کە لە ڕێگەی کویلێکی موگناتیسیەوە دەگەیەنرێتە مێشکت. شارەزایان پێیان وایە پەستانی موگناتیسی یارمەتی کەمکردنەوەی نیشانەکانی OCD دەدات لەڕێگەی هاندانی ناوچە پەیوەندیدارەکانی مێشک. ئەم ڕێکارییە ئاساییە و  پێویستی بە نەشتەرگەری نییە و زۆرجار لەگەڵ دەرمان و چارەسەرکردن بەکاردەهێنرێت.

جۆرەکانی OCD

پۆلێنبەندییەکی فەرمی بۆ جۆرە جیاوازەکانی OCD نییە، بەڵام پسپۆڕان بە شێوەیەکی باو نیشانەکان جیا دەکەنەوە بۆ چەند ژێر جۆرێک:

• پاکی و پیسی
• ترس لە زیان و پشکنین کردن
• کامڵگەرایی و ڕێکخراوی
• بیرکردنەوە سێکسییە توندوتیژییەکان و نامۆکان
•  شت کۆکردنەوە و هەڵگرتن

نیشانەکانت دەتوانن بە شێوەیەکی سەرەکی لەگەڵ یەکێک لەم ژێر جۆرانەدا بگونجێن، یان بکەونە چەندین پۆلەوە. ئەو ڕاستییەی کە زۆرجار نیشانەکان بە ڕێکوپێکی لە یەک پۆلدا جێیان نابێتەوە، ڕەنگە یارمەتیدەر بێت بۆ ئەوەی ڕوونی بکەینەوە کە بۆچی ئەم جۆرە لاوەکیانە بە شێوەیەکی نافەرمی دەمێننەوە.

ئەمانە تاکە ژێر جۆرە پێشنیار کراوەکانی OCD نین، هەروەها. “جۆرە” نافەرمیەکانی تری OCD بریتین لە:

• OCD ئایینی: وەسوەسە و ڕفتاری ناچاری لەخۆدەگرێت کە لە دەوروبەری بیروباوەڕە ئاینییەکان سەنتەری بوون. ئەگەر بەو جۆرە ڕفتارت کرد یان بیرت کردەوە ئەوا تۆ کافر دەبیت، لەوانەیە هەست بە ناچاری بکەیت ژمارەیەکی دیاریکراو نوێژ بکەیت، بیانژمێری لە نیگەرانیدا، یان دەست لە بەشێکی جەستەت بدەیت بۆ ئەوەی هەڵبوەشێتەوە.
• OCD پەیوەندییەکان: بریتییە لە گومان و پرسیار و بیرکردنەوەی زۆر سەبارەت بە پەیوەندییەکانت لەگەڵ کەسانی دیکە.

OCD لە منداڵاندا

بەنزیکەیی، نیوەی ئەو کەسانەی کە تووشی تێکچونی OCD بوون بۆ یەکەمجار لە منداڵیدا هەستیان بە نیشانەکان کردووە.

لەوانەیە منداڵان هەمیشە نیشانەکانی OCD بە هەمان شێوەی گەورەکان نیشان نەدەن. بۆ نموونە:

• لەوانەیە درک بەوە نەکەن کە لە بیرکردنەوە وەسواسەکان یان ڕفتارە ناچارییەکانیاندا زیادەڕەوی هەیە.
• لەوانەیە باوەڕیان وابێت کە هەموو کەسیش ئەم جۆرە لە وەسواسی و ڕفتارە ناچارییانەی هەیە.
• لەوانەیە بیرکردنەوە وەسواسییەکان کەمتر دیاربن.
• بەپێی توێژینەوەیەکی ساڵی ٢٠١٤ ، تیکەکان (Tics) زیاتر گەشە دەکەن لەگەڵ تێکچونی OCD کە لە منداڵییەوە دەستپێدەکات.
• نیشانەکانییان لە چەندین پۆلەوە هەیە.

چارەسەری مندڵ هەروەک گەورەکان هەم بە دەرمان هەم بە وەرگرتنی دانیشتنی دەروونی دەکرێت. ئەگەر پێت وایە منداڵەکەت دەکریت تووشی تێکچونی OCD بووبێت، گەیشتن بە چارەسەرکارێک گرنگتریین کارێکە کە بیکەیت.

OCPD vs OCD

سەرەڕای لێکچوونی ناوەکانیان، تێکچونی وەسواسی ناچاری (obsessive-compulsive disorder) و تێکچونی کەسایەتی وەسواسی-ناچاری  (obsessive-compulsive personality disorder) دوو حاڵەتی تەواو جیاوازن.

OCPD هەست بە پێویستیەکی زۆر بە ڕێکوپێکی، کامڵبی و کۆنتڕۆڵکردنی شتەکان دەناسرێتەوە، بەتایبەتیش لە پەیوەندییەکانی لەگەڵ خەڵکیدا، واتە وەسوەسە و ناچاری لەخۆناگرێت.

نیشانە سەرەکییەکانی OCPD بریتین لە:

• سەرقاڵبوون بە وردەکاری و ڕێکخستن و یاسا و خشتەکان و پلانەکان
•  هەستی کامڵگەرایی کە لە ڕێگەی تەواوکردنی ئەرکەکان یان ئەرکەکان بەدەست دێت
• بەسەربردنی کاتێکی زۆر لە کاردا کە هیچ کاتێک بۆ پێویستییە کەسییەکان یان پەیوەندییە کۆمەڵایەتییەکان نامێنێتەوە
• سەختییەکی زۆر لە فڕێدانی شتەکان
• گرفتی لە ڕادەستکردنی بەرپرسیارێتی یان کارکردن لەگەڵ کەسانی تر
• مەیلێک بۆ دوورکەوتنەوە لە خەرجکردنی پارە بەهەرچۆنێک بێت
• هەڵوێستی ڕەق و سەرسەختانە

تێکچونی کەسایەتی وەک OCPD سیفەتی جێگیر و بەردەوام لەخۆدەگرێت کە دەتوانێت پەیوەندییەکان و ژیانی ڕۆژانە تێکبدات. ئەو کەسانەی کە لەگەڵ تێکچونی کەسایەتیدا دەژین زۆرجار ئەم سیفەتانە وەک کێشە ناناسن، بەڵکو تەنها وەک بەشێک لە کەسایەتی خۆیان لێی دەڕوانن.

هێشتا بە بەراورد لەگەڵ ئەو کەسانەی کە تێکچونییە کەسایەتییەکانی  (personality disorders) دیکەیان هەیە ، ئەوانەی کە OCPD یان هەیە ئەگەری زیاتریان هەیە داوای چارەسەر بکەن بە بەراورد لەگەڵ تێکچونەکانی تری کەسایەتی، زۆرجار دەتوانرێت OCPD بە شێوەیەکی کاریگەرتر چارەسەر بکرێت.

لە بەرامبەردا ئەو کەسانەی کە تووشی نەخۆشی OCD بوون، لەوانەیە زیاتر داوای یارمەتی بکەن چونکە نیشانەکانیانییان دەبێتە هۆی نائارامییەکی زۆر تیایاندا.

بێگومان دەکرێت هەردوو حاڵەتەکە هەبێت، بەڵام پسپۆڕێکی تەندروستی دەروونی بە جیا دەستنیشانیان دەکات. هەروەها OCPD لەوانەیە ڕێگەی جیاواز بۆ چارەسەرکردن لەخۆبگرێت، لەوانەش چارەسەری دەروون داینامیکی (psychodynamic therapy)

ژیانکردن لەگەڵ OCD

لە کاتێکدا هیچ چارەسەرێک بۆ OCD نییە، چارەسەری زانستی پێشنیاری کۆمەڵێک ستراتیژی مامەڵەکردن لەگەڵ حاڵەتەکە دەکات کە  دەتوانن یارمەتییت بدەن لە کۆنتڕۆڵکردن و کەمکردنەوەی نیشانەکان، تەنانەت بە ئەگەری  نەهێشتنی کاریگەرییەکانیان لەسەر ژیانی ڕۆژانەت.

وەرگرتنی یارمەتی لە چارەسەرکارێک کە ئەزموونی چارەسەرکردنی OCD هەیە، دەتوانێت ڕێبەرێکت پێبدات بۆ کەمکردنەوەی هەستەکانی فشار و باشترکردنەوەی چۆنایەتی ژیانت بە شێوەیەکی گشتی.

لە ڕێگای چارەسەرکاری دەروونییەوە، زۆرجار دەتوانرێت ستراتیژی نوێ فێر بیت بۆ بەڕێوەبردنی نیشانەکانی OCD و ئاڵەنگارییەکانی شێوازەکانی بیرکردنەوە نەخوازراوەکان. چارەسەرکاران دەتوانن ڕێنمایییت پێشکەش بکەن لەگەڵ ستراتیژییەکانی تری ڕووبەڕووبوونەوەی یارمەتیدەر، لەوانە:

• ڕاهێنانەکانی هەناسەدان
• تەکنیکەکانی مێدیتەیشن و تێڕامان
• دروستکردنی ڕۆتینی تەندروست و چاودێریکردنی خود
• تێکەڵاوبوون لەگەل خۆشەویستانت

لەوانەیە هەستێکی قورس بێت باسی OCD بکەیت لەگەڵ ئەو کەسانەی لە ژیانتدا هەن، چونکە لەوانەیە لێت تێنەگەن و بابەتەکە بە سادەیی وەربگرن. ئەمەش دەکرێت هەستی نامۆبوون و خۆجیاکردنەوەت تیادا زیاتر بکات،  بەڵام ئاگاداربە خۆ جیاکردنەوە لە خەڵکی حاڵەتەکە خراپتر دەکات وەک لەوەی باشتری بکات. بە پێچەوانەوەشەوە، تێکەڵاوبوون لەگەڵ خێزانەکەت، هاوڕێ و خۆشەویستانی ترت دەتوانێت هاوکارییت بکات بۆ بەدەستهێنانی پشتگیری سۆزداری، لەگەڵ هەر جۆرە پشتگیرییەکی تر کە ڕەنگە پێویستت پێی هەبێت کە لە بەرامبەردا دەتوانێت ببێتە هۆی باشتربوونەوەت.

سەرچاوەکان

• American Psychiatric Association. (2013). Diagnostic and statistical manual on mental disorders (5th ed.). Arlington, VA: American Psychiatric Association.
• Brain stimulation therapies. (2016).
  https://www.nimh.nih.gov/health/topics/brain-stimulation-therapies/brain-stimulation-therapies
• Brock H, et al. (2021). Obsessive-compulsive disorder.
  https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK553162
• Conelea CA, et al. (2014). Tic-related obsessive-compulsive disorder (OCD): Phenomenology and treatment outcome in the Pediatric OCD Treatment Study II.
  https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC4254546
• Doron G, et al. (2013). Relationship obsessive compulsive disorder (ROCD): A conceptual framework.
  https://rocd.net/wp-content/uploads/2021/05/Relationship-obsessive-compulsive-disorder-ROCD.pdf
• Hirschtritt ME, et al. (2017). Obsessive-compulsive disorder: Advances in diagnosis and treatment.
  https://jamanetwork.com/journals/jama/article-abstract/2614194
• Ion L. (2021). The connection between obsessive compulsive disorder and traumatic brain injury in paediatric and young patients, therapeutic guidelines and new therapeutic approaches.
  https://www.scirp.org/journal/paperinformation.aspx?paperid=107822
• Obsessive-compulsive disorder. (2019).
  https://www.nimh.nih.gov/health/topics/obsessive-compulsive-disorder-ocd/index.shtml
• Obsessive-compulsive disorder in children. (2021).
  https://www.cdc.gov/childrensmentalhealth/ocd.html
• Thamby A, et al. (2019). The role of personality disorders in obsessive-compulsive disorder.
  https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC6343421
• Thornton P. (2019). Demystifying mental compulsions and “pure-O.”
  https://adaa.org/learn-from-us/from-the-experts/blog-posts/consumer/demystifying-mental-compulsions-and-pure-o
• Understanding obsessive-compulsive and related disorders. (n.d.).
  https://med.stanford.edu/ocd/about/understanding.html
• What is obsessive-compulsive disorder? (2020).
  https://www.psychiatry.org/patients-families/ocd/what-is-obsessive-compulsive-disorder
• Zibordi F, et al. (2018). CANS: Childhood acute neuropsychiatric syndromes.
  https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/29398245

A gateway to understanding pornography-دەروازەیەک بۆ تێگەیشتن لە پۆڕنۆگرافی

پۆڕنۆگرافی چییە؟

پۆرنۆگرافی بابەتێکی زۆر بڵاوە لە هەمان کاتیشدا هەمیشە مشتومڕی لەسەر بووە.

هەندێک کەس  بە هیچ  جۆرێک ئارەزووی ئەوە ناکەن، هەندێکیش بە زۆر توڕەن لێی. هەندێکی تر جارجار سەیری دەکەن  و هەندێکی تریش بە شێوەیەکی بەردەوام. هەمووی دەگەڕێتەوە بۆ حەز و ئارەزووی کەسی و هەڵبژاردنی کەسی.

گرنگە ئاماژە بەوە بکەین کە “ئالوودەبوون بە پۆرن” دیاریکراوێکی فەرمی نییە کە لەلایەن کۆمەڵەی دەروونی ئەمریکی (APA)ەوە و دانپێدانەنراوە. بەڵام ئەزموونی ڕفتاری ناچاری خۆ کۆنتڕۆڵنەکراو بۆ سەیرکردنی پۆرن دەتوانێت ببێتە هۆی کێشەی جدی وەک ئالوودەبوونەکانی تری ڕەفتار.

بەو پێیەی بوونی “ئالوودەبوون بە پۆرن” لەلایەن APA دانپێدانەنراوە، هیچ پێوەرێکی دەستنیشانکردنی یەکلاکەرەوە  نییە لە دەستنیشانکردنیدا.

ئێمە لە  جیاوازی نێوان ناچاری (compulsion) و ئالوودەبوون (addiction) دەکۆڵینەوە و پێداچوونەوە بە چۆنیەتی:

• خووەکانی کە ڕەنگە بە کێشەدار هەژمار بکرێن
• کەمکردنەوە یان نەهێشتنی ڕەفتاری نەخوازراو
• بزانییت کەی پێویستە قسە لەگەڵ پسپۆڕێکی  دەروونی بکەیت

ئایا بەڕاستی ئالوودەبوونە؟

بەو پێیەی ڕەنگە خەڵک ئامادە نەبن باسی ئەزموونی خۆیان لەگەڵی بکەن، ئەستەمە بزانیت چەند کەس چێژ لە پۆرن وەردەگرن بە شێوەیەکی بەردەوام کاتێک سەیری دەکەن یان چەند کەس  گرفتار بوون بەدەستییەوە.

لە ڕاپرسییەکی پەیمانگای کینسی دەرکەوتووە کە لەسەدا ٩ی ئەو کەسانەی کە سەیری پۆرن دەکەن هەوڵی وەستاندنی پۆرنیان داوە بەڵام سەرکەوتوو نەبووە. ئەم ڕاپرسییە لە ساڵی ٢٠٠٢ ئەنجامدراوە.

بەڵام لەو کاتەوە، دەستگەیشتن بە پۆرن لە ڕێگەی ئینتەرنێت و خزمەتگوزارییەکانی ئۆنڵاینەوە زۆر ئاسانتر بووە. ئەم دەستگەیشتنە ئاسانە وا دەکات وەستان قورستر بێت ئەگەر سەیرکردنی پۆرن بووبێتە حاڵەتێکی بەردەوام و کێشە.

پەرتووکی ڕێنمایی دەستنیشانکردن و ئاماری نەخۆشییە دەروونییەکان (DSM) کە بڵاوکراوەی کۆمەڵەی دەروونی ئەمریکییە، لەلایەن پسپۆڕانی چاودێری تەندروستییەوە بەکاردەهێنرێت بۆ دەستنیشانکردنی نەخۆشییە دەروونییەکان. ((DSM ئالوودەبوون بە پۆرن بە فەرمی وەک گرفتی تەندروستی دەروونی ناناسێنێت. بەڵام توێژینەوەکان باس لەوە دەکەن  کە ئالوودەبوون بە پۆڕن بابەتێکی جدییە.

یەکێک لە توێژینەوەکان  لە ساڵی ٢٠١٥ گەیشتە ئەو ئەنجامەی کە پۆرنۆگرافیای ناو ئیتنەرنێت میکانیزمە بنەڕەتییەکانی لەگەڵ ئالوودەبوون بە ماددە هۆشبەرەکاندا هاوبەشە. توێژینەوەیەکی دیکە بەراوردی مێشکی ئەو کەسانەیان کرد کە بەناچاری سەیری پۆرن دەکەن لەگەڵ مێشکی ئەو کەسانەی کە ئالوودەی ماددە هۆشبەرەکان یان مەی بوون، ئەنجامێکی تێکەڵاوی لێکەوتەوە (واتە خاڵی هاوبەشییان تێدا هەبوو)

هەندێک توێژینەوەی دیکە باس لەوە دەکەن کە ڕەنگە زیاتر ڕفتارێکی ناچاری بێت نەک ئالوودەبوون.

ناچاری و ئالوودەبوون (COMPULSION VS. ADDICTION)

ناچاری ڕەفتارە دووبارەبووەکانە کە هیچ پاڵنەرێکی ئەقڵانییان نییە، بەڵام زۆرجار بۆ کەمکردنەوەی دڵەڕاوکێ دێنە کار. ئالوودەبوون بریتین لە بێتوانایی لە وەستاندنی ڕەفتارەکە، سەرەڕای دەرئەنجامە نەرێنییەکانی. هەردووکیان نەبوونی توانای کۆنترۆڵکردن لەخۆدەگرن.

بە هەر دوو ڕێگاکە، ئەگەر سەیرکردنی پۆرن ببێتە کێشە، ڕێگای خۆی هەیە بۆ هەوڵدان بۆ هێنانەوەی کۆنتڕۆڵی خود.

ئالوودەبوون چۆنە؟

تەنها سەیرکردن یان چێژوەرگرتن لە پۆرن نابێتە هۆی ئەوەی ئالوودەی پۆرن بیت، هەروەها پێویستی بە چاککردنەوەش نییە. لە لایەکی دیکەوە، ئالوودەبوونەکان پەیوەندییان بە نەبوونی کۆنتڕۆڵەوە هەیە — و ئەوەش دەتوانێت کێشەی بەرچاو دروست بکات.

ڕەنگە خووی سەیرکردنەکەت شایەن ئەوە بێت نیگەرانی بیت  ئەگەر:

• بزانی ئەو کاتەی کە بەسەری دەبەیت  لە سەیرکردنی پۆرن بەردەوام لە زیادبووندایە
• هەست بکەی وەک ئەوەی پێویستت بە “دووبارە خۆچاککردنەوە” هەیە و ئەو چاککردنەوە ژیانت باشتر دەکات
• هەست بە تاوانباری یان گوناهـ  دەکەیت سەبارەت بە دەرئەنجامەکانی سەیرکردنی پۆرن
• چەندین کاتژمێر بەسەر دەبەیت لە سەیرکردنی سایتە پۆرنەکانی ئینتەرنێت
• وێنای ئەوە بکە کە هاوسەرەکەت  سەیری سەیری پۆرن بکات یان خەیاڵی پۆرن نمایش بکات هەرچەندە تۆ ئەوەت ناوێت
• ناتوانن چێژ لە سێکس وەربگری بەبێ ئەوەی سەرەتا سەیری پۆڕن نەکەیت
• ناتوانن ڕووبەڕووی پۆرن ببیتەوە هەرچەندە  ژیانیشی تێکداوی

هۆکاری چییە؟

سەختە بڵێین بۆچی سەیرکردنی پۆرن دەتوانێت پەرە بسێنێت بۆ ڕەفتارێک لە دەرەوەی کۆنتڕۆڵ. لەوانەیە دەست بکەیت بە سەیرکردنی پۆرن چونکە حەزت لێیە، پێناچێت لەو کاتەدا سەیرکردنەکە کێشە بێت. لەوانەیە چێژ لەو هەڵچوونانە وەربگریت کە پێت دەدات و خۆت ببینیتەوە کە زۆرتر ئەو هەڵچوونانەت دەوێت (هەڵچوون و زیادکردنی پاڵنەری سێکسی).

لەوانەیە لە سەرەتادا هەست بە گۆڕانکاری نەکەیت لە سەیرکردنیدا، بەڵام بە تێپەڕبوونی کات دەزانی زۆر گرفتی بۆ دروست کردوویت تا دەگەیتە ئاستێکی بەرز و ناتوانیت  بەرەنگاری ببیتەوە. جا ئەگەر هەوڵبدەیت بوەستیت، بۆت دەردەکەوێت کە بە سادەیی ناتوانیت ئەوە بکەیت. بەم شێوەیە ئالوودەبوون بەو ڕەفتار بە دەچێتە ناوتەوە.

توێژینەوەکان ئەوە نیشان دەدەن کە هەندێک ئالوودەبوونی ڕەفتاری  وەک ئالوودەبوون بە پۆڕن،  گۆڕانکاری پرۆسەی دەماری هاوشێوەی ئالوودەبوون بە ماددە هۆشبەرەکان لەخۆدەگرێت.

لەوانەیە لەو ماوەیەدا دەست پێبکات کە هەست بە بێزاری، تەنیایی، دڵەڕاوکێ، یان خەمۆکی دەکەیت. وەک ئالوودەبوونەکانی تری ڕەفتار، دەتوانێت بەسەر هەر کەسێکدا بێت.

ئایا دەتوانیت خۆت بوەستیت یان پێویستە پسپۆڕێکی دەروونی ببینیت؟

لەوانەیە بتوانیت بەتەنیا کۆنتڕۆڵی خۆت دووبارە بگەڕێنیتەوە. لێرەدا چەند شتێک دەخەینەڕوو کە دەتوانیت سوودیان لێوەربگرییت:

• پۆرن و ئاماژە ئەلیکترۆنیەکان لەسەر هەموو ئامێرەکانت بسڕەوە
• هەموو ئەو پەرتووکانەی کە هەتە سەبارەت بە دیمەنی پۆڕن فڕێیان بدە
• با کەسێکی تر نەرمەکاڵای دژە پۆرن (anti-porn software) لەسەر ئامێرە ئەلیکترۆنییەکانت دابنێت بەبێ ئەوەی تێپەڕە وشەکەت ( password ) پێ بدات
• پلانێکت هەبێت: دوو چالاکیی تر هەڵبژێرە کە دەتوانیت خۆتی پێوە سەرقاڵ بکەیت کاتێک ئەو حەزە بەهێزە بۆ سەیرکردنییان ڕووت تێدەکات
• کاتێک دەتەوێت سەیری پۆرن بکەیت، بیری خۆتی بخەرەوە کە چۆن کاریگەری لەسەر ژیانت هەبووە — ئەگەر ئەوە یارمەتیدەر بوو بینووسەوە لای خۆت
• بیر لەوە بکەرەوە بۆ هەر هۆکارێک  کە یارمەتیدەرت بێت  بۆ ئەوەی خۆتی لێی بەدوور بگریت
• دەتوانیت کەسێک بکەیتە هاوڕێ یان چاودێریکارت کە لێپرسینەوەت لەگەڵ بکات بۆ ئەوەی کە ئایا سەیری دەکەیت یان نا

چ بژاردەیەکی  دیکەی چارەسەر بەردەستە؟

ئەگەر دەتوانیت، بیر لەوە بکەرەوە کە سەردانی چارەسەرکاری دەروونی بکەیت بۆ گفتوگۆکردن سەبارەت بە کێشەکەت. دەتوانن پلانێکی چارەسەری تاکەکەسی دابڕێژن بۆ ئەوەی یارمەتیت بدات لە ڕێگەی ئەوانەوە خۆت چاک بکەیتەوە.

چارەسەری (Therapy)

ئەگەر پێت وایە ناچاری یان ئالوودەبووی بوویت، شایەنی ئەوەیە سەردانی چارەسەرکارێکی دەروونی بکەیت بۆ هەڵسەنگاندنی بارودۆخەکەت. ئەمە ڕەنگە یارمەتیدەر بێت بە تایبەتی ئەگەر دڵەڕاوکێ، نیشانەکانی خەمۆکی، یان نەخۆشی وەسواسی ناچاری (OCD)ت هەبێت.

ئاگاداری ئەو چارەسەرکارانە ببە کە بانگەشەی ئەوە دەکەن کە “پسپۆڕن” لە دەستنیشانکردن و چارەسەرکردنی پۆرنۆگرافی. ئەستەمە کەسێک “پسپۆڕ” بێت  لە گرفتێکدا  کە پێناسەیەکی پیشەیی یەگرتوو یان پێوەرێکی دەستنیشانکردنی ستانداردی نییە.

دانیشتەکانی چارەسەری دەروونی  یارمەتیت دەدەن لەوە تێبگەیت کە  بە پلەی یەکەم هۆکارەکە چی بووە. چارەسەرکارەکەت دەتوانێت یارمەتیت بدات بۆ پەرەپێدانی میکانیزمی کاریگەری ڕووبەڕووبوونەوە بۆ گۆڕینی پەیوەندییەکانت لەگەڵ بابەتە  پۆرنۆگرافییەکان.

دەرمان (Medication)

چارەسەری ئالوودەبوون بە ڕەفتار بەگشتی چارەسەری قسەکردن (talk therapy) و چارەسەری ڕەفتاری مەعریفی (cognitive behavioral therapy) لەخۆدەگرێت. بەڵام لەوانەیە پسپۆڕەکە پێشنیاری دەرمان بکات ئەگەر حاڵەتێکی توندت هەبێت، وەک خەمۆکی یان OCD.

چی ئەگەر چارەسەری نەکەم؟

چارەسەرنەکردن، ناچاری یان ئالوودەبوون بە پۆڕنۆگرافی دەتوانێت ببێتە هێزێکی تێکدەری گەورە لە ژیانتدا. لە پەیوەندییەکانت، بە تایبەتی پەیوەندییە ڕۆمانسی و سێکسییەکان، ڕەنگە کاریگەری نەرێنیی جدییان لەسەری بێت.

ئالوودەبوون بە پۆرن لەوانەیە ببێتە هۆی:

• چۆنایەتی خراپی پەیوەندییەکانت
• کەمکردنەوەی ڕەزامەندی سێکسی
• کەمکردنەوەی خود شکۆفایی (self-esteem)

هەروەها دەتوانێت ببێتە هۆی گرفتی لایەنی پیشەیی و دارایی ئەگەر بەرپرسیارێتییەکانت بەهۆیەوە پشتگوێ بخەیت یان پابەندبوونەکانت بەکاتەکانەوە تێکبچێت

ئەگەر خەمی کەسێکی ئازیزت هەیە

سەیرکردنی پۆرن هەمیشە جێگەی نیگەرانیەکی زۆر  نییە.

دەکرێت حاڵەتێکی زانینخوازی (فزوڵی) بێت، یان کەسەکە بەڕاستی چێژ لە پۆرن وەربگرێت و هیچ کاریگەرییەکی نەخۆشی نەبێت کە ئەمە زۆر کەمە و لە قۆناغە سەرەتاکاندا بەو شێوەیە بەڵام بەو جۆرە نامێنێت.

لەوانەیە کێشەیەک هەبێت ئەگەر تێبینی ئەوە بکەیت کە ئەو کەسە:

• لە کاتی شوێنی کارەکەی یان لە شوێن و کاتە نەشیاوەکانی تردا سەیری دەکات
• کاتێکی زیاتر بە سەیرکردنی پۆرن بەسەر دەبات
• ناتوانێت لەگەڵ ئەرکە کۆمەڵایەتی، پیشەییەکان یان ئەرکە گرنگەکانی دیکەدا بگونجێت
• تووشی کێشەی پەیوەندییەکانی لەگەڵ کەسانی دیکەدا دەبێت
• هەوڵی داوە کەمی بکاتەوە یان بیوەستێنێت بەڵام ناتوانێت

کۆتایی

سەیرکردنی پۆرن جارجارە  بەو مانایە نییە کە کێشەت هەیە. بەڵام ئەگەر هەوڵت داوە بوەستیت و ناتوانیت، بیر لەوە بکەرەوە کە پەیوەندی بە پسپۆڕێکی دەروونییەوە بکەیت کە ئەزموونی چارەسەرکردنی ڕفتارە ناچارییەکان یان  ئالودەبوونەکان و تێکچوونی کاراییە سێکسییەکانی هەبێت.

چارەسەرکارێکی ڕاهێنراو دەتوانێت یارمەتیت بدات بۆ زاڵبوون بەسەر ڕەفتارە ناتەندروستەکان و باشترکردنی چۆنایەتی ژیانت.

سەرچاوەکان

• Alavi SS, et al. (2012). Behavioral addiction versus substance addiction: Correspondence of psychiatric and psychological views.
  https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC3354400/
• Definition of addiction. (n.d.).
  https://www.asam.org/resources/definition-of-addiction
• Horvath AT, et al. (n.d.). Sex and pornography addiction.
  https://www.rvcc-inc.org/poc/view_doc.php?type=doc&id=49376&cn=1413
• Love T, et al. (2015). Neuroscience of internet pornography addiction: A review and update. DOI:
  https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/26393658
• National Helpline. (2018).
  https://www.samhsa.gov/find-help/national-helpline
• Weir K. (2014). Is pornography addictive? (2014).
  https://www.apa.org/monitor/2014/04/pornography.aspx

قۆناغەکانی گەشەی ئەخلاقی -کۆڵبێرگ

لۆڕێنس کۆلبێرگ ( Lawrence Kohlberg) تیۆریایەکی داڕشت کە جەختی کردەوە کە تاکەکان لە شەش قۆناغی جیاوازی گەشەی ئەخلاقیدا لە کۆرپەییەوە تا گەورەیی پێشدەکەون.

ئەم قۆناغانەی لە سێ پۆلی فراوانی گەشەی ئەخلاقیدا دابەشکرد:

• پێش لاسایی کردنەوە (pre-conventional): منداڵان ئەو کردە ئەخلاقیانە قبوڵ دەکەن کە لەلایەن دەسەڵاتدارەکان ئەوانی دیکەوە بۆیان دیاری دەکرێت. بۆ نمونە، پێیان وایە ئەگەر لێکەوتی کارێک سزادان بێت، دەبێت ئەو کارە خراپ یان نائەخلاقی بێت. خۆ ئەگەریش لێکەوتی کارەکە پاداشت بێت، دەبێت ئەو کارە باش یان ئەخلاقی بێت.
• ·         لاسایی کردنەوە (conventional): منداڵان پێیان وایە یاسا کۆمەڵایەتییەکان و پێشبینییەکانی کەسانی دیکە، دیاری دەکەن کە چ ڕەفتارێکی قبوڵکراوە یان قبوڵنەکراوە.  ئەو سیستەمە کۆمەڵایەتییەی کە جەخت لەسەر نەزمە کۆمەڵایەتییەکان بکاتەوە، وەک خوازراو سەیر دەکرێت و بۆیە دەبێت کاریگەری لەسەر تێڕوانینەکانمان هەبێت بۆ ڕاست و هەڵە.
• بان لاسایی کردنەوە ( post-conventional): لێرەدا ئەوەی ڕاستە لەسەر بنەمای تێگەیشتنی تاکێکە بۆ بنەما ئەخلاقییە گشتگیرەکان. لە هەر بارودۆخێکدا ئەوە لەڕووی ئەخلاقییەوە بە قبوڵکراو دادەنرێت کە زۆرترین هاوتەریبی لەگەڵ بنەما گشتگیرە ئەخلاقییەکاندا هەبێت.

 هەر ئاستێکیش لە دوو قۆناغ پێک کە پەیوەستە بە قۆناغە ئاڵۆزەکانی گەشەسەندنی ئەخلاقی کە تادێت ئاڵۆزتر دەبێت. کۆلبێرگ پێی وابوو کە مرۆڤەکان بە نەزمێکی جێگیر بەم قۆناغانەدا تێدەپەڕن، هەروەها تێگەیشتنی ئەخلاقی پەیوەندیدارە بە گەشەکردنی مەعریفیەوە.

خەڵک تەنها بەو ڕیزبەندیەی کە ئاماژەی پێکراوە دەتوانن بە ئاستەکاندا تێپەڕن. هەر قۆناغێکی نوێ جێگەی قۆناغەکەی پێشووتر دەگرێتەوە.هەموو کەسێکیش بە هەموو قۆناغەکان ناگات.

چیرۆکەکەی هاینز

یەکێک لە ناسراوترین چیرۆکەکانی کۆلبێرگ (١٩٥٨) پەیوەندی بە پیاوێکەوە هەیە بە ناوی هاینز کە لە شوێنێکی ئەوروپا ژیاوە.

هاوسەرەکەی هاینز خەریک بوو بەهۆی جۆرێکی تایبەتی شێرپەنجەوە دەمرد. پزیشکەکان دەیانوت ڕەنگە دەرمانێکی کە تازە دروستکراوە ڕزگاری بکات. دەرمانەکە لەلایەن کیمیاگەرێکی دۆزرابووەوە و هاینز بە هەوڵیدا هەندێکی بکڕێت، بەڵام کیمیاگەرەکە داوای دە هێندەی ئەو پارەیەی لێدەکرد کە بۆ دروستکردنی دەرمانەکە تێچووە و ئەمەش زۆر زیاتر بوو لەوەی کە هاینز توانای کڕینی هەبێت.

دوای یارمەتی خێزان و هاوڕێکانی، هاینز تەنها توانی نیوەی پارەکە کۆبکاتەوە. تەنانەت بۆ پزیشکە کیمیاییەکانی ڕوونی کردەوە کە ژنەکەی لە مردندایە و پرسیاری ئەوەی لێکرد کە ئایا دەتوانێت دەرمانێکی هەرزانتر هەبێت یان دواتر پارەکەی دیکە بدات.

کیمیاگەرەکە ڕەتیکردەوە و وتی کە دەرمانەکەی دۆزیوەتەوە و دەیەوێت پارەی پێ پەیدابکات. هاینز بێ هیوا بوو لە ڕزگارکردنی هاوسەرەکەی، بۆیە دواتر لەو شەودا هەڵیکوتایە سەر کیمیاگەرەکە و دەرمانەکەی دزی.

ئایا دەبوو هاینز بچێتە ناو تاقیگە بۆ ئەوەی دەرمانەکە بۆ هاوسەرەکەی بدزێت؟

 گەر بەڵێ، بۆچی؟

 گەر نەخێر بۆچی؟

کۆلبێرگ کۆمەڵێک پرسیاری خستەڕوو سەبارەت بەو پرسە ئەخلاقییە، هەندێک لەوانە:

• ئایا دەبوو هاینز ئەو دەرمانەی بدزێت؟
• ئایا ئەگەر هاینز هاوسەرەکەی خۆش نەویستایە؟ هیچ لە ڕووداوەکەی دەگۆڕی؟
• چی دەبوو ئەگەر ئەو کەسەی دەمرێت کەسێکی نەناسراوە بووایە، هیچ جیاوازییەکی دروست دەکرد؟
• ئەگەر ژنەکە مرد، ئایا پۆلیس دەبێت ئەو کیمیاگەرە بە تاوانی کوشتن دەستگیر بکات ؟

کۆلبێرگ بە لێکۆڵینەوە لە وەڵامەکانی منداڵانی تەمەن جیاواز بۆ ئەم پرسیارانە، هیوای خواست بزانێت کە چۆن هەڵێنجانی ئەخلاقی دەگۆڕێت لەگەڵ گەورەبوونی مرۆڤەکان بۆ بابەتەکە.

سامپڵەکان لە 72 کوڕی شیکاگۆ لە تەمەنی 10-16 ساڵ پێکهاتبوو، کە 58 لەوانە بە سێ ساڵ جارێک بۆ ماوەی 20 ساڵ لێکۆڵینەوەیان لەسەر کرا.(لەگەڵ ڕوونکردنەوەی هەر قۆناغێکدا ئاماژە بە وەڵامەکانی هەر ئاستێک دەکەین لەسەر ئەو پرسە ئەخلاقیەی هاینز)

ناجێگیری، ڕۆڵێکی گرنگ دەگێڕێت لە قۆناغەکانی گەشەسەندنی ئەخلاقی کۆلبێرگ. منداڵێک کە ڕووبەڕووی پرسێکی ئەخلاقی دەبێتەوە، لەوانەیە هەست بە سنورداری ئێستای لە هەڵێنجانی پرسێکی ئەخلاقی هەستپێبکات، کە زۆرجار بەهۆی بەرکەوتن بە دیدگاکانی ئەوانی دیکەوە پاڵدەنرێت. باشترکردنی توانای وەرگرتنی ڕوانگەی ئەوانی دیکە، کلیلی پێشکەوتنە لە قۆناغەکانی گەشەسەندنی ئەخلاقی کۆلبێرگ. لەگەڵ پێگەیشتنی منداڵان، زیاتر پرسەکان لە ڕوانگەی کەسانی دیکەوە تێدەگەن. بۆ نموونە، منداڵێک لە ئاستی پێش لاسایی کردنەوەدا، پرسێک بە شێوەیەکی سەرەکی لە ڕوانگەی  ئەو دەرئەنجامە کەسییانەی کە هەیەتی لێکدانەو دەکات. لە بەرامبەردا منداڵێک لە ئاستی لاساییکردنەودا مەیلی ئەوەی هەیە کە دیدگای ئەوانی دیکە بە شێوەیەکی زیاتر لەبەرچاو بگرێت.

چۆن دەبیتە خاوەنکارو سەرکەوتووشبیت لە هەمان کاتدا

ئاستی یەکەم – ئەخلاقی پێش لاسایی کردنەوە

ئەخلاقی پێش لاسایی کردنەوە یەکەم ئاستی گەشەسەندنی ئەخلاقییە، تا نزیکەی تەمەنی ٨ ساڵی بەردەوام دەبێت، لەم ئاستەدا منداڵان دەسەڵات و بنەما ئەخلاقییەکانی کەسانی دیکە قبوڵ دەکەن. ئەخلاقی پێش لاسایی کردنەوە کاتێکە کە مرۆڤەکان یاساکان پەیڕەو دەکەن چونکە نایانەوێت تووشی کێشە بن یان نایانەوێت پاداشتێک بەدەست بهێنن. ئەم ئاستە لە ئەخلاق زیاتر لەسەر بنەمای ئەوەیە کە کەسایەتییە خاوەن دەسەڵاتەکانی وەک دایک و باوک یان مامۆستا پێت دەڵێن چی بکەیت نەک ئەوەی کە پێت وایە ڕاستە یان هەڵەیە.

دەسەڵات لە دەرەوەی تاکدایە و زۆرجار منداڵان لەسەر بنەمای دەرئەنجامە جەستەییەکانی کردارەکان بڕیاری ئەخلاقی دەدەن. بۆ نموونە ئەگەر کارێک سزای لێبکەوێتەوە، ئەوە کارێکی خراپە، ئەگەر هۆی پاداشتی لێبکەوێتەوە، کارێکی باشە. کەواتە مرۆڤەکان لەم ئاستەدا هێشتا بنەمای کەسی خۆیان نییە بۆ ڕاست و هەڵە. پێیان وایە شتێک باشە ئەگەر پاداشتی لەسەر بدرێت و خراپە ئەگەر لەسەری سزا بدرێت. لە ئاستی پێش لاسایی کردنەودا، منداڵان کۆدی ئەخلاقی کەسییان نییە. بەڵکو بڕیاری ئەخلاقی بە پێوەرەکانی گەورەکانیان، هەروەها لێکەوتەکانی گوێڕایەڵی یان شکاندنی یاساکان لە قاڵب دەدرێن.

بۆ نموونە ئەگەر چوکلێتیک بەدەست بهێنێت بەهۆی ئەنجامدانی ڕفتارێکەوە، وا دەزانیت کارێکی باشی کردووە، بەڵام ئەگەر قسەی ناشرینی پێ بگوترێت بەهۆی ڕفتارێکەوە، وا دەزانێت کارێکی خراپی کردووە.

ئاستی یەکەم دوو قۆناغ پێکدەهێنێت:

• قۆناغی یەکەم: گوێڕایەڵی و ئاراستەکردنی سزا. هەڵێنجانی ئەخلاقی لەسەر بنەمای دەرئەنجامە ڕاستەوخۆکان دامەزراوە ( پاداشت و سزا) . منداڵ کاتێک باشە کە سزا نەدرێت. ئەگەر کەسێک سزا درا، دەبێت هەڵەیەکی کردبێت. (هاینز نابێت ئەو دەرمانە بدزێت چونکە دزیکردن نایاساییە، و دەکرێت سزا بدرێت)
• قۆناغی دووەم: تاکگەرایی و ئاڵوگۆڕ. کردارەکان زیاتر لە ڕووی پاداشتەوە دەبینرێن نەک بەهای ئەخلاقی. لەم قۆناغەدا منداڵان دان بەوەدا دەنێن کە تەنیا یەک بۆچوونی ڕاست نییە کە لەلایەن دەسەڵاتدارەکانیانەوە دەگوازرێتەوە ودیدگا و  هەندێ کات تێڕوانینی خۆیان هەیە. (هاینز نابێت ئەو دەرمانە بدزێت چونکە دزیکردن نایاساییە، و دەکرێت سزا بدرێت)

ئەمیش قۆناغی سێ و چوار پێکدێنێت:

• قۆناغی سێ: پەیوەندی باشی نێوان کەسەکان. منداڵ یان تاک کاتێک  باشە کە لەلایەن کەسانی ترەوە وەک کەسێکی باش سەیر بکرێت. بۆیە وەڵامەکان پەیوەندییان بە ڕەزامەندی کەسانی دیکەوە هەیە. (پێویستە هاینز ئەو دەرمانە بدزێت چونکە وەک هاوسەرێکی باش چاوەڕوانی ئەوەی لێدەکرێت کە هەرچی لە توانایدا بێت بیکات بۆ ڕزگارکردنی هاوسەرەکەی).
• قۆناغی چوار: ئەخلاقی یاسا و ڕێسا. منداڵ یان تاک ئاگاداری یاسا جۆراوجۆرەکانی کۆمەڵگا دەبێت، بۆیە بڕیارەکانی پەیوەندییان بە پابەندبوون بە ڕێساکانەوە هەیە بۆ ئەوەی  پابەندبن  بە یاسا و دووربکەونەوە  لە تاوان  (هاینز نابێت ئەو ماددە هۆشبەرە بدزێت چونکە دەبێت یاسا بپارێزێت و نەزمی کۆمەڵایەتییەکان پێشێل نەکات)

ئاستی سێیەم – ئەخلاقی بان لاسایی کردنەوە

ئەخلاقی بان لاسایی کردنەوە ئاستی سێیەمی گەشەسەندنی ئەخلاقییە و بە تێگەیشتنی تاک لە بنەما ئەخلاقییە گشتگیرەکان (universal ethical principles) تایبەتمەندە.

ئەخلاقی بان لاسایی کردنەوە کاتێکە کە مرۆڤەکان لەسەر بنەمای ئەوەی کە پێیان وایە ڕاستە بڕیار دەدەن نەک تەنها پەیڕەوی یاساکان بکەن. ئەمەش بەو مانایەیە کە مرۆڤەکان لەم ئاستەی ئەخلاقدا بنەما و بەهای ئەخلاقی خۆیان هەیە و تەنها ئەو کارە ناکەن کە کۆمەڵگا پێیان دەڵێت بیکەن. لەم ئاستەدا مرۆڤەکان بیر لەوە دەکەنەوە کە چی دادپەروەرە، چی ڕاستە، چ بەهایەک گرنگە. لە هەر بارودۆخێکدا ئەوە بە ئەخلاقی دادەنرێت کە زۆرترین هاوتەریبی لەگەڵ ئەم بنەما ئەخلاقیەکاندایە. هەروەها بیر لەوە دەکەنەوە کە هەڵبژاردنەکانیان چۆن کاریگەری لەسەر کەسانی دیکە دەبێت و هەوڵدەدەن بڕیاری باش بۆ هەمووان بدەن نەک تەنها بۆ خۆیان بەو مانایەی خود سەنتەر نین.

پڕۆگرامی چالاککردنەوەی مێشک و یادگە – نهێنی ڕاستەقینە بۆ گەیشتن بەو پەڕی سەرکەوتن لە ژیاند

تەنها  10-15% خەڵک توانای بیرکردنەوەیان هەیە کە پێویستە بۆ قۆناغی 5 یان 6 (ئەخلاقی بان لاسایی کردنەوە). واتە زۆربەی خەڵک تێڕوانینی ئەخلاقی خۆیان لە دەوروبەریان وەردەگرن و تەنها کەمینەیەک بیر لە بنەما ئەخلاقییەکان دەکەنەوە.

ئەمیش قۆناغی پێنج و شەش لەخۆ دەگرێت:

• قۆناغی پێنجەم: هاوپەیمانی کۆمەڵایەتی و مافی تاک. منداڵ یان تاک لەم قۆناغەدا هۆشیار دەبێتەوە بەوەی  کە ڕەنگە یاسا و ڕێساکان بۆ قازانجی زۆرینە بن، بەڵام کاتێک هەیە کە دژی بەرژەوەندی تاکانێکی تایبەت کاردەکەن. هەربۆیە یاساکان وا دەردەکەون کە قبوڵکراو بن بەڵام دەکرێت بگۆڕێن لە کاتی پێویستدا. پرسەکان لەم قۆناغەدا هەمیشە ڕوون نین. بۆ نموونە لە دووڕیانەکەی هاینزدا، پاراستنی ژیانی کەسێک گرنگترە لە شکاندنی یاسای دژی دزی (پێویستە هاینز ئەو دەرمانە بدزێت چونکە پاراستنی ژیانی مرۆڤ بەهایەکی بنەڕەتیترە لە مافی خاوەندارێتی)
• قۆناغی شەشەم: بنەما گشتگیرەکان (Universal Principles). مرۆڤەکان لەم قۆناغەدا کۆمەڵێک ڕێڕەوی ئەخلاقی خۆیان پەرەپێداوە، کە ڕەنگە لەگەڵ یاسادا بگونجێت یان نەگونجێت. بنەماکان بۆ هەموو کەسێک دەگونجێت. بۆ نموونە مافی مرۆڤ، دادپەروەری، یەکسانی. تاک ئامادەدەبێت بۆ بەرگریکردن لەم بنەمایانە، تەنانەت ئەگەر بە پێچەوانەی باقی کۆمەڵگادا بێت.  هەروەها ئامادەیی ئەوەی تێدایە کە  باجی دەرئەنجامەکانی ئەو دژایەتی  ناڕەزامەندیانە بدات کە ڕووبەڕوی دەکرێتەوە بە زیندانیکردن یان هەر جۆرێکی دیکەی باجدان. (هاینز پێویستە بیر لە دانوستان لەگەڵ کیمیاگەرەکە بکاتەوە. چونکە بڕیارەکە ڕەنگدانەوەی ململانێی نێوان مافی خاوەندارێتی و پیرۆزی ژیانی مرۆڤە)

 هەندێک ڕەخنەکان سەبارەت بە تیۆریاکەی کۆڵبێرگ

1. نمونەی چیرۆکی هاینز، ئاڕاستەی کەسانێک کراوە کە تەنانەت هاوسەگیریان نەکردووە ( منداڵانی ١٠ بۆ ١٦ ساڵ) بەمەش شێوازی بڕیاردانەکەیان ناڕوون دەبێت.
2. 2.        لایەنگیرییەکی زۆر  بە سامپڵەکانی کۆڵبێرگەوە دیاربوو. کۆڵبێرگ پێی وابوو کە گەشەی ئەخلاقی لە پیاواندا زیاترە وەک لە ئافرەتان، ئەمەش بەهۆی لاوازی توانای هەڵێنجان لە ئافرەتاندا. بەڵام دواتر توێژەرە هاوکارەکەی بەناوی کاڕۆڵ گلیگان، ئەو قسەیەی ڕەتکردەوە، بەوەی کە ئافرەتان توانای هەڵێنجانیان جیاوازە نەک لاوازتر.
3. بەپێی قسەکانی گیلیگان، تیۆری کۆلبێرگ لەسەر سامپڵی تەواو نێر بووە،  هەربۆیە قۆناغەکان  ڕەنگدانەوەی پێناسەیەکی پیاوانەیە بۆ ئەخلاق. بۆ نموونە، زۆرجار ژنان لە دووڕیانەکەی هاینزدا دژی دزین بەهۆی هەندێک کاردانەوەی ئەگەری وەک جیابوونەوە لە هاوسەرەکەی ئەگەر هاینز زیندانی بکرێت. جگە لەوەش، پرسی لایەنگری جێندەری کە لەلایەن گیلیگانەوە وروژێنراوە، بیرهێنانەوەی ئەو مشتومڕە بەرچاوە جێندەرییە کە هێشتا لە دەروونناسیدا هەیە. ئەم لایەنگیرییە دەتوانێت کاریگەرییەکی زۆری لەسەر ئەو ئەنجامانە هەبێت کە لە ڕێگەی لێکۆڵینەوەی دەروونییەوە بەدەست دەهێنرێن.
4. دەروونناسان لەگەڵ تیۆری گەشەپێدانی ئەخلاقی کۆلبێرگ هاوڕان، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا جەخت لەسەر جیاوازی نێوان هەڵێنجانی ئەخلاقی و ڕەفتار دەکەنەوە. ئەوەی ئێمە بانگەشەی دەکەین، لە دۆخێکی گریمانەییدا دەیکەین. کاتێک ڕووبەڕووی بارودۆخی ڕاستەقینە دەبینەوە، زۆرجار کردارەکەمان و بنەماکەمان جیاوازن. ڕەنگە کردارەکانمان لەگەڵ ئەو بەهایانەی بانگەشەی بۆدەکەین نەگونجێت. ئەو ڕاستییەی کە تیۆری کۆلبێرگ زۆر وابەستەی وەڵامی تاکێکە بۆ دووڕیانێکی دەستکرد، ڕەوایەتی ئەو ئەنجامانەی لە ڕێگەی ئەم لێکۆڵینەوەیەوە بەدەست هاتوون، بەتەواوەتی دەخەنە ژێر پرسیارەوە.

personality disorders-تێکچوونەکانی کەسایەتی

——————————————————–

تێکچوونەکانی کەسایەتی لە DSM-5 چین؟

تێکچوونی کەسایەتی ١٠ حاڵەتی دەروونی دەستنیشانکراو لەخۆدەگرێت کە لە پێنجەم و نوێترین وەرشانی نوسراوی دەستنیشانکردن و ئاماری تێکچوونە دەروونییەکان (DSM-5)دا ناسراون و باسکراون.

هەریەکەیان تێکچوونێکی دەروونی جیاوازە کە بە تایبەتمەندی کەسایەتی (personality traits)  پێناسە دەکرێت کە دەتوانێت ئەوەندە گرفت ساز بێت کە گرفت دروست بکات لە پەیوەندیکردن بە کەسانی دیکە بە شێوەیەکی تەندروست، و دەتوانێت ببێتە هۆی ناڕەحەتی یان تێکچوونی بەرچاو لە بوارە گرنگەکانی کارکردندا.

جۆرەکانی

DSM-5 تێکچوونەکانی کەسایەتی ڕێکدەخات بۆ سێ گروپ، یان پۆل، لەسەر بنەمای تایبەتمەندی و کۆنیشانە سەرەکییە هاوبەشەکان.

گروپی A

ئەم تێکچوونە کەسایەتییانە بە ڕەفتاری نامۆ یان جیاواز دەناسرێنەوە. ئەو کەسانەی کە تێکچوونی کەسایەتی گروپی A یان هەیە، زیاتر تووشی تێکچوونی گەورە دەبن لە پەیوەندییەکاندا چونکە ڕەنگە ڕەفتارەکانیان وەک سەیر، گوماناوی، نامۆ، یان جیاواز هەست پێبکرێت.

تێکچوونی کەسایەتی پۆلی A بریتین لە:

تێکچوونی کەسایەتی پارانۆید (Paranoid personality disorder)

لە نێوان 2.3% بۆ 4.4%ی گەورەکان لە ئەمریکا تووشی دەبن. نیشانەکانی بریتین لە بێ متمانەیی زۆر و ماوەدرێژ  بە کەسانی دیکە، گومانی فریودان یان بەکارهێنانی لەلایەن کەسانی ترەوە، لەوانەش هاوڕێ، خێزان و هاوبەشەکان.

تێکچوونی کەسایەتی سکیزۆید (Schizoid personality disorder)

کە بە دابڕانی کۆمەڵایەتی و بێبایەخی بەرامبەر بە کەسانی دیکە تایبەتمەندە. کەمێک زیاتر تووشی پیاوان دەبێت بە بەراورد بە ژنان. ئەو کەسانەی ئەم نەخۆشییەیان هەیە زۆرجار بە سارد و سڕی لە پەیوەندییەکان یان دوورەپەرێزی وەسف دەکرێن، بە دەگمەن پەیوەندییەکی نزیکیان لەگەڵ کەسانی دیکەدا هەیە.

تێکچوونی کەسایەتی سکیزۆتایپڵ (Schizotypal personality disorder)

 کە  بە تایبەتمەندی قسەکردن و ڕەفتار و دەرکەوتنی نامۆ و هەروەها بیروباوەڕی سەیر و و سەمەرەی پێکهێنانی پەیوەندییەکان دەناسرێنەوە.

گروپی B

تێکچوونی کەسایەتی پۆلی B بە ڕەفتاری دراماتیک یان نامۆ تایبەتمەندە. ئەو کەسانەی کە تێکچوونی کەسایەتییان هەیە لەم پۆلەدا، یان هەست بە هەستێکی زۆر چڕ و بەهێز دەکەن یان بەشداری ڕەفتارێکی زۆر هەڵچوونی، شانۆیی، بەد ڕەوشتی، یان یاسا شکێن دەکەن.

پڕۆگرامی چالاککردنەوەی مێشک و یادگە – نهێنی ڕاستەقینە بۆ گەیشتن بەو پەڕی سەرکەوتن لە ژیاند

تێکچوونی کەسایەتی پۆلی B بریتین لە:

تێکچوونی کەسایەتی دژە کۆمەڵ (Antisocial personality disorder )

بە پێچەوانەی زۆربەی تێکچوونەکانی تری کەسایەتی (زۆربەیان تا هەرزەکاری یان گەنجی پێگەیشتن دەرناکەون)، بەڵام ئەمە مەیلی دەرکەوتنی هەیە لە منداڵیدا. نیشانەکانی بریتین لە پشتگوێخستنی یاسا و نۆرمە کۆمەڵایەتییەکان (social norms)  و  نەبوونی هەستی پەشیمانی بۆ کەسانی دیکە لە کاتی ئەنجامدانی کارێکی خراپ بەرامبەریان.

تێکچوونی کەسایەتی سنووری (Borderline personality disorder )

 کە بە ناسەقامگیری لە پەیوەندییە نێوان کەسییەکان، هەستەکان، وێنەی خود (self-image) و ڕەفتارە هەڵەشەییەکان دەناسرێنەوە.

نەخۆشی کەسایەتی هیستریک (Histrionic personality disorder )

 کە تایبەتمەندی زیادەڕۆیی لە دەربڕینی هەستە سۆزدارییەکان و گەڕان بەدوای سەرنجڕاکێشانی کەسانی دیکەیدا هەیە کە زۆرجار دەبێتە هۆی ڕەفتاری نەگونجاوی کۆمەڵایەتی بۆ ئەوەی سەرنجی خەڵکی بۆ لای خۆی ڕابکێشێت.

نەخۆشی کەسایەتی نێرجسی (Narcissistic personality disorder)

کە پەیوەندی بە خود سەنتەری (self-centeredness) و زیادەڕەوی لە وێنەی خود (self-image)  و نەبوونی هاوسۆزی بۆ ئەوانی دیکە  دەناسرێتەوە.

گروپی C

تێکچوونی کەسایەتی پۆلی C بە دڵەڕاوکێ تایبەتمەندە. ئەو کەسانەی کە تێکچوونی کەسایەتییان هەیە لەم پۆلەدا، زیاتر تووشی دڵەڕاوکێ یان ترسی بەربڵاو دەبن.

تێکچوونی کەسایەتی پۆلی C بریتین لە:

تێکچوونی کەسایەتی دوورەپەرێز  (Avoidant personality disorder)

شێوازێکە لە دوورەپەرێزی و خۆپاراستنی کۆمەڵایەتی کە بەهۆی ترس لە ناتەواوی و ڕەخنە لەلایەن کەسانی دیکەوە دەناسرێتەوە.

تێکچوونی کەسایەتی وابەستە (Dependent personality disorder)

 ئەم جۆرە کەسانە ترسیان لە تەنیابوونە  و زۆرجار دەبێتە هۆی ئەوەی کارێک بکەن کە هەوڵبدەن کەسانی دیکە چاودێریان بکەن  و بیانپارێزن.

نەخۆشی کەسایەتی وەسواسی- ناچاری (Obsessive-compulsive personality disorder)

کە بە نیگەرانی و سەرقاڵبوونێکی زۆر  بە ڕێکوپێکی و کامڵبوون دەرکەوتن و کۆنترۆڵکردنی پەیوەندییەکانی لەگەڵ کەسانی دیکە تایبەتمەندە. هەرچەندە  خاڵی هاوبەشیان هەیە، لەگەڵ تێکچوونی وەسوەسەیی-ناچاری (obsessive-compulsive disorder ) بەڵام هەمان شت نییە.

نیشانەکان

تێکچوونی کەسایەتی لە تەمەنی هەرزەکاری یان سەرەتای گەورەییدا دەردەکەوێت، بۆ چەندین ساڵ بەردەوام دەبێت و دەتوانێت ببێتە هۆی ناڕەحەتییەکی زۆر. دەتوانن بە ئەگەرێکی زۆرەوە ببنە هۆی ململانێیەکی (conflict) گەورە لەگەڵ کەسانی دیکە. هەروەها کاریگەرییان لەسەر پەیوەندییەکان، بارودۆخە کۆمەڵایەتییەکان و ئامانجەکانی ژیان هەبێت. ئەو کەسانەی کە تووشی تێکچوونی کەسایەتی بوون زۆرجار نازانن کە کێشەیان هەیە و زۆرجار بۆ کەسانی دەوروبەریان  بە کەسانی بێزارکەر دەبینن.

هەندێک نیشانەی تێکچوونی کەسایەتی دەتوانن بکەونە دوو پۆلەوە: شوناسی کەسی (self-identity) و کارایی پەیوەندییەکان (interpersonal functioning).

کێشەکانی شوناسی کەسی (self-identity)  بریتین لە:

• وێنەیەکی خودی ناجێگیر (Unstable self-image)
• ناتەبایی لە نیوان  بەها و ئامانج و ڕواڵەتدا ( مەبەست لە دەرکەوتنیەتی)

کێشەکانی پەیوەندی ((Interpersonal problems بریتین لە:

• بێهەست بوون بەرامبەر بە کەسانی تر (نەبوونی هاوسۆزی).
• بە گران زانینی سنوورەکانی نێوان خۆیان و ئەوانی تر.
• شێوازی پەیوەندیکردن ناتەبا، سەربەخۆ، زیاد سۆزداری، سووکایەتیپێکردن، یان نابەرپرسیار.

دەستنیشانکردن

بەپێی DMS-5، کەسێک دەبێت ئەم پێوەرانەی خوارەوە بەدی بهێنێت بۆ ئەوەی تووشی تێکچوونی کەسایەتی بێت:

• شێوازە درێژخایەن و بەربڵاوەکانی ڕەفتاری، کاریگەرییان لەسەر کارایی کۆمەڵایەتی، کار و پیشە، قوتابخانە و پەیوەندییە نزیکەکان هەبووبێت.
• ئەو نیشانانەی کە کاریگەرییان لەسەر دوو یان زیاتر لەم چوار بوارەی خوارەوە هەیە: بیرکردنەوە، هەست، پەیوەندییەکان، کۆنترۆڵکردنی هەڵچوونەکان.
• سەرەتای شێوازەکانی ڕەفتار کە دەتوانرێت بگەڕێتەوە بۆ هەرزەکاری یان سەرەتای گەورەیی
• شێوازی ڕەفتارەکان کە ناتوانرێت بە هیچ تێکچوونێکی دەروونی تر، بەکارهێنانی ماددە هۆشبەرەکان، یان حاڵەتێکی پزیشکی ڕوون بکرێتەوە.

دەستنیشانکردنی جیاواز

پێش ئەوەی پزیشکی کلینیکی بتوانێت تێکچوونی کەسایەتی دەستنیشان بکات، دەبێت دەستنیشانکردنی جیاواز بکات بۆ  تێکچوونەکانی تر یان  دڵنیا بێت حاڵەتە پزیشکییەکان کە لە دەستنیشانکردنی جیاوازی زۆر گرنگە بەڵام دەکرێت گران بێت چونکە تێکچوونی کەسایەتی بە شێوەیەکی باو لەگەڵ نەخۆشییە دەروونییەکانی تردا هاوکات ڕوودەدات کە وانەیە هۆکاری نیشانەکان بن. ئەو کەسەی کە کۆنیشانەکانی یەک نەخۆشی کەسایەتی هەبێت، زۆرجار دەکرێت کۆنیشانەکانی یەکێک یان چەند تێکچوونێكی کەسایەتی تریشی تێدا هەبێت.

توێژینەوەیەک کە لەلایەن پەیمانگای نیشتمانی تەندروستی دەروونییەوە (National Institute of Mental Health) پارەی بۆ دابینکراوە، دەریخستووە کە نزیکەی 85%ی ئەو کەسانەی کە تووشی تێکچوونی کەسایەتی سنووری (BPD) بوون، کۆنیشانەکانی دەستنیشانکردنی لانیکەم تێكچوونەکانی دیکەی کەسایەتی یان میزاجی (mood disorder) تیادا بەدی دەکەن.

هۆکارەکان

تێکچوونی کەسایەتی جیاکاری ناکات. نزیکەی 10%ی دانیشتوانی گشتی و تا نیوەی چارەخوازانی دەروونی لە شوێنە کلینیکییەکان تێکچوونی کەسایەتییان هەیە.

هەرچەندە تا ئێستا شارەزایان بە تەواوی لە هۆکارەکانی تێکچوونی کەسایەتی تێنەگەیشتوون، بەڵام پێیان وایە هەردوو هۆکاری بۆماوەیی و ژینگەیی ڕۆڵیان هەیە.

نزیکەی 50%ی تێکچوونەکانی کەسایەتی دەگەڕێتەوە بۆ هۆکارە بۆماوەییەکان و مێژووی خێزان. ڕەنگە کاریگەرییە بۆماوەییەکان وابکات مرۆڤەکان هەڵگر بن  بۆ ئەم حاڵەتانە، لە کاتێکدا ئەزموونەکان و هۆکارە ژینگەییەکانی تر لەوانەیە وەک هۆکارێک لە گەشەکردنی تێکچوونی کەسایەتیدا کاربکەن.

هەروەها پەیوەندییەکی بەرچاو لە نێوان زەبری دەروونی منداڵی (childhood trauma) و هەروەها ئازاردانی زارەکیدا( verbal abuse: جۆرێکە لە ئازاردانی سۆزداری. کاتێکە کە کەسێک قسەکانی بەکاردەهێنێت بۆ هێرشکردنە سەر، زاڵبوون، گاڵتەکردن، دەستکاریکردن یان دابەزینی کەسێکی دیکە و کاریگەری نەرێنی لەسەر تەندروستی دەروونی ئەو کەسە دەبێت). توێژینەوەیەک دەریخستووە کە ئەو منداڵانەی کە تووشی ئازاردانی زارەکی(verbal abuse) دەبن، ئەگەری تووشبوونیان بە تێکچوونی کەسایەتی سنووری، نێرجسی، وەسواسی-ناچاری یان پارانۆید لە تەمەنی پێگەیشوییدا سێ هێندە زیاترە. هەروەها کاردانەوەی بەرز لە منداڵاندا، لەوانەش هەستیاری بە ڕووناکی، ژاوەژاو، پێکهاتە و وروژێنەرەکانی تر، پەیوەندی بە هەندێک تێکچوونی کەسایەتییەوە هەیە.

چارەسەر

بە بەراورد بە تێکچوونەکانی میزاجی      (mood disorders) وەک خەمۆکی کلینیکی (clinical depression : خەمۆکییەکی بەهێزە لە حاڵەتە سووک و کاتیەکانی خەمۆکییەوە دەست پێدەکات تا دەگاتە خەمۆکییەکی توند و بەردەوام.) یان تێکچوونی دوو جەمسەری (bipolar disorder : نەخۆشییەکی دەروونییە کە دەبێتە هۆی گۆڕانکاری نائاسایی لە باری دەروونی و وزە و ئاستی چالاکیی و تەرکیزکردنی کەسێکدا) لە مێژوودا تاڕادەیەک کەم لێکۆڵینەوە هەبووە لەسەر چۆنیەتی چارەسەرکردنی کاریگەرانەی تێکچوونەکانی کەسایەتی. زۆرێک لە شارەزایان پێیان وایە کە چارەسەرکردنی تێکچوونی کەسایەتی قورسە، چونکە بە پێناسە، شێوازێکی درێژخایەنی کەسایەتییە. بەڵام ژمارەیەکی زۆر لە چارەسەرە بەڵگەدارەکان هەن کە کاریگەرن بۆ تێکچوونی کەسایەتی.

بەگشتی ئامانجی چارەسەرکردنی تێکچوونی کەسایەتی ئەمانەی خوارەوە لەخۆدەگرێت:

• کەمکردنەوەی دڵەڕاوکێی کەسی (subjective distress) و نیشانەکانی وەک دڵەڕاوکێ و خەمۆکی.
• یارمەتیدانی مرۆڤەکان بۆ تێگەیشتن لەو لایەنەی کێشەکانیان کە لە ناو خودی خۆیاندایە.
• گۆڕینی ڕەفتارە ناگونجاو و نەخوازراوەکانی کۆمەڵایەتی لەوانە بێباکی، گۆشەگیری کۆمەڵایەتی.
• دەستکاریکردنی تایبەتمەندییە کێشەدارەکانی کەسایەتی وەک وابەستەیی، بێمتمانەیی، خۆبەزلزانین.

چارەسەری دەروونی – Psychotherapy

هاوپەیمانی نیشتمانی بۆ نەخۆشییە دەروونییەکان (NAMI) چەندین جۆری چارەسەری دەروونی دەخاتە ڕوو کە ڕەنگە لە چارەسەرکردنی تێکچوونی کەسایەتیدا بەسوود بن:

چارەسەری ڕەفتاری دیالێکتیکی (DBT)

 فێری کارامەیی و ستراتیژییەکانی ڕووبەڕووبونەوە دەکات بۆ مامەڵەکردن لەگەڵ ئەو پاڵنەرانەی پەیوەستن بە زیانگەیاندن  بە خود ( self-harm ) و خۆکوشتن، ڕێکخستنی هەستەکان و باشترکردنی پەیوەندییەکان.

چارەسەری ڕەفتاری مەعریفی (CBT)

 کە ئامانجی ئەم جۆرە چارەسەر وەک لەلایەن NAMI ئاماژەی پێکراوە “ناسینەوەی بیرکردنەوە نەرێنییەکان و فێربوونی ستراتیژییەتی کاریگەری ڕووبەڕووبوونەوە”.

چارەسەری ئەقڵکاری دەروونی (MBT)

کە مرۆڤەکان فێری هەستکردن و بیرکردنەوە لە باری دەروونی خۆیان و کەسانی دیکە دەکات.

چارەسەری دەروونی داینامیکی (Psychodynamic therapy)

 کە جەختێکی زۆر لەسەر ئەقڵی نائاگا دەکاتەوە کە بیرکردنەوە، هەست و سۆز، پاڵنەری ئازاربەخش لەوێدا جێگیرکراون و بە ڕاستەوخۆ هەستیان پێ ناکرێت.

چارەسەری خێزانی (Family therapy )

کە لەم ماوەیەدا ئەندامانی خێزان فێردەبن کاردانەوە ناتەندروستەکان بەرامبەر یەکتر بگۆڕن و فێری توانای پەیوەندیکردنی کاریگەر دەبن.

دەرمان

دەرمان دەتوانێت بۆ چارەسەرکردنی خەمۆکی یان دڵەڕاوکێی پەیوەندیدار یان هاونەخۆشی بەسوود بێت. بەپێی نیشانەکانت، پزیشکی دەروونی لەوانەیە یەکێک یان زیاتر لەمانەی خوارەوەت بۆ بنووسێت:

• دەرمانی دژە دڵەڕاوکێ – Anti-anxiety medication))
• دژە خەمۆکی (Antidepressant)
• دژە دەروونی (Antipsychotic)
• جێگیرکەری باری دەروونی(Mood stabilizer)

ڕووبەڕووبوونەوە

فێربوونی چۆنیەتی ڕووبەڕووبوونەوەی تێکچوونی کەسایەتی کلیلی کارکردنە بە باشترین شێوە. جگە لە  هاوکاری پیشەیی وەک چارەسەرکار یان پزیشکی دەروونی، گرنگە هاوڕێیەک یان ئەندامێکی خێزان پاڵپشتت بکات  و بتوانێت یارمەتیت بدات کاتێک لەگەڵ هەستە بەهێزەکاندا کێشەت هەیە.

خۆت بناسە

تا زیاتر لەبارەی حاڵەتەکەتەوە بزانیت، باشتر توانای تێگەیشتن و ڕووبەڕووبوونەوەی نیشانەکانت دەبێت. هەروەها زانیاری سەبارەت بە بارودۆخەکەت دەتوانێت یارمەتیت بدات بۆ پاڵنەرێک بۆ مانەوەت لە خولی چارەسەرکردن لای چارەسەرکار یاخود دەروونپزیشک

ڕۆڵێکی کارا ببینە لە چارەسەرکردنەکەتدا

 کاتێک بۆ بیرکردنەوە لە ئامانجەکانی چارەسەرکردنت تەرخان بکە لە کاتی دانیشتنەکانی چارەسەرکردن و دوای دانیشتنەکانی چارەسەرکردن. تەنانەت ئەگەر هەست بە باشی نەکەیت، واز دانیشتنەکانت مەهێنە یان واز لە خواردنی دەرمانەکانت مەهێنە بەبێ ئەوەی قسە لەگەڵ چارەسەرکارەکە یان دەروونپزیشکەکە بکەیت.

ستراتیژییەکانی گرنگیدان بە خود (self-care)  پراکتیزە بکە

 وەرزشی بەردەوام و خشتەی بەردەوامی خواردن و خەوتن دەتوانێت یارمەتیدەر بێت بۆ ڕێگریکردن لە گۆڕانی باری دەروونی و بەڕێوەبردنی دڵەڕاوکێ و فشار و خەمۆکی. هەروەها گرنگە خۆت بەدوور بگرێت لە ماددە هۆشگۆڕەکانی  وەک کهول، کە دەتوانێت نیشانەکان خراپتر بکات و کارلێک لەگەڵ دەرمانەکاندا بکات.

بۆ بینینی بابەتی زیاتر پەنجە لەسەر وێنەکە داگرە

سەرچاوەکان

1. Merck Manual. Overview of Personality Disorders.
2. American Psychiatric Association. Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders. 5th ed. Washington D.C.: 2013.
3. Grant BF, Chou SP, Goldstein RB, et al. Prevalence, correlates, disability, and comorbidity of DSM-IV borderline personality disorder: Results from the Wave 2 National Epidemiologic Survey on Alcohol and Related Conditions. J Clin Psychiatry. 2008;69(4):533-545.
4. Johnson JG, Cohen P, Smailes EM, Skodol AE, Brown J, Oldham JM. Childhood verbal abuse and risk for personality disorders during adolescence and early adulthood. Compr Psychiatry. 2001;42(1):16-23. doi:10.1053/comp.2001.19755
5. American Psychological Association. What causes personality disorders?.
6. National Alliance on Mental Illness. Psychotherapy.
7. National Institute of Mental Health. “Bipolar Disorder.” National Institute of Mental Health (NIMH), 2020, www.nimh.nih.gov/health/topics/bipolar-disorder#:~:text=Bipolar%20disorder%20(formerly%20called%20mani
8. Hall-Flavin, Daniel K. “Severe, Persistent Depression.” Mayo Clinic, Mayo Clinic, 2017, www.mayoclinic.org/diseases-conditions/depression/expert-answers/clinical-depression/faq-20057770.
9. Gordon, Sherri. “How to Recognize Verbal Abuse and Bullying.” Verywell Mind, Verywellmind, 2 Nov. 2017, www.verywellmind.com/how-to-recognize-verbal-abuse-bullying-4154087.

ئامیگدالا

ئامێگدالا پێکهاتەیەکی بچووکی شێوە بادەمیە و لە قووڵایی لاجانکە پلی مێشکدا
هەڵ کەوتووە. ئەمیگدالا یەکێکە لە پێکهاتەکانی سیستەمی لیمبیک کە جگە لە
دروستبوونی بیرەوەری بەرپرسە لە کۆنترۆڵ کردنی هەست و ڕەفتارەکان، وە
ڕۆڵێکی گرنگی هەیە لە پرۆسێسکردن و ڕێکخستنی هەستەکان، بەتایبەتی ترس و
دڵەڕاوکێ.

ئامێگدالا ئەناتۆمی(amygdalla’s anatomy):

پڕۆگرامی چالاککردنەوەی مێشک و یادگە – نهێنی ڕاستەقینە بۆ گەیشتن بەو پەڕی سەرکەوتن لە ژیاند

جۆرەکانی تێکچونی قسە کردن

• 1-تێکچون لە بیستن
• 2-تێکچون لە درکاندن
• 3-تێکچون لە قسەکردن
• 4- تێکچون لە زمان

ئەم چوار جۆرە بسەر هە موو تێکچونەکان و ئاستەنگەکانی قسەکردن لای مرۆڤ دەگرێتەوە هەر یەک لەم جۆرانە لای منداڵانی توشبوی ئۆتیزم هەیە

ئەفازیا ،ستەمەرینگ، هایپەر دیسئۆردەر،شەلەل دەماغ،کەم توانایی بیستن

دەشێت بە پێی ڕێژەی توندی ئەو حاڵەتانە ئەو ئاستەنگانەی لە سەرەوە باسمان کرد ڕو بدەن، چارەسەری هەر یەکەیان جیایە لەگەڵ ئەوی تر.

پڕۆگرامی چالاککردنەوەی مێشک و یادگە – نهێنی ڕاستەقینە بۆ گەیشتن بەو پەڕی سەرکەوتن لە ژیاند

ئایا زمان لە کوێ سەنتەر کراوە؟

زمان لە نیوەگۆی چەپی مێشکەشارەزایان ئێکی دێنن لەسەر دو بنەما دەربارەی نیوە گۆی چەپ و نیوە گۆی ڕاستی مێشک کە لە ڕوی فیزیکیەوە  هەردوو نیوە گۆکە وەوو یەک نین .

نیوە گۆی چەپ گەورەترە لە نیوە گۆی ڕاست

توانای بەکار هێنانی زمان و ئاخاوتن لای کچان زیاترە لەگەڵ کوڕ، چونکە لای چەپی مێشک بەرپری سەنتەری قسەکردنو ئاخاوتنە لە مرۆڤدا، بەڵام لەگەڵ ئەوەی نیوەگۆی لای ڕاست توانای بەرهەم هێنانی زمانی نیە، لە هەمانکاتدا سەلمێنراوە  کە نیوە گۆی ڕاست توانی هەیە کە تێپگات  لە هەندێک زمان، هەروەها دەورێکی باڵا دەبینێت لە درکپێ کردنی بینینی شوێن و شێوەو قەبارە. هەر بۆیە پیاوان لە مە باڵاترن لە بینینی شوێن و شێوەو قەبارەو وردبینی لە شتەکان.

گرفتەکانی زمان و قسەکردن لای منداڵانی ئۆتیز م و منداڵانی تر یەکیکە لەو گرفتانەی تر کە دەبێتە بەر بەست لە بەردەم  ژیانی ڕۆژانەیان و دەربڕینی پیتەکان و وشەکان کە کاریگەرترین گرفتە بە تایبەت لای منداڵانی ئۆتیزم

هۆکارەکانی دواکەوتنی قسە کردن لای منداڵ.

ئەم گرفتە ڕوبەڕوی زۆرێک لە منداڵان دەبێتەوە درەنگ دەست کردنیانە بە قسەکردن یاخود دواکەوتنی وشەی ناڕێک و ناتەواو لە پیت دەربڕین کە ئەمەش هۆکاری ئاشکراو شاراوەو ڕاستەو خۆو ناڕاستەوخۆی هەیە.

• هۆکارەکان:-
•  1_تەماشاکردنی کاتێکی زۆری لە ڕادەبەدەری (تیڤی) و شاشە زیرەکەکان
• 2_کەمترین ماوەی پێکەوەبونی منداڵ لەگەڵ دایکی و باوکی و نەدواندنیان.
• 3_هەبونی کێشە لە دەزگای بیستن و گرفتی عەقڵی
• 4_مامەڵەکردن لەگەڵ منداڵ بە زیاتر لە زمانێک پێش جێگر بوونی زمانی دایکی .
• 5_نەبەخشینی نمونەو وشەی ڕاست بە منداڵ کاتێک منداڵ وشەکان بە هەڵە تێدەگات وبەکاریان دێنێت.
• 6_نەبونی هاندانی منداڵ لەسەر تێکەڵاوبونی لەگەڵ کەسانی ترو منداڵانی ترپەیوەندی کردن لە گەڵیان.
• 7_بونی ناتەواوی لە زمان وەک درێژی یان کورتی زمان .
• 8_بوونی ناتەواوی و ناڕێکی لە ددانەکان یاخود گەورەیی لە ددانی پێشەوە یاخو کێشە لە مەڵا شوی .

ڕێگاكانی چاره‌سه‌ری: چۆن ده‌توانین هاوكاری ئه‌و كه‌سانه‌ بكه‌ین كه‌ كێشه‌ی قسه‌كردنیان هه‌یه‌؟

پێویسته‌ ئه‌و كه‌سانه‌ی كێشه‌ی قسه‌كردنیان هه‌یه‌ سه‌ردانی كه‌سانی پسپۆڕی وه‌كو (ده‌روونناس، پزیشكی ده‌روونی، پزیشكی قوڕگ و لوت و گوێ) بكه‌ن. بۆ ئه‌وه‌ی راستی شڵه‌ژانه‌كان دیاری بكرێت و چاره‌سه‌ری پێویست وه‌ربگرن.

ده‌توانرێت سوود له‌م خاڵانه‌ی خواروه‌ وه‌ربگرین بۆ چاره‌سه‌ركردنی حاڵه‌ته‌كانی كێشه‌ی ده‌ربڕین:

1. فێركردنی شێوازی قسه‌كردنی گونجاو و ده‌ربڕینی گونجاوی پیته‌كانت.
2. له‌ ڕێگه‌ی هه‌ندێ ته‌كنیكی تایبه‌ته‌وه‌ تاك فێری ده‌ربڕینی ئه‌و پیتانه‌ بكرێت كه‌ ده‌ربڕینیان قورسه‌.
3. چاره‌سه‌ركردنی كه‌موكوڕیه‌كانی (زمان، لووت، گوێ و لێو).
4. تاك فێری چۆنیه‌تی شێوازی هه‌ناسه‌ هه‌ڵكێشان و هه‌ناسه‌ دانه‌وه‌ بكرێت بۆ ئه‌وه‌ی له‌ ڕێگا‌یه‌وه‌ پیته‌كان باشتر ده‌رببڕێت.
5. ئاستی متمانه‌به‌خۆبوون و بڕوابه‌خۆبوونی تاك به‌رز بكرێته‌وه‌، نه‌وه‌كو هه‌ست به‌كه‌می بكات و متمانه‌ی به‌خۆی لاواز بێت.

بۆ بینینی بابەتی زیاتر دەست لەسەر وینەکان داگرە

٥ ڕێگا بۆ بە مانادارکردنی فێربوون لای خوێندکار

دێنیس ڕێلۆخۆ – دامەزرێنەری Psychreg

لە ماوەی هەشت ساڵی ڕابردوودا کە لە کەرتی پەروەردەدا کارم کردووە، هەمیشە ڕووبەڕووی ئەو ئاڵەنگارییە بوومەتەوە کە ئەزموونێکی فێرکاری مانادار بۆ خوێندکارەکانم دروست بکەم. واتە دروستکردنی پەیوەندی لە نێوان گەشتی فێربوونی خوێندکار و پەیوەستکردنی ژیانیانیانەوە.
چەند ساڵێک لەمەوبەر، کاتێک کۆرسێکی ناساندنی دەروونناسیم دەوتەوە، لە خۆمم پرسی: ‘لە چ ڕوویەکەوە فێربوون دەربارەی تیۆری فرۆید دەتوانێت یارمەتیان بدات لە پیشەی داهاتوویاندا؟’ وەڵامەکان هەمیشە ڕاستەوخۆ نین لەبەرئەوەی دەروونناسی زیاتر تیۆرییە نەک پراکتیکی.
دواتر بۆم دەرکەوت کە بۆ ئەوەی مامۆستایەکی کاریگەر بم، نابێت زۆر سەرنجم لەسەر گەیاندنی وانەکە بێت بەبێ ئەوەی باس لە ‘بۆچی’ بکەم… پێشکەش نەکردنی هۆکارێکی ڕاستەقینە ڕەنگە یەکسان بێت بە نەبوونی مانا. بەبێ مانا، ڕەنگە خوێندکار گرفتی کەمی پاڵنەری هەبێت بۆ ئەوەی فێرببێت.

پڕۆگرامی چالاککردنەوەی مێشک و یادگە – نهێنی ڕاستەقینە بۆ گەیشتن بەو پەڕی سەرکەوتن لە ژیاند

لێرەدا پێنج خاڵ دەخەینەڕوو کە یارمەتیت دەدەن مانا بخەیتە ناو وانەکانتەوە:

1. تاکو دەتوانیت ناوەڕۆکی بابەتەکە مانادار بکە : ئەمە دەتوانرێت بەدەست بهێنرێت کاتێک دەرفەتێک بۆ خوێندکاران دەڕەخسێت کە چالاکییەکانی پۆلەکەیان ببەستنەوە بە ئەزموونەکانی ژیانی ڕاستەقینە. گرنگە ئەم بنەمایە لەبەرچاو بگیرێت، بەتایبەتی بە بابەتە ورد و ئاڵۆزەکاندا. لەوانەیە بتەوێت چالاکییە داهێنەرەکانی وەک چیرۆکگێڕان، هونەر، گرافیک و تەکنیکەکانی یادگە بەکاربهێنێت. هەروەها ناوەڕۆکی مانادار دەبێ هەڵسەنگاندنی مانادار بەدوای خۆیدا بهێنێت.
2. بە ڕێبازێکی خوێندکار سەنتەری وانەکان پێشکەش بکە: کاتێک خوێندکاران زیاتر بەشدارن لە پرۆسەی ئەزموونی فێربوونیان، لە کۆتاییدا باشتر لە ئامانجی وانەکە تێدەگەن و زیاتر وابەستەی دەرئەنجامەکانی فێربوون دەبن و کەڵکی لێوەردەگرن. پرسیاری کراوەیان لێ بکە ( پرسیاری کراوە واتە ئەو پرسیارانەی وەڵامەکانیان بەڵێ و نەخێر نییە، بەڵکو پێویستە تاک بیر لە وەڵامەکەی بکاتەوە و شرۆڤەی بابەتەکە لە زەینی خۆیدا بکات)، هانی گیانی هاوکاری و پڕۆژەی گروپی لەناو خوێندکاران بدە، و ئەرکیان پێ بدە کە بواریان پێبدات ئەو شتانەی فێریبوون دووبارە کۆی بکەنەوە و بەرهەمی لێ دروست بکەن بە شێوازی فرەچەشن.
3. پەرەپێدانی خۆناسین و خۆفێرکردن: ئامانجی سەرەکی فێربوون، بە پێچەوانەی پەروەردە، یارمەتیدانی فێرخوازانە کە لە داهاتوودا بە باشی کار بەوە بکەن کە فێری بوون. مۆدێلی سیستەمی ژینگەیی زانین ڕەنگە بەسوود بێت (knowledge ecosystem model )، ئەم سیستەمە دەتوانێت لە شێوەی پێشکەشکردنی خولی زیادە، ڕێکخستنی بۆنە و ئاهەنگەکانی قوتابخانە، و یەکخستنی بەکارهێنانی سۆشیال میدیا بێت، یاخود هەر چالاکیەک کە وابکات فێرخواز ئەوەی خوێندوویەتی بەرجەستەی بکات و بەجۆرێکی لێبکات بتوانێت لە ژیانی چۆن سوود لەو بابەتانە وەربگرێت. سەرەڕای ئەوەش، گرنگە ڕێگە بدرێت خوێندکاران بزانن کە لە سەرووی هەموو شتێکەوە فێربوون پرۆسەیەکی کەسییە و زۆرینەی خوێندکار پێویستە خۆی جگە لە ماموستا بیکات.
4. جیهانی ڕاستەقینە بهێنە ناو پۆلەکەتەوە: هەر جارێک هەوڵدەدەین کێشەیەک بە شێوەیەکی داهێنەرانە چارەسەر بکەین، یان بە شێوەیەکی گاڵتە ئامێز یاخود بەشێوەی چیرۆک بیر لە شتێک بکەینەوە، پەیوەندی فیزیکی لە مێشکماندا بەرهەم دەهێنین. وە چ ڕێگەیەکی خۆشتر هەیە بۆ بەدەستهێنانی ئەمە لەوەی بیر لەو کێشانە بکەینەوە کە لە ژیانی ڕۆژانەماندا تووشی دەبین. دەتوانیت خوێندکاران بە لێکۆڵینەوەکانی جیهانی ڕاستەقینە ئاشنا بکەیت، فیلمێکی دیکۆمێنتاریی پیشان بدەیت، گوێ لە پۆدکاستەکان بگرێت، یان تەنانەت هانیان بدەیت بۆ ‘بڵاوکردنەوەی’ کارەکانیان (واتە لە ڕێگەی نوسینی بابەتەەوە، دروستکردنی ڤیدیۆیەکی یوتیوب، یان بەشداریکردن لە ڕووداوەکانی هاوشێوەی قسەکانی TED).
5. زانیاری و سەرچاوەی جیاواز هاوبەش پێبکە: وەک مامۆستایەک تۆ ناچار نیت بە وەڵامدانەوەی هەموو پرسیارەکان کە لەلایەن خوێندکارانەوە ئاڕاستەت دەکرێت. لەوانەیە بتەوێت داوای ستراتیژی لە خوێندکارەکان بکەیت کە چۆن بەدوای وەڵامی ئەو پرسیارە بگەڕێن کە لە تۆیان کردووە، ئەمەش بۆ ئەوەی هەمیشە بەدوای سەرچاوەدا بگەڕێ بۆ ئەوەی هەم خۆی فێرببێت هەم هاوکاری تۆش بێت. لە بەریتانیا، TES’‘ کتێبخانەیەکی فراوانە لە کەرەستەی فێرکاری کە هەموویان لەلایەن مامۆستایانەوە دروستکراون و دانراون بۆ خزمەتی خوێندکار وەک بەکارهێنانی سەرچاوەی جیاواز، هەموو جۆرە کەرەستەیەکی پۆل هەیە لەوانە پلانی وانەکان، ڤیدیۆ، پێشکەشکردنی پاوەرپۆینت، یاری، مەتەڵ، کویز، لاپەڕەی فێرکاری.

بەهیوای ئەوەی ئەم ئامۆژگاریانە یارمەتیت بدەن باشتر لە پۆلدا بگەڕێیت و ئەزموونێکی فێرکاری مانادارتر و پەیامدارتر پێشکەش بە خوێندکارەکانت بکەیت. بەڵام لەوەش گرنگتر، هەموو دەرفەتێک بەکاربهێنە بۆ ئەوەی گفتوگۆ لەگەڵ خوێندکارەکانت بکەیت سەبارەت بەوەی چی بۆ ئەوان گرنگە. بە وردی چاودێرییان بکە و سەرنجی بەرژەوەندی و ئامانجەکانیان بدە و دڵنیابە کە ئەمانە لەبەرچاو دەگریت لە کاتی ئامادەکردنی وانەکەی ڕۆژەکەتدا.

بۆ بینینی بابەتی زیاتر دەست لەسەر وینەکان داگرە

هێزی ‌هاندان  The Power of Motivation

پێشەکی

هاندان هێزی بزوێنەری ڕەفتاری مرۆڤە، تاکەکان پاڵدەنێت بۆ دانانی ئامانج و هەنگاونان و بەردەوامبوون لە بەرامبەر ئاڵەنگارییەکاندا. ڕۆڵێکی گرنگی هەیە لە گەشەکردنی کەسی و دەستکەوت و خۆشگوزەرانیدا (well-being). لەم بابەتەدا، ئێمە بەدواداچوون بۆ هێزی هاندان دەکەین، بەدواداچوون بۆ میکانیزمە بنەڕەتییەکانی، و هەندیك لە تیۆرییە تیۆرییە جۆراوجۆرەکان و ستراتیژییە پراکتیکییەکانی بۆ بەکارهێنانی تواناکانی دەکەین. بە تێگەیشتن و پەروەردەکردنی هاندان، تاکەکان دەتوانن توانا شاراوەکانیان بکەنەوە و لە ژیانی کەسی و پیشەیی خۆیاندا بگەنە ئاستێکی بەرزتر و باشتر.

سروشتی هاندان

هاندان ئاماژەیە بۆ ئەو پرۆسە ناوخۆییانەی کە دەستپێشخەری و ڕێنمایی و بەردەوامی ڕەفتارەکان دەکەن. تێکەڵەیەک لە هۆکارە بایۆلۆژی و دەروونی و کۆمەڵایەتییەکان لەخۆدەگرێت کە کاریگەرییان لەسەر ئەو هەڵبژاردنانە هەیە کە دەیکەین، ئەو هەوڵانەی کە  لە وەبەرهێنان سەرفی دەکەین هەروەها ئەو کۆڵنەدانانەی کە نیشانی دەدەین. هاندان سیفەتێکی جێگیر نییە؛ دەتوانێت لە چڕیدا بگۆڕێت و بە تێپەڕبوونی کات بگۆڕێت، ئەمەش وای لێدەکات ببێتە هێزێکی دینامیکی لە ژیانماندا.

هاندانە ناوەکی و دەرەکییەکان

دەتوانرێت هاندان بۆ دوو جۆری سەرەکی پۆلێن بکرێت: ناوەکی و دەرەکی. هاندانە ناوەکییەکان لە هۆکارە ناوخۆییەکانەوە سەرهەڵدەدات، وەک چێژوەرگرتنی کەسی، زانینخوازی. لە بەرامبەردا هاندانە دەرەکییەکان لە پاداشتی دەرەکی، ناسینەوە، یان دوورکەوتنەوە لە دەرئەنجامە نەرێنییەکان سەرچاوە دەگرێت. تێگەیشتن لە یاری نێوان ئەم دوو جۆرە هاندانە زۆر گرنگە بۆ پەروەردەکردنی هاندانێکی درێژخایەن و بەردەوام.

تیۆری خود دیاریکردن – Self-Determination Theory

تیۆری خۆدیاریکردن (SDT) تیۆرێکی دیارە لە بواری هانداندا، جەخت لەسەر گرنگی سێ پێداویستی دەروونی بنەڕەتی دەکات کە بریتین لە (سەرکردایەتی خود، لێهاتوویی، پەیوەندی). سەرکردایەتی خود ئاماژەیە بۆ هەستی سەربەخۆیی تاک لە سەربەخۆبوون و هەڵبژاردنەکانیدا، لێهاتوویی هەستکردن ،بە کاریگەری و شارەزایی لەخۆدەگرێت لە بوارێکدا. پەیوەندیکردن، پەیوەندیی مانادار و پشتیوانی کۆمەڵایەتی بەدوای خۆیدا دەهێنێت. جێبەجێکردنی ئەم پێداویستیانە هاندانێکی ناوەکی پەروەردە دەکات و خۆشگوزەرانی بەرەوپێش دەبات.

پڕۆگرامی چالاککردنەوەی مێشک و یادگە – نهێنی ڕاستەقینە بۆ گەیشتن بەو پەڕی سەرکەوتن لە ژیاند

دانانی ئامانج و گەیشتن

دانانی ئامانجی ڕوون و تایبەتمەند، ستراتیژییەکی بەهێزە بۆ بەرزکردنەوەی هاندان و ئاڕاستەکردنی ڕفتار.کاتێک تاکەکان ئامانجەکانیان بە باشی دیاری کراوە، ئەگەری ئەوە زیاترە کە هاندانێکی بەرز، سەرنجی تەرکیز و زیادبوونی هەوڵ بەرەو گەیشتن بە ئامانجەکان ئەزموون بکەن.

ڕۆڵی بیرکردنەوە

ئەقڵ، ئاماژەیە بۆ بیروباوەڕی تاکەکان سەبارەت بە توانا و زیرەکی خۆیان. هەوڵە نایابەکانی  دکتۆر کارۆل دویک (Carol Dweck) لە پەرتووکەکەیدا بەناوی ئەقڵیەت (mindset) ، تیشک دەخاتە سەر جیاوازی نێوان (بیرکردنەوەی جێگیر)، کە تواناکانی تاک وەک زگماکی و نەگۆڕ سەیر دەکرێن، لەگەڵ (بیرکردنەوەی گەشەسەندوو) کە تواناکان بە شێوەیکی کە دەتوانی گۆڕانکاری تێدا بکەیت لە ڕێگەی هەوڵدان و فێربوونەوە سەیر دەکات. چاندنی بیرکردنەوەی گەشەکردن: خۆڕاگری، هەوڵدان و ئامادەیی بۆ وەرگرتنی ئاستەنگەکان بەرەوپێش دەبات، هاندان و گەشەپێدانی کەسی پەرە پێدەدات.

هاندان و ڕێکخستنی سۆزداری

هاندان لە نزیکەوە لەگەڵ هەستەکاندا پەیوەندییەکی بەهێزیان هەیە، چونکە زۆرجار ئارەزوو و خولیا و ئاواتەکانمان بەهۆی ئەزموونە سۆزدارییەکانەوە بەردەوامیان پێدەدرێت. کارامەییەکانی ڕێکخستنی سۆزداری (Emotional regulation skills)، وەک ناسینەوە و بەڕێوەبردنی هەستەکان بە شێوەیەکی کاریگەر، ڕۆڵێکی گرنگ دەگێڕن لە بەردەوامبوونی هاندان. زیرەکی سۆزداری (Emotional intelligence) کە خودئاگایی (self-awareness)، ڕێکرخراوی خودی  (self-regulation)، هاوسۆزی (empathy) و کارامەیی کۆمەڵایەتی لەخۆدەگرێت، دەتوانێت ئاسانکاری بۆ ڕێکخستنی هەستەکان لەگەڵ ئامانجەکان بکات و هاندانەکان بەردەوامی پێبدات.

دروستکردنی ژینگەیەکی هاندان

ئەو ژینگەیەی کە تاکەکان تێیدا کاردەکەن کاریگەرییەکی بەرچاوی لەسەر هاندانەکانتان هەیە. دروستکردنی ژینگەیەکی پاڵپشت و هاندان ئامڕازەکانی وەک هەبوونی چاوەڕوانییە واقعییەکان لە تۆ لەلایەن کەسانی چواردەورتەوە، هەبوونی ژینگەیەکی پاداشت، پێدانی دەرفەتەکان بۆ باشترکردنی کارامەییەکانت لەخۆ دەگرێت. تێگەیشتن لە کاریگەری ژینگە هانی تاک دەدات کە دەوروبەرەکەیان دیزاین بکەن بۆ ئەوەی ئەوپەڕی هاندانیان هەبێت.

کاریگەری پاداشت لەسەر هاندان

پاداشت بە ئامانجی هاندان دەتوانێت هاندانێکی بەهێز بێت، بەڵام کاریگەرییەکەی بەندە جۆری هاندانەکەوە. بۆ نمونە، پاداشتە دەرەکییەکان کە لەلایەن کەسانی چواردەورتەوە پێت دەدرێت، زۆرینەی کات دەبێتە هاندانێکی باش بۆ بەردەوام بوون لەسەر ئەو کارەی پێویستە ئەنجامی بدەیت، بەڵام هەندێک جاریش دەبێتە هۆی ئەوەی کە خووگرتووی بیت کە پاداشتی دەرەکی بۆ بەردەوام بوون لەسەر کارێک،  ئەمەش وا دەکات گەر پاداشتە دەرەکیەکە نەمێنێت تۆ چیتر ناتوانیت بەباشی لەو کارە بەردەوام بیت،هەربۆیە زۆرکات هاندانی دەرەکی گەر بە شێوەکی دروست بیری لێ نەکرێتەوە و بە شێوەیەکی دروست نەدرێت بە کەسەکان دەکرێت ببێتە هۆی تێکدانی هاندانی ناوەکی بە ئاستێکی بەرچاو.

هاندان لە شوێنی کاردا

هاندان لە شوێنی کاردا زۆر گرنگە بۆ زیادکردنی بەرهەرمداری، ڕەزامەندی لە کارو پیشەی خۆت، هەروەها سەرکەوتنی ڕێکخراوەیی. تێگەیشتن لەو هۆکارانەی کە هاندانەکانی کارمەند بەرزدەکاتەوە، دەتوانێت یارمەتی خاوەنکارەکان بدات ژینگەیەک دروست بکەن کە بەشداریکردن و ئەدای بەرز پێشکەشبکات. توخمە سەرەکییەکان بریتین لە دابینکردنی کاری مانادار، پێدانی دەرفەتەکان بۆ گەشەکردن و پێگەیاندنی تاک، باسکردن و بەنرخدانانی دەستکەوتەکان، هەروەها چاندنی کلتورێکی ڕێکخراوەیی ئەرێنی و پشتیوانیکەر.

بەردەوامبوونی هاندەرە درێژخایەنەکان

بەردەوامبوونی هاندان لە درێژخایەندا پێویستی بە هەوڵ و ستراتیژی بەردەوام هەیە بۆ زاڵبوون بەسەر ئاستەنگ و پاشەکشەکاندا. هەندێک لە ڕێگا کاریگەرەکان بریتین لە دابەشکردنی ئامانجەکان بۆ هەنگاوی بچووکتر و کرداری، خەڵاتکردنی خود لە پڕۆسەی هەنگاونان لە ڕێگەکەدا، داوای پشتگیری کۆمەڵایەتی، پاراستنی بیرکردنەوەی ئەرێنی و گرنگیدان بە خودی خۆت. سەرەڕای ئەوەش، پەروەردەکردنی هەستکردن بە ئامانج و پەیوەندیکردن لەگەڵ بەها ناوەکییەکان دەتوانێت سەرچاوەیەکی بەردەوامی هاندان بێت.

پوختەی بابەت

• هاندان هێزێکی بەهێزە کە ڕەفتاری مرۆڤەکان دەباتە پێشەوە، کاریگەری لەسەر هەڵبژاردن و کردار و بەردەوامیمان هەیە.
• دەتوانرێت پۆلێن بکرێت بۆ هاندانە ناوەکییەکان کە لە هۆکارە ناوخۆییەکانەوە سەرهەڵدەدەن و هاندانە دەرەکییەکان کە لە پاداشت یان دەرئەنجامە دەرەکییەکان سەرچاوە دەگرن.
• تیۆری خۆدیاریکردن تیشک دەخاتە سەر گرنگی سەربەخۆیی، لێهاتوویی و پەیوەندی لە پەروەردەکردنی هاندانە ناوەکییەکان.
• دانانی ئامانج، بیرکردنەوە، ڕێکخستنی سۆزداری و دروستکردنی ژینگەیەکی هاندان توخمە سەرەکییەکانن لە بەردەوامبوونی هانداندا.
• پاداشت و هاندانەکان دەتوانن هاندانێکی کاریگەر بن ئەگەر لەگەڵ هاندانە ناوەکییەکان هاوتەریب بن.
• ·  لە شوێنی کاردا هاندان ڕۆڵێکی گرنگ دەگێڕێت لە بەرهەمهێنان و ڕەزامەندی لە کاردا.
• بەردەوامبوونی هاندانە درێژخایەنەکان پێویستی بە ستراتیژییەکانی وەک بەش بەش کردنی ئامانجەکان، خەڵاتکردنی خۆت بە هەنگاونان، داوای پشتیوانی لە کەسانی دیکە، بەردەوامبوون لە بیرکردنەوەی ئەرێنی و پەیوەندیکردن بە بەها ناوەکییەکان هەیە.
• تێگەیشتن و پەروەردەکردنی هاندان تاکەکان بەهێز دەکات بۆ کردنەوەی تواناکانیان، زاڵبوون بەسەر ئاڵەنگارییەکاندا و ژیانێکی ئامانجدارتر ببەنە سەر.

بۆ بینینی بابەتی زیاتر دەست لەسەر وینەکان داگرە