Category: general

تیۆری مرۆڤدۆستی کارل ڕۆجەرز و بەشدارییەکانی لە دەروونناسیدا

کارل ڕۆجەرس (Carl Rogers) (١٩٠٢-١٩٨٧) دەروونناسێکی مرۆڤدۆستی (humanistic)  بوو کە بە تێڕوانینەکانی سەبارەت بە چارەسەری پەیوەندی (therapeutic relationship)  و تیۆرییەکانی کەسایەتی و هێنانەدی خود (self-actualization) ناسراوە.

ڕۆجەرس پێی وابوو بۆ ئەوەی مرۆڤ گەشە بکات:

• پێویستی بە ژینگەیەک هەیە کە بەتەواوی خودی خۆی بێت (بیروڕا و هەست و سۆزەکان و زانیارییەکانی بە شێوەیەکی ئازادانە بڵاوبکاتەوە لەو ڕێگەیەوە پەیوەدنییەکانی بەهێزتر بکات کە ئەمە پێێ دەوترێت Self-disclosure).
• ·         قبوڵکراوبێت بەبێ دانانی مەرج و یاسا.
• هاوسۆزی هەبێت (empathy) واتە گوێی بۆ بگیرێت و کەسانێک هەبن لێی تێبگەن.

بەبێ ئەم سیفەتانە پەیوەندیەکان و کەسایەتی تاک بە شێوەیەکی وەک پێویست گەشە ناکات، وەک چۆن درەختێک بەبێ تیشکی خۆر و ئاو گەشە ناکات.

ڕۆجەرس پێی وابوو کە هەموو مرۆڤێک دەتوانێت بە ئامانج و خواست و ئارەزووەکانی بگات.  ئەمەش کاتێک کە قبوڵکردنی خودی زیاتر بێت. ئەمە یەکێک بوو لە گرنگترین بەشدارییەکانی کارل ڕۆجەرس لە دەروونناسیدا.

گەشەکردنی کەسایەتی

سەنتەری تیۆری کەسایەتی ڕۆجەرس چەمکی خودە( self or self-concept). ئەمەش بەم شێوەیە پێناسە دەکرێت: “کۆمەڵە تێڕوانین و باوەڕەی تاکە  سەبارەت بە خودی خۆی”.

خود (self) زاراوەیەکی مرۆڤدۆستانەیە (humanistic term) بۆ ئەوەی سەرنج بدەم کە  من وەک مرۆڤێک بەڕاستی کێم. خود کەسایەتی ناوەکی ئێمەیە، دەتوانرێت بە ڕۆح (soul)، یان دەروونی فرۆید (Freud’s psyche ) بیچوێنین. خود لە ژێر کاریگەری ئەو ئەزموونانەدایە کە مرۆڤ لە ژیانیدا هەیبووە و هەیەتی، هەروەها لێکدانەوەکان و تێگەیشتنیان لەو ئەزموونانە. دوو سەرچاوەی بنچینەیی کاریگەرییان لەسەر چەمکی خود هەیە:

• ئەزموونەکانی منداڵی (childhood experiences).
• هەڵسەنگاندنی کەسانی دیکە(evaluation by others).

بەپێی قسەکانی ڕۆجەرس، ئێمە دەمانەوێت هەست بکەین، ئەزموون بکەین و ڕەفتار بکەین بە شێوەیەک، لەگەڵ  ئەو وێنەی کە بۆخۆمان هەمانە بگونجێت (self-image) ئەمەش ڕەنگدانەوەی ئەوەیە کە ئێمە حەز دەکەین لە وێنە خودییە نمونەییەکەمان بچین(ideal-self) (تێبینی: مەبەست لە self-image  ئەو وێنەیە کە بۆ خودی خۆت ئێستا هەتە واتە ئێستا خۆت چۆن دەبینیت لەوانەشە خۆت بەتەواوەتی هەست بەو وێنەیە نەکەیت، هەروەها idea- self  مەبەست لە ئەو وێنەیە کە حەز دەکەیت بەو جۆرە بیت). تا وێنەی خۆمان و وێنە خودییە نمونەییەکەمان لە یەکتر نزیکتر بن، هەستی بەهای خودیمان (self-worth) زیاتر دەبێت.

ڕێبازی مرۆڤدۆستی دەڵێت خود (self) لە چەمکگەلێک پێکهاتووە کە تایبەتن بە خودی خۆمانەوە. چەمکی خود (self) سێ پێکهاتە لەخۆدەگرێت:

بەهای خود (Self-worth)

بەهای خود یان خود شکۆفایی (self-esteem) ئەو شتانە لەخۆدەگرێت کە ئێمە لەبارەی خۆمانەوە بیری لێدەکەینەوە و هەستی پێدەکەین. ڕۆجەرس پێی وابوو هەستکردن بە بەهای خود لە سەرەتای منداڵیدا پەرەی سەندووە و لە کارلێکی منداڵ لەگەڵ دایک و باوکدا دروست بووە، هەروەها لەگەڵ گەورەبوونی منداڵ و کارلێککردنی لەگەڵ کەسانی دیکە، کاریگەری لەسەر هەستکردن بە بەهای خودی دەبێت.

وێنەی خود (Self-image)

چۆن خۆت دەبینیت؟ چۆنیەتی بینینی خۆمان کاریگەری گەورەی هەیە لەسەر تەندروستی دەروونیمان. لە ئاستێکی سادەدا، ڕەنگە خۆمان وەک کەسێکی باش یان خراپ، جوان یان ناشرین ببینین یان هەست پێبکەین. وێنەی خود کاریگەری لەسەر چۆنیەتی بیرکردنەوە و هەستکردن و هەڵسوکەوتی مرۆڤ لە جیهاندا هەیە، بەو مانایەی بابەتێکی جیهانییە و کاریگەری تاکە جیاوازەکان لەسەر یەکتری زۆرە هەرچەندە نەتەوەکانیشیان لەیەک جیاواز بن. هەروەک ئەوەی کە کەسێک شێوەیەکی سروشتی هەیە بەڵام لە شێوەی ڕازی نییە چونکە کۆمەڵێک پێوەری جیهانی دانراوە بۆ جوانی کە لە ڕاستیدا بوونیان نییە و ئەم کەسەش بەپێی پیوەرەکان جوان نییە، هەربۆیە ئەمە کاریگەری گەورەی لەسەر وێنەی خۆی بۆ خودی خۆی دروست دەکات بە شێوەیەکی خراپ.

وێنەی نمونەیی خود (Ideal-self)

ئەو وێنەیەیە کە ئێمە حەز دەکەین بین( تێبینی: مەبەستمان لەو وشەی وێنە تەنها شێوەی جەستە و ڕووکاری دەرەوە نییە، بەڵکو شێوەی جەستە و ڕووخسار، دەستکەوت و ئامانجەکانمان، کەسایەتییمان، ئاستی زانستیمان، ڕێژەی داهاتمان، ڕێژەی ئیمانمان هتد….. واتە هەر شتێک پەیوەندی بە ئێمەوە هەبێت).  وێنەی خود بابەتێکی داینامیکییە – واتە هەمیشە لە گۆڕاندایە بە درێژایی ژیان. ئەو وێنە نمونەییەی کە لە منداڵیدا هەیە هەمان وێنە نییە کە لە هەرزەکارێکدا هەیە ئەویش هەمان وێنە نییە کە لە کەسێکی پێگەیشتوودا هەیە.

ڕێزگرتنی ئەرێنی و بەهای خۆت

کارل ڕۆجەرز منداڵی بەو شێوەیە سەیر کردووە کە دوو پێویستی سەرەتایی هەیە:

• ڕێز و پیزانینی ئەرێنی (positive regard)  لەلایەن کەسانی دیکەوە
• بەهای خود (self-worth).

چۆن بیر لە خۆمان دەکەینەوە؟ چۆن لە خۆمان دەڕوانین؟ هەستەکانمان بە بەها و گرنگی خۆمان چۆنە؟ وەڵامی ئەم پرسیارانە گرنگییەکی بنەڕەتی هەیە هەم بۆ تەندروستی دەروونی و هەمیش بۆ ئەوەی کە بتوانین ئامانج و ویستەکانمان لە ژیاندا بگەین و هەستی لە خود ڕازیبوونمان زیاتر بێت.

لای کارل ڕۆجەرس، کاتێک کەسێک کە بەهای خودی بەرزە،  واتە متمانە و هەستی ئەرێنی لەبارەی خودی خۆیەوە هەیە، لە ژیاندا ڕووبەڕووی ئاڵەنگاری جۆراوجۆر دەبێتەوە. هەندێک جار شکست و ناخۆشیش قبوڵ دەکات و لەگەڵ خەڵکدا بە سنگێکی کراوەوە مامەڵە دەکات.

کەسێک کە بەهای خۆی کەم بێت لەوانەیە خۆی لە ئاڵەنگارییەکانی ژیان بەدوور بگرێت، ناتوانێ قبوڵی بکات کە ژیان لە هەندێک کاتدا دەکرێت زۆر بە ئازار و ناخۆش بێت. جگە لەوەش لەگەڵ کەسانی دیکەدا بەرگریکار و خۆپارێز دەبێت و هەمیشە بیانوو بۆ هەڵەکانی دەهێنێتەوە بە میکانیزمە بەرگرییە جیاوازەکان.

ڕۆجەرس پێیوابوو کە پێویستە لەلایەن کەسانی دیکەوە ڕێزمان لێ بگیرێت و بە شێوەیەکی ئەرێنی سەیر بکرێین. پێویستە هەست بە بەها، ڕێزگرتن، سۆز و خۆشەویستی بکەین. ڕۆجەرس جیاوازی لە نێوان ڕێز و خۆشەویستی بێ مەرج و ڕێز و خۆشەویستیی مەرجداردا کرد.

پڕۆگرامی چالاککردنەوەی مێشک و یادگە – نهێنی ڕاستەقینە بۆ گەیشتن بەو پەڕی سەرکەوتن لە ژیاند

ڕێز و خۆشەویستی بێ مەرج

کاتێک کەسێک خۆشەویستی پێدەدرێت و ڕێزی لێدەگیرێت لەلایەن خێزانەکەی، کەسە تایبەتییەکانی و قبوڵ دەکرێت لەلایەن ئەوانەوە بەو شێوەیەی کە هەیە، پێی دەوترێت ڕێز و خۆشەویستی بێ مەرج. ڕێز و خۆشەویستیی بێ مەرج دوورە لەوەی کە نەمێنێت کاتێک کە کەسەکە هەڵەیەک دەکات یاخود شتێک دەکات کە بەدڵی ئەوانی دیکە نییە.

جێکەوتەکانی ڕێز و خۆشەویستیی بێ مەرج وا لە کەسەکە دەکات هەست بە ئازادی بکات و هەوڵ بدات کاری جیاواز تاقیبکاتەوە ئەگەریش هەڵەی تێدا بکات، ئەمە دەشکرێت هەندێ کات کەسەکە  بە تێپەڕبوونی کات بەرەو خراپتر ببات.

ڕێز و خۆشەویستی مەرجدار

کەسێک خۆشەویستی و ڕێز و دانپێدانانی پێ دەدرێت لەکاتێدا بەو جۆرە ڕفتار بکات کە خوازراوە و قبوڵکراوە و خۆشویستراوە لەلایەن کەسانی دیکەوە. بۆ نمونە، مامەڵەی دایبابەکانە لەگەڵ منداڵەکانیان (کوڕم گەر ………. بکەیت تۆمان خۆش دەوێت). واتە خۆشەویستی و ڕێزی تاکەکە بەستراوە بە کۆمەڵێک ڕفتاری خوازراوی ئەوانی دیکەوە نەک لەبەر خودی تاکەکە خۆشەویستی و ڕێزی لێبگیرێت.

دەکرێت بە تێپەڕبوونی کات، ئەم کەسە هەمیشە بەدوای ئەوەدا بگەڕێت کە کارانێک بکات لەلایەن ئەوانی دیکەوە قبوڵ بکرێت و لەسەر ئەم حاڵەتە مەرجدار بێت، زۆر کاتیش ئەم مەرجداربوونە لە قۆناغی منداڵیدا ڕوودەدات.

تەبایی Congruence))

ڕەنگە خودی وێنە نمونەییەکەی کەسێک کە بۆ خۆی هەیەتی، لەگەڵ ئەو شتانەدا هاوتا نەبێت کە لە ژیانی راستەقینە و ئەزموونەکانی کەسەکەدا ڕوودەدەن. لێرەوە ڕەنگە جیاوازییەک لە نێوان خودی وێنە نمونەییەکە و ئەزموونی ڕاستەقینەی ژیانیدا هەبێت. ئەمەش پێی دەوترێت ناتەبایی (incongruence)

لەو شوێنانەی کە خودی وێنە نمونەییەکە و ئەزموونی ڕاستەقینەی ژیانی یەکدەگرن یان زۆر لەیەک دەچن، حاڵەتێکی تەبایی بوونی هەیە کە پێی دەڵێین (congruence). بە دەگمەن، دەتوانین بڵێین هەرگیز، دۆخێکی تەواو یەکگرتوویی بوونی نابێت لە نێوان وێنە خودییەکە و ئەزمونە ڕاستەقینەکەی ژیانی تاک، بۆیە مرۆڤەکان هەمیشە ڕێژەیەک لە ناتەباییان هەیە.

گەشەسەندنی تەباییمان ( مەبەستمان زیادبوونی پەیوەندی نێوان ئەو دوو ئەڵقەیەیە) وابەستەی ڕێز و خۆشەویستیی بێ مەرجە. کارل ڕۆجەرز پێی وابوو بۆ ئەوەی مرۆڤ بتوانێت خود پەسەندی بەدەستبهێنێت، دەبێت لە حاڵەتێکی تەباییدا بێت.ئێمە دەمانەوێت هەست بکەین، ئەزموون بکەین و بەو شێوەیە ڕەفتار بکەین کە لەگەڵ وێنەی خۆماندا بگونجێت و ڕەنگدانەوەی ئەو وێنەیە بێت کە ئێمە حەز دەکەین چۆن بین، واتە وێنە نمونەییەکەی خۆمان. تا وێنەی خودی خۆمان و وێنە نمونەییەکەی خۆمان لە یەکتر نزیکتربن، زیاتر تەبا دەبین لەگەڵ خۆمان و هەستکردنمان بەها و گرنگی خۆمان بەرزتر دەبێتەوە.

وەک چۆن ئێمە پێمان باشە خۆمان بە شێوەیەک ببینین کە لەگەڵ وێنە نمونەییەکەدا بگونجێت، ڕەنگە  چەندین میکانیزمەکانی جۆراوجۆری وەک بەرگری وەک ئینکاری یان سەرکوتکردن بەکاربهێنین بۆ ئەوەی کەمتر هەست بە هەڕەشە بکەین لەلایەن هەندێک لەو شتانەی کە وا دەکەن هەست بە ناتەبایی بکەین لە نێوان دوو وێنەکەدا.

هەندێک کەس  کە وێنە نمونەییەکەی  لەگەڵ هەست و ئەزموونە ڕاستەقینەکانیدا ناتەبا بێت،  دەست دەکات بە بەرگری، چونکە ڕاستییەکان ئازاریان دەدات.

بەدیهێنانی خود(self-actualization)

کارل ڕۆجەرس  پێی وابوو مرۆڤەکان یەک پاڵنەری بنەڕەتییان هەیە، ئەویش مەیلی خۆبەدیهێنانە (self-actualize)  – واتە هەوڵدان بۆ بەدیهێنانی توانا شاراوەکانی و بەدەستهێنانی بەرزترین ئاستی مرۆڤبوونی خۆی.

مرۆڤەکان لە حاڵەتێکدا دەتوانن خۆیان قبوڵ بکەن کە ڕێز و خۆشەویستییەکی تەندروستییان بۆخۆیان هەبێت. ئەمەش لەو کاتەدا دەکرێت ڕووبدات کە ڕێز و خۆشەویستی لەلایەن کەسانی دیکەوە بەبێ مەرج پێ درابێت – ئەگەر هەست بکەن کە بەهایان هەیە و ڕێزیان لێدەگیرێت بەبێ مەرج لەلایەن کەسانی دەوروبەریانەوە (بەتایبەت دایک و باوکیان کاتێک منداڵ بوون).

خود قبوڵکردن تەنیا لەو کاتەدا دەبێت کە یەکدەنگی لە نێوان وێنە ڕاستەقینەکەی تاک و وێنە نمونەییەکەی کە دایناوە بۆخۆی نزیکی زۆری هەبێت. ئەگەر بۆشایییەکی گەورە لە نێوان ئەم دوو وێنەیەدا هەبێت، هەستی نەرێنی سەبارەت بە  بەها و گرنگی خود سەرهەڵدەدات کە وا دەکات خود قبوڵکردن مەحاڵ بێت.

لێرەوە تێدەگەین کە  ژینگە دەستێکی باڵای لەم بابەتەدا هەیە. وەک گوڵێک کە ئەگەر ژینگەکەی لەبار بێت، باش گەشە دەکات. مرۆڤەکانیش گەشە دەکەن و دەگەنە تواناکانی خۆیان ئەگەر ژینگەکەیان لەبار بێت.

بەپێی قسەکانی ڕۆجەرس، مرۆڤەکان تەنیا کاتێک دەبنە دڕندە و وێرانکەر کە چەمکێکی خراپیان سەبارەت بەخۆیان هەبێت یان هۆکاری دەرەکی ببێتە هۆی تێکدان و لەجێدانانی بەها سروشتییەکانی تاک.

کەسایەتییە تەواو کاراکان

ڕۆجەرس پێی وابوو مرۆڤەکان دەتوانن بە ئامانجەکانیان بگەن، چونکە گەر هەوڵبدەن و ڕۆژانە لە گەشە و بەرەوپێشچووندا بن، بە تێپەڕبوونی کات هەست و بیرکردنەوە و باوەڕەکانیان گۆرانکاری بەسەردا دێت. ئەو کەسانەی زۆر هەوڵ دەدەن وێنە نمونەییەکەیان بهێننە دی، پێیان دەوترێت کەسایەتییە تەواو کاراکان. کە لە کۆمەڵگادا ئەمانە خاوەن دەستکەوتی زۆرن.

ڕۆجەرس هەندێک تایبەتمەندی ئەم جۆرە کەسانەی دەستنیشان کرد:

• کراوەن بۆ وەرگرتنی ئەزموونی نوێ ئیتر چ ئەزموونێکی نەرێنی بێت یاخود ئەرێنی، ئامادەن ئەزموونی بکەن و قبوڵکراوە لایان و هەوڵ نادەن بە میکانیزمە بەرگرییە جیاوازەکان بەرگری لەخۆیان بکەن.
• خۆیان دەپارێزن لە پێشوەختە بڕیاردان و پێشبینی زۆر کردن بۆ شتەکان، هەوڵدەدەن کرداری بن لەجێگەی ئەوەی زۆر بیر لە کارەکان بکەنەوە هەوڵدەدەن ئەزموونی بکەن.
• خۆیان بەباشی ڕێکدەخەن و پلان دادەنێن بۆ ئامانجەکانیان  و زوو زوو ڕێکی دەخەنەوە و دەیانخەنە ژێر چاودێرییەوە.
• کەسانێکن هەستی ڕەزامەندیان زۆرە، هەروەها هەمیشە لە هەوڵی زیادکردنی دەستکەوتەکانیدایە.

بەڵام هەندێک جار ئەم جۆرە کەسانە دەیانەوێت بەتەواوەتی بگەنە ئەو وێنە نمونەییەی خۆیان، ئەمەش بە ڕێژەی تەواوەتی مەحاڵە. هەربۆیە دەکرێت ئەم جۆرە لە کەسایەتییە ببێتە هۆی ئەوەی هەستی گەیشتن بە کەماڵیان بۆ دروست بێت و لەوێشەوە بابەتەکە لە گرفتەکانی وەسواسی و دڵەڕاوکێ دەربچێت.

“ژیانی باش پرۆسەیەکە نەک ساتێک. ئەزموونکردنە نەک شوێنی مەبەست”

کارل ڕۆجەرس

سەرچاوەکان

• Rogers, C. R., Stevens, B., Gendlin, E. T., Shlien, J. M., & Van Dusen, W. (1967). Person to person: The problem of being human: A new trend in psychology. Lafayette, CA: Real People Press
• Rogers, C. R. (1961). On Becoming a person: A psychotherapists view of psychotherapy.Houghton Mifflin
• Rogers, C. (1959). A theory of therapy, personality and interpersonal relationships as developed in the client-centered framework. In (ed.) S. Koch, Psychology: A study of a science. Vol. 3: Formulations of the person and the social context. New York: McGraw Hill
• Rogers, C. (1951). Client-centered therapy: Its current practice, implications and theory. London: Constable.

personality disorders-تێکچوونەکانی کەسایەتی

——————————————————–

تێکچوونەکانی کەسایەتی لە DSM-5 چین؟

تێکچوونی کەسایەتی ١٠ حاڵەتی دەروونی دەستنیشانکراو لەخۆدەگرێت کە لە پێنجەم و نوێترین وەرشانی نوسراوی دەستنیشانکردن و ئاماری تێکچوونە دەروونییەکان (DSM-5)دا ناسراون و باسکراون.

هەریەکەیان تێکچوونێکی دەروونی جیاوازە کە بە تایبەتمەندی کەسایەتی (personality traits)  پێناسە دەکرێت کە دەتوانێت ئەوەندە گرفت ساز بێت کە گرفت دروست بکات لە پەیوەندیکردن بە کەسانی دیکە بە شێوەیەکی تەندروست، و دەتوانێت ببێتە هۆی ناڕەحەتی یان تێکچوونی بەرچاو لە بوارە گرنگەکانی کارکردندا.

جۆرەکانی

DSM-5 تێکچوونەکانی کەسایەتی ڕێکدەخات بۆ سێ گروپ، یان پۆل، لەسەر بنەمای تایبەتمەندی و کۆنیشانە سەرەکییە هاوبەشەکان.

گروپی A

ئەم تێکچوونە کەسایەتییانە بە ڕەفتاری نامۆ یان جیاواز دەناسرێنەوە. ئەو کەسانەی کە تێکچوونی کەسایەتی گروپی A یان هەیە، زیاتر تووشی تێکچوونی گەورە دەبن لە پەیوەندییەکاندا چونکە ڕەنگە ڕەفتارەکانیان وەک سەیر، گوماناوی، نامۆ، یان جیاواز هەست پێبکرێت.

تێکچوونی کەسایەتی پۆلی A بریتین لە:

تێکچوونی کەسایەتی پارانۆید (Paranoid personality disorder)

لە نێوان 2.3% بۆ 4.4%ی گەورەکان لە ئەمریکا تووشی دەبن. نیشانەکانی بریتین لە بێ متمانەیی زۆر و ماوەدرێژ  بە کەسانی دیکە، گومانی فریودان یان بەکارهێنانی لەلایەن کەسانی ترەوە، لەوانەش هاوڕێ، خێزان و هاوبەشەکان.

تێکچوونی کەسایەتی سکیزۆید (Schizoid personality disorder)

کە بە دابڕانی کۆمەڵایەتی و بێبایەخی بەرامبەر بە کەسانی دیکە تایبەتمەندە. کەمێک زیاتر تووشی پیاوان دەبێت بە بەراورد بە ژنان. ئەو کەسانەی ئەم نەخۆشییەیان هەیە زۆرجار بە سارد و سڕی لە پەیوەندییەکان یان دوورەپەرێزی وەسف دەکرێن، بە دەگمەن پەیوەندییەکی نزیکیان لەگەڵ کەسانی دیکەدا هەیە.

تێکچوونی کەسایەتی سکیزۆتایپڵ (Schizotypal personality disorder)

 کە  بە تایبەتمەندی قسەکردن و ڕەفتار و دەرکەوتنی نامۆ و هەروەها بیروباوەڕی سەیر و و سەمەرەی پێکهێنانی پەیوەندییەکان دەناسرێنەوە.

گروپی B

تێکچوونی کەسایەتی پۆلی B بە ڕەفتاری دراماتیک یان نامۆ تایبەتمەندە. ئەو کەسانەی کە تێکچوونی کەسایەتییان هەیە لەم پۆلەدا، یان هەست بە هەستێکی زۆر چڕ و بەهێز دەکەن یان بەشداری ڕەفتارێکی زۆر هەڵچوونی، شانۆیی، بەد ڕەوشتی، یان یاسا شکێن دەکەن.

پڕۆگرامی چالاککردنەوەی مێشک و یادگە – نهێنی ڕاستەقینە بۆ گەیشتن بەو پەڕی سەرکەوتن لە ژیاند

تێکچوونی کەسایەتی پۆلی B بریتین لە:

تێکچوونی کەسایەتی دژە کۆمەڵ (Antisocial personality disorder )

بە پێچەوانەی زۆربەی تێکچوونەکانی تری کەسایەتی (زۆربەیان تا هەرزەکاری یان گەنجی پێگەیشتن دەرناکەون)، بەڵام ئەمە مەیلی دەرکەوتنی هەیە لە منداڵیدا. نیشانەکانی بریتین لە پشتگوێخستنی یاسا و نۆرمە کۆمەڵایەتییەکان (social norms)  و  نەبوونی هەستی پەشیمانی بۆ کەسانی دیکە لە کاتی ئەنجامدانی کارێکی خراپ بەرامبەریان.

تێکچوونی کەسایەتی سنووری (Borderline personality disorder )

 کە بە ناسەقامگیری لە پەیوەندییە نێوان کەسییەکان، هەستەکان، وێنەی خود (self-image) و ڕەفتارە هەڵەشەییەکان دەناسرێنەوە.

نەخۆشی کەسایەتی هیستریک (Histrionic personality disorder )

 کە تایبەتمەندی زیادەڕۆیی لە دەربڕینی هەستە سۆزدارییەکان و گەڕان بەدوای سەرنجڕاکێشانی کەسانی دیکەیدا هەیە کە زۆرجار دەبێتە هۆی ڕەفتاری نەگونجاوی کۆمەڵایەتی بۆ ئەوەی سەرنجی خەڵکی بۆ لای خۆی ڕابکێشێت.

نەخۆشی کەسایەتی نێرجسی (Narcissistic personality disorder)

کە پەیوەندی بە خود سەنتەری (self-centeredness) و زیادەڕەوی لە وێنەی خود (self-image)  و نەبوونی هاوسۆزی بۆ ئەوانی دیکە  دەناسرێتەوە.

گروپی C

تێکچوونی کەسایەتی پۆلی C بە دڵەڕاوکێ تایبەتمەندە. ئەو کەسانەی کە تێکچوونی کەسایەتییان هەیە لەم پۆلەدا، زیاتر تووشی دڵەڕاوکێ یان ترسی بەربڵاو دەبن.

تێکچوونی کەسایەتی پۆلی C بریتین لە:

تێکچوونی کەسایەتی دوورەپەرێز  (Avoidant personality disorder)

شێوازێکە لە دوورەپەرێزی و خۆپاراستنی کۆمەڵایەتی کە بەهۆی ترس لە ناتەواوی و ڕەخنە لەلایەن کەسانی دیکەوە دەناسرێتەوە.

تێکچوونی کەسایەتی وابەستە (Dependent personality disorder)

 ئەم جۆرە کەسانە ترسیان لە تەنیابوونە  و زۆرجار دەبێتە هۆی ئەوەی کارێک بکەن کە هەوڵبدەن کەسانی دیکە چاودێریان بکەن  و بیانپارێزن.

نەخۆشی کەسایەتی وەسواسی- ناچاری (Obsessive-compulsive personality disorder)

کە بە نیگەرانی و سەرقاڵبوونێکی زۆر  بە ڕێکوپێکی و کامڵبوون دەرکەوتن و کۆنترۆڵکردنی پەیوەندییەکانی لەگەڵ کەسانی دیکە تایبەتمەندە. هەرچەندە  خاڵی هاوبەشیان هەیە، لەگەڵ تێکچوونی وەسوەسەیی-ناچاری (obsessive-compulsive disorder ) بەڵام هەمان شت نییە.

نیشانەکان

تێکچوونی کەسایەتی لە تەمەنی هەرزەکاری یان سەرەتای گەورەییدا دەردەکەوێت، بۆ چەندین ساڵ بەردەوام دەبێت و دەتوانێت ببێتە هۆی ناڕەحەتییەکی زۆر. دەتوانن بە ئەگەرێکی زۆرەوە ببنە هۆی ململانێیەکی (conflict) گەورە لەگەڵ کەسانی دیکە. هەروەها کاریگەرییان لەسەر پەیوەندییەکان، بارودۆخە کۆمەڵایەتییەکان و ئامانجەکانی ژیان هەبێت. ئەو کەسانەی کە تووشی تێکچوونی کەسایەتی بوون زۆرجار نازانن کە کێشەیان هەیە و زۆرجار بۆ کەسانی دەوروبەریان  بە کەسانی بێزارکەر دەبینن.

هەندێک نیشانەی تێکچوونی کەسایەتی دەتوانن بکەونە دوو پۆلەوە: شوناسی کەسی (self-identity) و کارایی پەیوەندییەکان (interpersonal functioning).

کێشەکانی شوناسی کەسی (self-identity)  بریتین لە:

• وێنەیەکی خودی ناجێگیر (Unstable self-image)
• ناتەبایی لە نیوان  بەها و ئامانج و ڕواڵەتدا ( مەبەست لە دەرکەوتنیەتی)

کێشەکانی پەیوەندی ((Interpersonal problems بریتین لە:

• بێهەست بوون بەرامبەر بە کەسانی تر (نەبوونی هاوسۆزی).
• بە گران زانینی سنوورەکانی نێوان خۆیان و ئەوانی تر.
• شێوازی پەیوەندیکردن ناتەبا، سەربەخۆ، زیاد سۆزداری، سووکایەتیپێکردن، یان نابەرپرسیار.

دەستنیشانکردن

بەپێی DMS-5، کەسێک دەبێت ئەم پێوەرانەی خوارەوە بەدی بهێنێت بۆ ئەوەی تووشی تێکچوونی کەسایەتی بێت:

• شێوازە درێژخایەن و بەربڵاوەکانی ڕەفتاری، کاریگەرییان لەسەر کارایی کۆمەڵایەتی، کار و پیشە، قوتابخانە و پەیوەندییە نزیکەکان هەبووبێت.
• ئەو نیشانانەی کە کاریگەرییان لەسەر دوو یان زیاتر لەم چوار بوارەی خوارەوە هەیە: بیرکردنەوە، هەست، پەیوەندییەکان، کۆنترۆڵکردنی هەڵچوونەکان.
• سەرەتای شێوازەکانی ڕەفتار کە دەتوانرێت بگەڕێتەوە بۆ هەرزەکاری یان سەرەتای گەورەیی
• شێوازی ڕەفتارەکان کە ناتوانرێت بە هیچ تێکچوونێکی دەروونی تر، بەکارهێنانی ماددە هۆشبەرەکان، یان حاڵەتێکی پزیشکی ڕوون بکرێتەوە.

دەستنیشانکردنی جیاواز

پێش ئەوەی پزیشکی کلینیکی بتوانێت تێکچوونی کەسایەتی دەستنیشان بکات، دەبێت دەستنیشانکردنی جیاواز بکات بۆ  تێکچوونەکانی تر یان  دڵنیا بێت حاڵەتە پزیشکییەکان کە لە دەستنیشانکردنی جیاوازی زۆر گرنگە بەڵام دەکرێت گران بێت چونکە تێکچوونی کەسایەتی بە شێوەیەکی باو لەگەڵ نەخۆشییە دەروونییەکانی تردا هاوکات ڕوودەدات کە وانەیە هۆکاری نیشانەکان بن. ئەو کەسەی کە کۆنیشانەکانی یەک نەخۆشی کەسایەتی هەبێت، زۆرجار دەکرێت کۆنیشانەکانی یەکێک یان چەند تێکچوونێكی کەسایەتی تریشی تێدا هەبێت.

توێژینەوەیەک کە لەلایەن پەیمانگای نیشتمانی تەندروستی دەروونییەوە (National Institute of Mental Health) پارەی بۆ دابینکراوە، دەریخستووە کە نزیکەی 85%ی ئەو کەسانەی کە تووشی تێکچوونی کەسایەتی سنووری (BPD) بوون، کۆنیشانەکانی دەستنیشانکردنی لانیکەم تێكچوونەکانی دیکەی کەسایەتی یان میزاجی (mood disorder) تیادا بەدی دەکەن.

هۆکارەکان

تێکچوونی کەسایەتی جیاکاری ناکات. نزیکەی 10%ی دانیشتوانی گشتی و تا نیوەی چارەخوازانی دەروونی لە شوێنە کلینیکییەکان تێکچوونی کەسایەتییان هەیە.

هەرچەندە تا ئێستا شارەزایان بە تەواوی لە هۆکارەکانی تێکچوونی کەسایەتی تێنەگەیشتوون، بەڵام پێیان وایە هەردوو هۆکاری بۆماوەیی و ژینگەیی ڕۆڵیان هەیە.

نزیکەی 50%ی تێکچوونەکانی کەسایەتی دەگەڕێتەوە بۆ هۆکارە بۆماوەییەکان و مێژووی خێزان. ڕەنگە کاریگەرییە بۆماوەییەکان وابکات مرۆڤەکان هەڵگر بن  بۆ ئەم حاڵەتانە، لە کاتێکدا ئەزموونەکان و هۆکارە ژینگەییەکانی تر لەوانەیە وەک هۆکارێک لە گەشەکردنی تێکچوونی کەسایەتیدا کاربکەن.

هەروەها پەیوەندییەکی بەرچاو لە نێوان زەبری دەروونی منداڵی (childhood trauma) و هەروەها ئازاردانی زارەکیدا( verbal abuse: جۆرێکە لە ئازاردانی سۆزداری. کاتێکە کە کەسێک قسەکانی بەکاردەهێنێت بۆ هێرشکردنە سەر، زاڵبوون، گاڵتەکردن، دەستکاریکردن یان دابەزینی کەسێکی دیکە و کاریگەری نەرێنی لەسەر تەندروستی دەروونی ئەو کەسە دەبێت). توێژینەوەیەک دەریخستووە کە ئەو منداڵانەی کە تووشی ئازاردانی زارەکی(verbal abuse) دەبن، ئەگەری تووشبوونیان بە تێکچوونی کەسایەتی سنووری، نێرجسی، وەسواسی-ناچاری یان پارانۆید لە تەمەنی پێگەیشوییدا سێ هێندە زیاترە. هەروەها کاردانەوەی بەرز لە منداڵاندا، لەوانەش هەستیاری بە ڕووناکی، ژاوەژاو، پێکهاتە و وروژێنەرەکانی تر، پەیوەندی بە هەندێک تێکچوونی کەسایەتییەوە هەیە.

چارەسەر

بە بەراورد بە تێکچوونەکانی میزاجی      (mood disorders) وەک خەمۆکی کلینیکی (clinical depression : خەمۆکییەکی بەهێزە لە حاڵەتە سووک و کاتیەکانی خەمۆکییەوە دەست پێدەکات تا دەگاتە خەمۆکییەکی توند و بەردەوام.) یان تێکچوونی دوو جەمسەری (bipolar disorder : نەخۆشییەکی دەروونییە کە دەبێتە هۆی گۆڕانکاری نائاسایی لە باری دەروونی و وزە و ئاستی چالاکیی و تەرکیزکردنی کەسێکدا) لە مێژوودا تاڕادەیەک کەم لێکۆڵینەوە هەبووە لەسەر چۆنیەتی چارەسەرکردنی کاریگەرانەی تێکچوونەکانی کەسایەتی. زۆرێک لە شارەزایان پێیان وایە کە چارەسەرکردنی تێکچوونی کەسایەتی قورسە، چونکە بە پێناسە، شێوازێکی درێژخایەنی کەسایەتییە. بەڵام ژمارەیەکی زۆر لە چارەسەرە بەڵگەدارەکان هەن کە کاریگەرن بۆ تێکچوونی کەسایەتی.

بەگشتی ئامانجی چارەسەرکردنی تێکچوونی کەسایەتی ئەمانەی خوارەوە لەخۆدەگرێت:

• کەمکردنەوەی دڵەڕاوکێی کەسی (subjective distress) و نیشانەکانی وەک دڵەڕاوکێ و خەمۆکی.
• یارمەتیدانی مرۆڤەکان بۆ تێگەیشتن لەو لایەنەی کێشەکانیان کە لە ناو خودی خۆیاندایە.
• گۆڕینی ڕەفتارە ناگونجاو و نەخوازراوەکانی کۆمەڵایەتی لەوانە بێباکی، گۆشەگیری کۆمەڵایەتی.
• دەستکاریکردنی تایبەتمەندییە کێشەدارەکانی کەسایەتی وەک وابەستەیی، بێمتمانەیی، خۆبەزلزانین.

چارەسەری دەروونی – Psychotherapy

هاوپەیمانی نیشتمانی بۆ نەخۆشییە دەروونییەکان (NAMI) چەندین جۆری چارەسەری دەروونی دەخاتە ڕوو کە ڕەنگە لە چارەسەرکردنی تێکچوونی کەسایەتیدا بەسوود بن:

چارەسەری ڕەفتاری دیالێکتیکی (DBT)

 فێری کارامەیی و ستراتیژییەکانی ڕووبەڕووبونەوە دەکات بۆ مامەڵەکردن لەگەڵ ئەو پاڵنەرانەی پەیوەستن بە زیانگەیاندن  بە خود ( self-harm ) و خۆکوشتن، ڕێکخستنی هەستەکان و باشترکردنی پەیوەندییەکان.

چارەسەری ڕەفتاری مەعریفی (CBT)

 کە ئامانجی ئەم جۆرە چارەسەر وەک لەلایەن NAMI ئاماژەی پێکراوە “ناسینەوەی بیرکردنەوە نەرێنییەکان و فێربوونی ستراتیژییەتی کاریگەری ڕووبەڕووبوونەوە”.

چارەسەری ئەقڵکاری دەروونی (MBT)

کە مرۆڤەکان فێری هەستکردن و بیرکردنەوە لە باری دەروونی خۆیان و کەسانی دیکە دەکات.

چارەسەری دەروونی داینامیکی (Psychodynamic therapy)

 کە جەختێکی زۆر لەسەر ئەقڵی نائاگا دەکاتەوە کە بیرکردنەوە، هەست و سۆز، پاڵنەری ئازاربەخش لەوێدا جێگیرکراون و بە ڕاستەوخۆ هەستیان پێ ناکرێت.

چارەسەری خێزانی (Family therapy )

کە لەم ماوەیەدا ئەندامانی خێزان فێردەبن کاردانەوە ناتەندروستەکان بەرامبەر یەکتر بگۆڕن و فێری توانای پەیوەندیکردنی کاریگەر دەبن.

دەرمان

دەرمان دەتوانێت بۆ چارەسەرکردنی خەمۆکی یان دڵەڕاوکێی پەیوەندیدار یان هاونەخۆشی بەسوود بێت. بەپێی نیشانەکانت، پزیشکی دەروونی لەوانەیە یەکێک یان زیاتر لەمانەی خوارەوەت بۆ بنووسێت:

• دەرمانی دژە دڵەڕاوکێ – Anti-anxiety medication))
• دژە خەمۆکی (Antidepressant)
• دژە دەروونی (Antipsychotic)
• جێگیرکەری باری دەروونی(Mood stabilizer)

ڕووبەڕووبوونەوە

فێربوونی چۆنیەتی ڕووبەڕووبوونەوەی تێکچوونی کەسایەتی کلیلی کارکردنە بە باشترین شێوە. جگە لە  هاوکاری پیشەیی وەک چارەسەرکار یان پزیشکی دەروونی، گرنگە هاوڕێیەک یان ئەندامێکی خێزان پاڵپشتت بکات  و بتوانێت یارمەتیت بدات کاتێک لەگەڵ هەستە بەهێزەکاندا کێشەت هەیە.

خۆت بناسە

تا زیاتر لەبارەی حاڵەتەکەتەوە بزانیت، باشتر توانای تێگەیشتن و ڕووبەڕووبوونەوەی نیشانەکانت دەبێت. هەروەها زانیاری سەبارەت بە بارودۆخەکەت دەتوانێت یارمەتیت بدات بۆ پاڵنەرێک بۆ مانەوەت لە خولی چارەسەرکردن لای چارەسەرکار یاخود دەروونپزیشک

ڕۆڵێکی کارا ببینە لە چارەسەرکردنەکەتدا

 کاتێک بۆ بیرکردنەوە لە ئامانجەکانی چارەسەرکردنت تەرخان بکە لە کاتی دانیشتنەکانی چارەسەرکردن و دوای دانیشتنەکانی چارەسەرکردن. تەنانەت ئەگەر هەست بە باشی نەکەیت، واز دانیشتنەکانت مەهێنە یان واز لە خواردنی دەرمانەکانت مەهێنە بەبێ ئەوەی قسە لەگەڵ چارەسەرکارەکە یان دەروونپزیشکەکە بکەیت.

ستراتیژییەکانی گرنگیدان بە خود (self-care)  پراکتیزە بکە

 وەرزشی بەردەوام و خشتەی بەردەوامی خواردن و خەوتن دەتوانێت یارمەتیدەر بێت بۆ ڕێگریکردن لە گۆڕانی باری دەروونی و بەڕێوەبردنی دڵەڕاوکێ و فشار و خەمۆکی. هەروەها گرنگە خۆت بەدوور بگرێت لە ماددە هۆشگۆڕەکانی  وەک کهول، کە دەتوانێت نیشانەکان خراپتر بکات و کارلێک لەگەڵ دەرمانەکاندا بکات.

بۆ بینینی بابەتی زیاتر پەنجە لەسەر وێنەکە داگرە

سەرچاوەکان

1. Merck Manual. Overview of Personality Disorders.
2. American Psychiatric Association. Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders. 5th ed. Washington D.C.: 2013.
3. Grant BF, Chou SP, Goldstein RB, et al. Prevalence, correlates, disability, and comorbidity of DSM-IV borderline personality disorder: Results from the Wave 2 National Epidemiologic Survey on Alcohol and Related Conditions. J Clin Psychiatry. 2008;69(4):533-545.
4. Johnson JG, Cohen P, Smailes EM, Skodol AE, Brown J, Oldham JM. Childhood verbal abuse and risk for personality disorders during adolescence and early adulthood. Compr Psychiatry. 2001;42(1):16-23. doi:10.1053/comp.2001.19755
5. American Psychological Association. What causes personality disorders?.
6. National Alliance on Mental Illness. Psychotherapy.
7. National Institute of Mental Health. “Bipolar Disorder.” National Institute of Mental Health (NIMH), 2020, www.nimh.nih.gov/health/topics/bipolar-disorder#:~:text=Bipolar%20disorder%20(formerly%20called%20mani
8. Hall-Flavin, Daniel K. “Severe, Persistent Depression.” Mayo Clinic, Mayo Clinic, 2017, www.mayoclinic.org/diseases-conditions/depression/expert-answers/clinical-depression/faq-20057770.
9. Gordon, Sherri. “How to Recognize Verbal Abuse and Bullying.” Verywell Mind, Verywellmind, 2 Nov. 2017, www.verywellmind.com/how-to-recognize-verbal-abuse-bullying-4154087.

ئامیگدالا

ئامێگدالا پێکهاتەیەکی بچووکی شێوە بادەمیە و لە قووڵایی لاجانکە پلی مێشکدا
هەڵ کەوتووە. ئەمیگدالا یەکێکە لە پێکهاتەکانی سیستەمی لیمبیک کە جگە لە
دروستبوونی بیرەوەری بەرپرسە لە کۆنترۆڵ کردنی هەست و ڕەفتارەکان، وە
ڕۆڵێکی گرنگی هەیە لە پرۆسێسکردن و ڕێکخستنی هەستەکان، بەتایبەتی ترس و
دڵەڕاوکێ.

ئامێگدالا ئەناتۆمی(amygdalla’s anatomy):

پڕۆگرامی چالاککردنەوەی مێشک و یادگە – نهێنی ڕاستەقینە بۆ گەیشتن بەو پەڕی سەرکەوتن لە ژیاند

تیۆری گەشەی مەعریفی پیاجێت

Piaget’s Theory of Cognitive Development

تیۆری گەشەی مەعریفی لە نووسینی دەروونناسی سویسریی، جین پیاجێت (Jean Piaget)، باس لەوە دەکات کە زیرەکی منداڵان لەگەڵ گەشەکردنیان گۆڕانکاری بەسەردا دێت. گەشەکردنی مەعریفی لە منداڵاندا تەنها پەیوەندی بە بەدەستهێنانی زانیارییەوە نییە، منداڵان پێویستیان بە بنیاتنانی یان پەرەپێدانی مۆدێلێکی دەروونی  لە جیهانی دەوروبەریان هەیە. کارەکانی جین پیاجێت وەک بەردی بناغەی بواری دەروونناسی گەشەسەندن دادەنرێت. لەم بابەتەدا بەدواداچوون بۆ ئەو کاریگەرییانە دەکەین کە کارەکانی لەسەر گەشەسەندنی فیکری منداڵان لە پۆلەکاندا هەیەتی.

لە ساڵانی بیستەکانی سەدەی ڕابردوودا، پیاجێت لە پەیمانگای بینێت (  the Binet Institute) کار دەکات و ئەرکی سەرەکیی وەرگێڕانی ئەو پرسیارانەی بوو کە بە تاقیکردنەوەی زیرەکی ئینگلیزی نووسراون بۆ زمانی فەرەنسی. ئەو حەزی کرد بزانێت بۆچی منداڵان وەڵامی هەڵە دەدەنەوە بۆ ئەو پرسیارانەی کە پێویستیان بە بیرکردنەوەی لۆژیکی هەیە.

پیاجێت پێی وابوو ئەم وەڵامە هەڵانە جیاوازییەکی بەرچاو لە نێوان بیرکردنەوەی منداڵ و گەورەکاندا ئاشکرا دەکەن. پیاجێت کۆمەڵێک گریمانەی نوێی سەبارەت بە زیرەکی منداڵان پێشنیار کرد:

• منداڵان جیاواز بیردەکەنەوە و جیهان بە جیاوازتر لە گەورەکان دەبینن.
• منداڵان فێرخوازی ناچالاک  نین (passive learners)، ئەوان چالاکانە زانیارییەکانیان سەبارەت بە دەوروبەریان بونیاد دەنێن.
• کاریگەرترین ڕێگە بۆ تێگەیشتن لە بیرکردنەوەکانی منداڵان بریتییە لە بیرکردنەوە لە ڕوانگەی منداڵانەوە.

پیاجێت نەیدەویست منداڵان پێوانە بکات کە چەندە بەباشی دەتوانن ڕێنووسی بکەن، بژمێرن یان کێشەکان چارەسەر بکەن بۆ پشکنینی ئاستی زیرەکییان (I.Q). زیاتر سەرسام بوو بۆ ئەوەی بزانێت چۆن چەمکە بنەڕەتییەکانی وەک خودی بیرۆکەی کات، ژمارە، دادپەروەری، چەندایەتی و هتد… سەریان هەڵداوە.

پیاجێت تێبینی (observation)  و چاوپێکەوتنی کلینیکی (clinical interview) منداڵانی گەورەتری بەکارهێنا کە توانیویانە گفتوگۆ ئەنجام بدەن و لە پرسیارەکان تێبگەن. هەروەها چاودێری کۆنترۆڵکراو (controlled observation) و چاودێری سروشتی (naturalistic observation) سێ منداڵەکەی خۆی بەکارهێنا، دواتر هێڵکارییەکانی گەشەی مەعریفی منداڵانی پەرەپێدا بۆ وەسفکردنی یاداشتنامەکەی.

تیۆری گەشەی مەعریفی پیاجێت لەسەر ئەو بیرۆکەیە دامەزراوە کە منداڵان بە چوار قۆناغی گەشەکردندا تێدەپەڕن، هەریەکەیان تایبەتمەندی و توانای تایبەتی خۆیان هەیە. قۆناغی یەکەم کە قۆناغی ھەست بزوێنی (sensorimotor stage) ، لە لەدایکبوونەوە تا نزیکەی تەمەنی دوو ساڵی ڕوودەدات، بە تێگەیشتنی منداڵ لە جیهان لە ڕێگەی ئەزموونە هەستەوەرییەکانەوە و کردارە جووڵاوەکانەوە تایبەتمەندە. قۆناغی دووەم، قۆناغی پێش  کارایی (preoperational stage) ، لە دەوروبەری تەمەنی دوو بۆ حەوت ساڵیدا ڕوودەدات، بە توانای منداڵ بۆ بەکارهێنانی هێماکان بۆ نوێنەرایەتیکردنی تەنەکان و ڕووداوەکان تایبەتمەندە. قۆناغی سێیەم، قۆناغی کارایی کۆنکرێتی (concrete operational stage)، لە دەوروبەری تەمەنی حەوت بۆ دوانزە ساڵیدا ڕوودەدات و بە توانای منداڵ بۆ بیرکردنەوەی لۆژیکی لەبارەی شت و ڕووداوە کۆنکرێتییەکانەوە ( مەبەست لە وشەی کۆنکرێتی، واتە ئەو چەمک و دەستەواژانەی کە زیاتر وێنانەکراو و ئەقڵانین) تایبەتمەندە. لە کۆتاییدا، قۆناغی چوارەم، قۆناغی کارایی فەرمی (formal operational stage) ، لە دەوروبەری دوانزە ساڵییەوە ڕوودەدات و بە توانای بیرکردنەوەی وێنانەکراو (abstract) و ئەقڵکاری گریمانەیی منداڵ تایبەتمەندە.

پڕۆگرامی چالاککردنەوەی مێشک و یادگە – نهێنی ڕاستەقینە بۆ گەیشتن بەو پەڕی سەرکەوتن لە ژیاند

جین پیاجێت کێ بوو؟

لە ساڵی ١٨٩٦ لە شاری نیوشاتێل لە سویسرا لەدایک بووە. دوای تەواوکردنی قۆناغی ئامادەیی چووە خوێندنی پزیشکی بەڵام زۆری نەخایاند ڕێڕەوی خۆی گۆڕی بۆ فەلسەفە و کۆمەڵناسی. لە جەنگی جیهانی یەکەمدا وەک پزیشکی سوپا کاری کردووە. کاتێک شەڕ کۆتایی هات، دەستی کرد بە خوێندنی یاسا و پاشان دووبارە گەڕایەوە بۆ فەلسەفە و کۆمەڵناسی. لە تەمەنی ٣٠ ساڵیدا یەکەم کتێبی خۆی بە ناوی “زانستی بۆماوەیی” بڵاوکردەوە کە ستایشی ڕەخنەگرانەی زۆری لێکرا. ئەمەش وای لێکرد ببێتە یەکێک لە دەروونناسە پێشەنگەکانی سەردەمی خۆی. کۆمەڵەی جین پیاجێت (Jean Piaget Society) بە ناوی ئەوەوە ناونراوە.

توێژینەوەکانی زیاتر لە بواری گەشەکردنی منداڵ، لۆژیک، بیرکاری، زمانەوانی، زانستە کۆمەڵایەتییەکان و پەروەردە بووە.

بەرهەمە سەرەکییەکانی بریتین لە “لۆژیک”، “ئەقڵ و بڕیاردان” و “بونیادگەرایی”. کارەکانی جین پیاجێت گرنگن چونکە تێڕوانینێکمان پێدەدەن سەبارەت بە پرۆسە مەعریفییەکان (cognitive processes) لە کاتی منداڵیدا. یارمەتی مامۆستایان دەدات بۆ ئەوەی بزانن چی پێویستە و کەی فێر بکرێت (منداڵ). لەم بەشەی خوارەوەدا هەندێک لە بیرۆکە سەرەکییەکانی پشت تیۆرییەکانی پیاجێت دەکۆڵینەوە.

پیاجێت کاریگەری لەسەر بواری دەروونناسی گەشەسەندن (developmental psychology) هەبوو، چونکە نیشانیدا کە فێربوون لە ڕێگەی قۆناغەکانەوە ڕوودەدات نەک تەنها بە یەکجار بەدەستبهێنرێت. هەر کەسێک بەدوای پیشەیەکدا بگەڕێت لە دەروونناسی منداڵاندا، بێ گومان ڕووبەڕووی کارە نایابەکانی جین پیاجێت دەبێتەوە. هەرچەندە لەم ساڵانەی دواییدا کەوتوەتە بەر هەندێک ڕەخنە بەڵام گرنگی بەشداریکردنی لە دەروونناسی گەشەسەندندا نکۆڵی لێناکرێت.

• یەکێک بووە لە یەکەم کەسەکان کە لێکۆڵینەوەی لە گەشەی منداڵان کردووە و ئەو تیۆریەی پەرەپێداوە کە منداڵ لە ڕێگەی قۆناغەکانەوە گەشە دەکەن.
• هەروەها لێکۆڵینەوەی کردووە کە منداڵان چۆن فێر دەبن. بۆی دەرکەوتووە کە بە ئەنجامدانی کار و چالاکییەکان منداڵان فێر دەبن، نەک تەنها گوێگرتن یان خوێندنەوە.
• هەروەها بۆی دەرکەوت کە منداڵان شێوازی فێربوونی تایبەت بە خۆیان هەیە و هەمیشە هەمان یاساکانی پێگەیشتووەکان پەیڕەو ناکەن.
• هەروەها پێی وابوو کە پێویستە ڕێگە بە منداڵان بدرێت هەڵە بکەن و لەسەر هەڵەکردنیان نابێت سزا بدرێن.

قۆناغەکانی گەشەکردنی مەعریفی

بە گوێرەی جین پیاجێت، قۆناغەکانی گەشەکردن لە ڕێگەی کارلێکی نێوان توانا سروشتییەکان (natural capacities) و ڕووداوە ژینگەییەکانەوە (environmental happenings) ڕوودەدەن و منداڵان زنجیرەیەک قۆناغ ئەزموون دەکەن. زنجیرەیی ئەم قۆناغانە لە تەواوی کولتوورەکاندا وەک خۆی دەمێنێتەوە. هەر منداڵێک لە ژیاندا بە هەمان قۆناغەکانی گەشەکردنی مەعریفیدا تێدەپەڕێت بەڵام بە ڕێژەیەکی جیاواز. ئەمانەی خوارەوە قۆناغەکانی گەشەسەندنی فیکری پیاجێت ڕوون دەکەنەوە.

قۆناغی ھەست بزوێنی  – لە لەدایکبوونەوە تا ١٨-٢٤ مانگ

کۆرپەکان کردار و هەستەکانیان بەکاردەهێنن بۆ گەڕان و فێربوون لە ژینگەی دەوروبەریان.

لەم قۆناغەدا منداڵان پەرە بە هەمیشەیی شتەکان (object permanence) دەدەن، واتە تێدەگەن کە شتەکان بەردەوامن لە بوون تەنانەت کاتێک کە ناتوانن بیبینن. ئەمە بڕگەیەکی گرنگە لە گەشەکردنی مەعریفیدا چونکە بوار بە منداڵان دەدات دەست بکەن بە شێوەگرتنی جیهانی دەوروبەریان. لەگەڵ پێشکەوتنیان لەم قۆناغەدا، منداڵەکان بەردەوام دەبن لە بونیادنانی ئەم بناغەیەی مەعریفییە، لە کۆتاییدا پەرە بە توانا مەعریفییە ئاڵۆزترەکان دەدەن.

توانا مەعریفییە جۆراوجۆرەکان لەم قۆناغەدا گەشە دەکەن کە بە شێوەیەکی سەرەکی یاری نوێنەرایەتی (Representational play)، هەمیشەیی شتەکان (object permanence)، لاساییکردنەوەی دوورخراو (delayed imitation)  و خۆناسینەوە (self-recognition) لەخۆدەگردن ( ڕوونکردنەوەی ئەم چەمکانە لێرەدا بابەتەکە زۆر درێژتر دەکاتەوە).

لەم قۆناغەدا کۆرپەلە تەنها لە ئێستادا دەژی. هیچ شتێکیان نییە کە پەیوەندی بەم جیهانەوە هەبێت کە لە یادەوەرییاندا هەڵگیرابێت. لە تەمەنی ٨ مانگیدا کۆرپەلە لە هەمیشەیی شتە جیاوازەکان (different objects’ permanence) تێدەگات و کاتێک ئامادە نەبوون، بەدوایاندا دەگەڕێت.

لە کۆتایی ئەم قۆناغە، ئەرکی هێمایی گشتی (general symbolic function ) ی کۆرپەلە دەست دەکات بە دەرکەوتن و دەتوانن دوو شت بەکاربهێنن بۆ ئەوەی لە پێناو یەکتردا بوەستن. بۆ نموونە منداڵێک دەتوانێت میکانۆیەکی یاری بەکاربهێنێت وەک پەرداخێک و وا خۆی نیشان بدات کە ئاوی لێ دەخواتەوە. لەم سیناریۆیەدا منداڵ تێدەگات کە بلۆکەکە دەتوانێت بە شێوەیەکی ڕەمزی لە جێگەی جامەکە بەکاربهێنێت، هەرچەندە هەمان شتیش نین. زمان کاتێک دەست دەکات بە دەرکەوتن، منداڵەکان تێدەگەن کە  دەتوانن وشە بەکاربهێنن بۆ دەبڕینی  هەست و تەنەکان. هەروەها منداڵ دەست دەکات بە هەڵگرتنی ئەو زانیاریانەی کە لەبارەی جیهانەوە دەیزانێت و ناوی لێدەنێت و بەبیر خۆی دەهێنێتەوە.

قۆناغی پێش کارایی (بیرکردنەوەی هێمادار) –  ٢ بۆ ٧ ساڵ

قۆناغی پێش کارایی قۆناغێکی چارەنووس سازە لە گەشەکردنی مەعریفی منداڵان. لەم قۆناغەدا بیرکردنەوەی منداڵان هێشتا لۆژیکیی نییە و لەگەڵ چەمکەکانی وەک هۆکار و کاریگەریدا (cause and effect) ململانێ دەکەن. هەروەها بەزەحمەت لە تێڕوانینی کەسانی دیکە تێدەگەن، هەر ئەمەشە وایکردووە بیرکردنەوەکانیان خۆسەنتەرانە بێت. سەرەڕای ئەوەش، بیرکردنەوەکانیان لەسەر بنەمای ئیلهام ( مەبەستمان لە ئیلهام ئەوەیە کە درککردنی بە شتەکان ڕاستەوخۆ بە تێگەیشتن و هەستەکانی خۆیەتی نەک بنەمایەکی ئەقڵی) دامەزراوە نەک لۆژیک، ئەمەش دەتوانێت ببێتە هۆی هەڵە لە بڕیاردانەکان. سەرەڕای ئەم سنورداریانەی، منداڵانی قۆناغی پێش کارایی هێشتا توانای گەشەکردن و فێربوونی باوەڕپێنەکراویان هەیە. بۆ دایک و باوک و پەروەردەکاران گرنگە کە پشتگیری و ڕێنماییان پێبدەن کە پێویستیانە بۆ گەشەکردن.

منداڵان توانای دونیابینی دەورووبەریان لە ناوخۆیاندا لە ڕێگەی وێنە و زمانەوە بەدەست دەهێنن. هەروەها بە شێوەیەکی هێمایی (symbolically) بیر لە شتەکان دەکەنەوە. توانای ئەوەیان هەیە شتێک، بۆ نموونە شتێک یان وشەیەک، بۆ شتێکی دیکە بەکاربهێنن کە جیاوازە لە ئەوەی خۆی ( هەروەک نمونەی میکانۆکە بۆ خواردنەوەی ئاو) بەڵام لە ئاستێکی باشتر لە قۆناغی پێشووتر.

منداڵ زیاتر بیر لەوە دەکاتەوە کە جیهان چۆن دەردەکەوێت نەک خودی خۆی چۆنە. لە قۆناغی پێش کاراییدا، منداڵان چارەسەرکردنی کێشەکان یان بیرکردنەوەی لۆژیکی ناکەن. هەروەها لەم تەمەنەدا گیانکیەتی (animism) نیشان دەدات، واتە وا دەزانن کە یاری و شتە نازیندووەکانی تر هەستیان هەیە و وەک مرۆڤێک دەژین.

منداڵانی ساوا لە تەمەنی ٢ ساڵیدا دەتوانن پرۆسەی بیرکردنەوەی خۆیان لە جیهانی فیزیکی جیابکەنەوە. بەڵام، هێشتا ناتوانن پەرە بە تواناکانی بیرکردنەوەی کرداری یان لۆژیکی قۆناغەکانی دواتر بدەن.

بیرکردنەوەکانیان هێشتا ئیگۆسەنتەرییە ( Egocentric: ئاماژەیە بۆ ڕوانگەیەکی مەعریفی یان بیرکردنەوەیەک کە تێیدا تاک بە پلەی یەکەم لە ڕوانگەی خۆیەوە جیهان دەبینێت و لێکدانەوەی بۆ دەکات.ڕەچاوی بیرکردنەوە و تێڕوانینی کەسانی دیکە ناکات) و ھەڵھێنان ( intuitive: ئاماژەیە بۆ توانای سروشتی کەسی بۆ تێگەیشتن یان هەستکردن بە شتەکان بە شێوەیەکی خێرایی و غەریزەیی، زۆرجار بەبێ پشتبەستن بە ئیستدلالێکی هۆشیارانە یان ڕوونکردنەوەیەکی ڕوون).

.

قۆناغی فەرمی کارایی (درککردنی هێما) – تەمەنی ١٢ ساڵ و سەرووتر

لەم قۆناغەدا تاکەکان کارایی و ئەقڵکاری لەسەر شتەکان ئەنجام دەدەن و ئەقڵکاری لەسەر بیرۆکەکان ئەنجام دەدەن. لەم قۆناغەدا هەرزەکاران دەتوانن لە چەمکە وێنانەکراوەکان (abstract concepts)  تێبگەن.

لە قۆناغەدا، منداڵان دەست دەکەن بە پەرەپێدانی توانای بیرکردنەوەی وینانەکراو و بەکارهێنانی ئیستدلالکردنی هێمادار (symbolic reasoning). ئەمەش واتە دەتوانن لە دەرەوەی تەن و چەمکە ڕەق و فیزیکیەکان بیربکەنەوە و دەست بکەن بە تێگەیشتن لە بیرۆکەی ئاڵۆزتر و وێنانەکراوتر. دەتوانن کێشە گریمانەییەکان (hypothetical problems)  چارەسەر بکەن، هەروەها لێکچوون (Analogies: بریتین لە بەراوردکردن کە تیشک دەخەنە سەر لێکچوون یان پەیوەندی نێوان دوو شت یان بیرۆکەی جیاواز بۆ یارمەتیدانی تێگەیشتن یان ڕوونکردنەوەی ئەو دوو شتە) و چەمکە وێنانەکراوەکانی دیکە تێبگەن. ئەم قۆناغە بە شێوەیەکی گشتی لە نێوان تەمەنی ١١ بۆ ١٦ ساڵیدا ڕوودەدات، بەڵام دەتوانێت جیاواز بێت بەپێی گەشەی تاکەکەسی منداڵەکە.

هەرزەکاران توانای مامەڵەکردنیان لەگەڵ کێشە گریمانەییەکاندا هەیە بە چەندین دەرئەنجامی ئەگەری. ئەم قۆناغە ڕێگە بە سەرهەڵدانی ئیستدلالکردنی زانستی (scientific reasoning) دەدات، هەروەها داڕشتنی گریمانە و تیۆرییە وێنانەکراوەکان بەپێی پێویست و هەرکاتێک پێویست بێت.

تیۆری گەشەپێدانی مەعریفی پیاجێت هیچ بانگەشەیەکی سەبارەت بە هیچ تەمەنێکی دیاریکراو نەکردووە کە پەیوەندی بە هیچ کام لە قۆناغە تایبەتەکانەوە هەبێت، بەڵام وەسفەکەی ئاماژەیەکە بۆ ئەو تەمەنەی کە منداڵێکی ئاسایی دەگاتە قۆناغێکی دیاریکراو.

چەمکە سەرەکییەکانی پەیوەست بە تیۆری سکیمای پیاجێت

سکیما (Schemas)

ئاماژە بە هەردوو جوڵە جەستەیی و دەروونییەکان دەکات کە لە زانین و تێگەیشتندا بەشدارن. سکیما نوێنەرایەتی ئەو پۆلێنانەی زانین دەکەن کە یارمەتی مرۆڤەکان دەدەن بۆ تێگەیشتن و لێکدانەوە لە جیهان. دەتوانرێت سکیمایەکی ئێستا، ئاڵۆزتر بونیاد بنرێت. لە زۆر ڕووەوە ئەمە سروشتی فێربوون و فێرکردنە. لە زۆر ڕووەوە توانای ئێمە بۆ بنیاتنانی لەسەر سکیماکان لایەنێکی بنەڕەتی زیرەکییە. ئەمە دەتوانێت ئەو شوێنە بێت کە میتاکۆگنیشن ( Metacognition : ئاماژەیە بۆ توانای بیرکردنەوە و هەبوونی هۆشیاری تاک لە پرۆسەکانی بیرکردنەوەی خۆی) ڕۆڵێکی سەرەکی دەگێڕێت. لەوانەیە منداڵێک سکیمایەکی هەبێت سەبارەت بە پشیلە. بۆ نموونە: ئەگەر تاکە ئەزموونی لەگەڵ پشیلە بچووکەکاندا بووبێت، لەوانەیە منداڵەکە باوەڕی بەوە هەبێت کە هەموو پشیلەکان بچووکن. ئەگەر ئەم منداڵە تووشی پشیلەیەکی گەورە ببێت، ئەوا ئەم زانیارییە نوێیەی وەرگرتووە، گۆڕانکاری لە سکیما کۆنەکەدا دەکرد بۆ ئەوەی ئەم زانیارییە نوێیە لەخۆبگرێت.

خۆگونجاندن (Adaptation)

خۆگونجاندن جۆرێکە لە سکیما کە ڕوونی دەکاتەوە کە مرۆڤەکان چۆن لە زانیاری نوێ تێدەگەن و فێری دەبن. بەپێی تیۆری پیاجێت، دوو ڕێگە هەیە کە گونجین دەتوانێت ڕووبدات.

• خۆگونجیندن لە ڕێگەی (Assimilation)  – کاتێک زانیاری نوێ لە جیهانی دەرەوە وەرگیرا و دەخرێتە ناو سکیمایەکی پێشتر هەبوو. ئەم پرۆسەیە وا بیردەکرێتەوە کە کەسی یان بابەتی (subjective)  بێت، چونکە مرۆڤەکان مەیلیان هەیە دەستکاری زانیارییەکان یان ئەزموونەکانیان بکەن کە دەبێ لەگەڵ بیروباوەڕەکانی پێشوویاندا بگونجێت. لە نموونەی سکیماکەدا، بینینی پشیلە و ناونانی بە “پشیلە” نموونەی (Assimilation)  ی ئاژەڵێکە لە سکیمای پشیلەی منداڵەکەدا.
• خۆگونجاندن لە ڕێگەی جێگیربوون (Accommodation)

جێگیربوون کاتێک ڕوودەدات کە کەسەکان زانیارییە نوێیەکان پرۆسێس دەکەن بۆ ئەوەی لەگەڵ زانیارییە نوێیەکاندا بگونجێت. لە جێگیربووندا، مرۆڤەکان بیرۆکە یان سکیما هەبووەکانیان دەگۆڕن، بەهۆی ئەزموونێکی نوێ یان زانیاری نوێ. ئەم پرۆسانە ڕەنگە ببنە هۆی پەرەپێدانی سکیما نوێیەکان.

هاوسەنگی (Equilibration)

بە گوێرەی پیاجێت، هەر منداڵێک هەوڵدەدات هاوسەنگییەک لە نێوان (Assimilation) و (Accommodation) دروست بکات، ئەمەش تەنها بە جێبەجێکردنی میکانیزمێک کە پێی دەوترێت هاوسەنگکردن دەکرێت. لەگەڵ گەشەکردنی منداڵان لە هەر قۆناغێکی گەشەکردنی مەعریفیدا، دەبێت هاوسەنگییەک لە نێوان بەکارهێنانی زانیاری ڕابردوو (Assimilation) و گۆڕینی هەڵوێست بۆ بەدەستهێنانی زانیاری نوێ (Accommodation) ڕابگیرێت. هاوسەنگی یارمەتی دەدات و نیشان دەدات کە چۆن منداڵان دەبێت لە قۆناغێکی بیرکردنەوەوە بچنە قۆناغی داهاتوو.

کاریگەرییە پەروەردەییەکانی تیۆری گەشەپێدانی مەعریفی پیاجێت

هەرچەندە، توێژەرانی دواتر نیشانیان داوە کە چۆن تیۆری پیاجێت بۆ فێربوون و فێرکردن کارپێکراوە بەڵام پیاجێت (1952) بە ڕوونی تیۆرەکەی بە فێربوونەوە نابەستێتەوە.

پیاجێت زۆر کاریگەر بوو لە دروستکردنی پراکتیکەکانی وانەوتنەوە و سیاسەتی پەروەردەیی. بۆ نموونە, لە ساڵی ١٩٦٦ پێداچوونەوەی خوێندنی سەرەتایی لەلایەن حکومەتی بەریتانیا لەسەر بنەمای تیۆری پیاجێت بوو. ئەو چەمکەی کە منداڵان باشترین فێر دەبن لە ڕێگەی گەڕان و ئەنجامدانی چالاکانە,  وەک ناوەندی گۆڕینی مەنهەجی قوتابخانەی سەرەتایی سەیر دەکرا.

پیاجێت پێی وایە کە منداڵان نابێت فێری هەندێک چەمک بکرێن تا دەگەنە قۆناغی گەشەکردنی مەعریفی گونجاو. هەروەها، (Assimilation) و (Accommodation) تەنها پێویستی فێرخوازێکی چالاکە، چونکە کارامەییەکانی چارەسەرکردنی کێشەکان تەنها لەڕێگەی دۆزینەوە کەسەکان فێردەبن نەک لە ڕێگەی فێرکردنەوە. فێربوون لە ناو پۆلەکاندا دەبێت خوێندکار سەنتەر (student-center) بێت و لە ڕێگەی گەڕان و دۆزینەوەی چالاکانەوە ئەنجام بدرێت. ڕۆڵی سەرەکی ڕاهێنەر یاخود ماموستا ئاسانکارییە بۆ فێربوون، نەک فێرکردنی ڕاستەوخۆ (واتە خۆی بابەتەکان فێری خوێندکارەکان بکات. لێرەوە مامۆستایان پێویستە دڵنیابن لەم لایەنە کرداریانە ڕەچاو بکەن  لە ناو پۆلدا:

• زیاتر گرنگی بە پرۆسەی فێربوون بدە، نەک سەرنجت لەسەر تەواوکردنی بابەتەکە بێت.
• فێربوونی چالاک بەکاربهێنە کە بریتییە لە بنیاتنانەوەی یان دۆزینەوەی “ڕاستییەکان” (دەتوانیت بۆ ئەم بابەتە سوود لە خولی فێربوونی چالاک ببینیت کە بە خۆشحاڵییەوە لە ئاوات ئەکادیمی بەردەستە)
• سوود لە چالاکییە تاکەکەسی و هاوبەشەکان وەربگرە بۆ ئەوەی منداڵەکان لە یەکتر فێرببن.
• ئەو دۆخانە بخوڵقێنن کە کێشەی بەسوود پێشکەش بکەن، و ناهاوسەنگی لە منداڵاندا پەرەپێبدەن ( بەو مانایەی کە  کاریان پێ بدرێت و لە بازنەی ئارامی خۆیان دەربچن، هەروەها بابەتەکە پێویستی چالاکی تاک هەبێت لە پڕۆسەکەدا).
• ئاستی گەشەی منداڵەکان هەڵبسەنگێنە تا بتوانرێت ئەرکی گونجاویان پێبدرێت.

بۆ بینینی بابەتی زیاتر دەست لەسەر وینەکان داگرە

جۆرەکانی تێکچونی قسە کردن

• 1-تێکچون لە بیستن
• 2-تێکچون لە درکاندن
• 3-تێکچون لە قسەکردن
• 4- تێکچون لە زمان

ئەم چوار جۆرە بسەر هە موو تێکچونەکان و ئاستەنگەکانی قسەکردن لای مرۆڤ دەگرێتەوە هەر یەک لەم جۆرانە لای منداڵانی توشبوی ئۆتیزم هەیە

ئەفازیا ،ستەمەرینگ، هایپەر دیسئۆردەر،شەلەل دەماغ،کەم توانایی بیستن

دەشێت بە پێی ڕێژەی توندی ئەو حاڵەتانە ئەو ئاستەنگانەی لە سەرەوە باسمان کرد ڕو بدەن، چارەسەری هەر یەکەیان جیایە لەگەڵ ئەوی تر.

پڕۆگرامی چالاککردنەوەی مێشک و یادگە – نهێنی ڕاستەقینە بۆ گەیشتن بەو پەڕی سەرکەوتن لە ژیاند

ئایا زمان لە کوێ سەنتەر کراوە؟

زمان لە نیوەگۆی چەپی مێشکەشارەزایان ئێکی دێنن لەسەر دو بنەما دەربارەی نیوە گۆی چەپ و نیوە گۆی ڕاستی مێشک کە لە ڕوی فیزیکیەوە  هەردوو نیوە گۆکە وەوو یەک نین .

نیوە گۆی چەپ گەورەترە لە نیوە گۆی ڕاست

توانای بەکار هێنانی زمان و ئاخاوتن لای کچان زیاترە لەگەڵ کوڕ، چونکە لای چەپی مێشک بەرپری سەنتەری قسەکردنو ئاخاوتنە لە مرۆڤدا، بەڵام لەگەڵ ئەوەی نیوەگۆی لای ڕاست توانای بەرهەم هێنانی زمانی نیە، لە هەمانکاتدا سەلمێنراوە  کە نیوە گۆی ڕاست توانی هەیە کە تێپگات  لە هەندێک زمان، هەروەها دەورێکی باڵا دەبینێت لە درکپێ کردنی بینینی شوێن و شێوەو قەبارە. هەر بۆیە پیاوان لە مە باڵاترن لە بینینی شوێن و شێوەو قەبارەو وردبینی لە شتەکان.

گرفتەکانی زمان و قسەکردن لای منداڵانی ئۆتیز م و منداڵانی تر یەکیکە لەو گرفتانەی تر کە دەبێتە بەر بەست لە بەردەم  ژیانی ڕۆژانەیان و دەربڕینی پیتەکان و وشەکان کە کاریگەرترین گرفتە بە تایبەت لای منداڵانی ئۆتیزم

هۆکارەکانی دواکەوتنی قسە کردن لای منداڵ.

ئەم گرفتە ڕوبەڕوی زۆرێک لە منداڵان دەبێتەوە درەنگ دەست کردنیانە بە قسەکردن یاخود دواکەوتنی وشەی ناڕێک و ناتەواو لە پیت دەربڕین کە ئەمەش هۆکاری ئاشکراو شاراوەو ڕاستەو خۆو ناڕاستەوخۆی هەیە.

• هۆکارەکان:-
•  1_تەماشاکردنی کاتێکی زۆری لە ڕادەبەدەری (تیڤی) و شاشە زیرەکەکان
• 2_کەمترین ماوەی پێکەوەبونی منداڵ لەگەڵ دایکی و باوکی و نەدواندنیان.
• 3_هەبونی کێشە لە دەزگای بیستن و گرفتی عەقڵی
• 4_مامەڵەکردن لەگەڵ منداڵ بە زیاتر لە زمانێک پێش جێگر بوونی زمانی دایکی .
• 5_نەبەخشینی نمونەو وشەی ڕاست بە منداڵ کاتێک منداڵ وشەکان بە هەڵە تێدەگات وبەکاریان دێنێت.
• 6_نەبونی هاندانی منداڵ لەسەر تێکەڵاوبونی لەگەڵ کەسانی ترو منداڵانی ترپەیوەندی کردن لە گەڵیان.
• 7_بونی ناتەواوی لە زمان وەک درێژی یان کورتی زمان .
• 8_بوونی ناتەواوی و ناڕێکی لە ددانەکان یاخود گەورەیی لە ددانی پێشەوە یاخو کێشە لە مەڵا شوی .

ڕێگاكانی چاره‌سه‌ری: چۆن ده‌توانین هاوكاری ئه‌و كه‌سانه‌ بكه‌ین كه‌ كێشه‌ی قسه‌كردنیان هه‌یه‌؟

پێویسته‌ ئه‌و كه‌سانه‌ی كێشه‌ی قسه‌كردنیان هه‌یه‌ سه‌ردانی كه‌سانی پسپۆڕی وه‌كو (ده‌روونناس، پزیشكی ده‌روونی، پزیشكی قوڕگ و لوت و گوێ) بكه‌ن. بۆ ئه‌وه‌ی راستی شڵه‌ژانه‌كان دیاری بكرێت و چاره‌سه‌ری پێویست وه‌ربگرن.

ده‌توانرێت سوود له‌م خاڵانه‌ی خواروه‌ وه‌ربگرین بۆ چاره‌سه‌ركردنی حاڵه‌ته‌كانی كێشه‌ی ده‌ربڕین:

1. فێركردنی شێوازی قسه‌كردنی گونجاو و ده‌ربڕینی گونجاوی پیته‌كانت.
2. له‌ ڕێگه‌ی هه‌ندێ ته‌كنیكی تایبه‌ته‌وه‌ تاك فێری ده‌ربڕینی ئه‌و پیتانه‌ بكرێت كه‌ ده‌ربڕینیان قورسه‌.
3. چاره‌سه‌ركردنی كه‌موكوڕیه‌كانی (زمان، لووت، گوێ و لێو).
4. تاك فێری چۆنیه‌تی شێوازی هه‌ناسه‌ هه‌ڵكێشان و هه‌ناسه‌ دانه‌وه‌ بكرێت بۆ ئه‌وه‌ی له‌ ڕێگا‌یه‌وه‌ پیته‌كان باشتر ده‌رببڕێت.
5. ئاستی متمانه‌به‌خۆبوون و بڕوابه‌خۆبوونی تاك به‌رز بكرێته‌وه‌، نه‌وه‌كو هه‌ست به‌كه‌می بكات و متمانه‌ی به‌خۆی لاواز بێت.

بۆ بینینی بابەتی زیاتر دەست لەسەر وینەکان داگرە

٥ ڕێگا بۆ بە مانادارکردنی فێربوون لای خوێندکار

دێنیس ڕێلۆخۆ – دامەزرێنەری Psychreg

لە ماوەی هەشت ساڵی ڕابردوودا کە لە کەرتی پەروەردەدا کارم کردووە، هەمیشە ڕووبەڕووی ئەو ئاڵەنگارییە بوومەتەوە کە ئەزموونێکی فێرکاری مانادار بۆ خوێندکارەکانم دروست بکەم. واتە دروستکردنی پەیوەندی لە نێوان گەشتی فێربوونی خوێندکار و پەیوەستکردنی ژیانیانیانەوە.
چەند ساڵێک لەمەوبەر، کاتێک کۆرسێکی ناساندنی دەروونناسیم دەوتەوە، لە خۆمم پرسی: ‘لە چ ڕوویەکەوە فێربوون دەربارەی تیۆری فرۆید دەتوانێت یارمەتیان بدات لە پیشەی داهاتوویاندا؟’ وەڵامەکان هەمیشە ڕاستەوخۆ نین لەبەرئەوەی دەروونناسی زیاتر تیۆرییە نەک پراکتیکی.
دواتر بۆم دەرکەوت کە بۆ ئەوەی مامۆستایەکی کاریگەر بم، نابێت زۆر سەرنجم لەسەر گەیاندنی وانەکە بێت بەبێ ئەوەی باس لە ‘بۆچی’ بکەم… پێشکەش نەکردنی هۆکارێکی ڕاستەقینە ڕەنگە یەکسان بێت بە نەبوونی مانا. بەبێ مانا، ڕەنگە خوێندکار گرفتی کەمی پاڵنەری هەبێت بۆ ئەوەی فێرببێت.

پڕۆگرامی چالاککردنەوەی مێشک و یادگە – نهێنی ڕاستەقینە بۆ گەیشتن بەو پەڕی سەرکەوتن لە ژیاند

لێرەدا پێنج خاڵ دەخەینەڕوو کە یارمەتیت دەدەن مانا بخەیتە ناو وانەکانتەوە:

1. تاکو دەتوانیت ناوەڕۆکی بابەتەکە مانادار بکە : ئەمە دەتوانرێت بەدەست بهێنرێت کاتێک دەرفەتێک بۆ خوێندکاران دەڕەخسێت کە چالاکییەکانی پۆلەکەیان ببەستنەوە بە ئەزموونەکانی ژیانی ڕاستەقینە. گرنگە ئەم بنەمایە لەبەرچاو بگیرێت، بەتایبەتی بە بابەتە ورد و ئاڵۆزەکاندا. لەوانەیە بتەوێت چالاکییە داهێنەرەکانی وەک چیرۆکگێڕان، هونەر، گرافیک و تەکنیکەکانی یادگە بەکاربهێنێت. هەروەها ناوەڕۆکی مانادار دەبێ هەڵسەنگاندنی مانادار بەدوای خۆیدا بهێنێت.
2. بە ڕێبازێکی خوێندکار سەنتەری وانەکان پێشکەش بکە: کاتێک خوێندکاران زیاتر بەشدارن لە پرۆسەی ئەزموونی فێربوونیان، لە کۆتاییدا باشتر لە ئامانجی وانەکە تێدەگەن و زیاتر وابەستەی دەرئەنجامەکانی فێربوون دەبن و کەڵکی لێوەردەگرن. پرسیاری کراوەیان لێ بکە ( پرسیاری کراوە واتە ئەو پرسیارانەی وەڵامەکانیان بەڵێ و نەخێر نییە، بەڵکو پێویستە تاک بیر لە وەڵامەکەی بکاتەوە و شرۆڤەی بابەتەکە لە زەینی خۆیدا بکات)، هانی گیانی هاوکاری و پڕۆژەی گروپی لەناو خوێندکاران بدە، و ئەرکیان پێ بدە کە بواریان پێبدات ئەو شتانەی فێریبوون دووبارە کۆی بکەنەوە و بەرهەمی لێ دروست بکەن بە شێوازی فرەچەشن.
3. پەرەپێدانی خۆناسین و خۆفێرکردن: ئامانجی سەرەکی فێربوون، بە پێچەوانەی پەروەردە، یارمەتیدانی فێرخوازانە کە لە داهاتوودا بە باشی کار بەوە بکەن کە فێری بوون. مۆدێلی سیستەمی ژینگەیی زانین ڕەنگە بەسوود بێت (knowledge ecosystem model )، ئەم سیستەمە دەتوانێت لە شێوەی پێشکەشکردنی خولی زیادە، ڕێکخستنی بۆنە و ئاهەنگەکانی قوتابخانە، و یەکخستنی بەکارهێنانی سۆشیال میدیا بێت، یاخود هەر چالاکیەک کە وابکات فێرخواز ئەوەی خوێندوویەتی بەرجەستەی بکات و بەجۆرێکی لێبکات بتوانێت لە ژیانی چۆن سوود لەو بابەتانە وەربگرێت. سەرەڕای ئەوەش، گرنگە ڕێگە بدرێت خوێندکاران بزانن کە لە سەرووی هەموو شتێکەوە فێربوون پرۆسەیەکی کەسییە و زۆرینەی خوێندکار پێویستە خۆی جگە لە ماموستا بیکات.
4. جیهانی ڕاستەقینە بهێنە ناو پۆلەکەتەوە: هەر جارێک هەوڵدەدەین کێشەیەک بە شێوەیەکی داهێنەرانە چارەسەر بکەین، یان بە شێوەیەکی گاڵتە ئامێز یاخود بەشێوەی چیرۆک بیر لە شتێک بکەینەوە، پەیوەندی فیزیکی لە مێشکماندا بەرهەم دەهێنین. وە چ ڕێگەیەکی خۆشتر هەیە بۆ بەدەستهێنانی ئەمە لەوەی بیر لەو کێشانە بکەینەوە کە لە ژیانی ڕۆژانەماندا تووشی دەبین. دەتوانیت خوێندکاران بە لێکۆڵینەوەکانی جیهانی ڕاستەقینە ئاشنا بکەیت، فیلمێکی دیکۆمێنتاریی پیشان بدەیت، گوێ لە پۆدکاستەکان بگرێت، یان تەنانەت هانیان بدەیت بۆ ‘بڵاوکردنەوەی’ کارەکانیان (واتە لە ڕێگەی نوسینی بابەتەەوە، دروستکردنی ڤیدیۆیەکی یوتیوب، یان بەشداریکردن لە ڕووداوەکانی هاوشێوەی قسەکانی TED).
5. زانیاری و سەرچاوەی جیاواز هاوبەش پێبکە: وەک مامۆستایەک تۆ ناچار نیت بە وەڵامدانەوەی هەموو پرسیارەکان کە لەلایەن خوێندکارانەوە ئاڕاستەت دەکرێت. لەوانەیە بتەوێت داوای ستراتیژی لە خوێندکارەکان بکەیت کە چۆن بەدوای وەڵامی ئەو پرسیارە بگەڕێن کە لە تۆیان کردووە، ئەمەش بۆ ئەوەی هەمیشە بەدوای سەرچاوەدا بگەڕێ بۆ ئەوەی هەم خۆی فێرببێت هەم هاوکاری تۆش بێت. لە بەریتانیا، TES’‘ کتێبخانەیەکی فراوانە لە کەرەستەی فێرکاری کە هەموویان لەلایەن مامۆستایانەوە دروستکراون و دانراون بۆ خزمەتی خوێندکار وەک بەکارهێنانی سەرچاوەی جیاواز، هەموو جۆرە کەرەستەیەکی پۆل هەیە لەوانە پلانی وانەکان، ڤیدیۆ، پێشکەشکردنی پاوەرپۆینت، یاری، مەتەڵ، کویز، لاپەڕەی فێرکاری.

بەهیوای ئەوەی ئەم ئامۆژگاریانە یارمەتیت بدەن باشتر لە پۆلدا بگەڕێیت و ئەزموونێکی فێرکاری مانادارتر و پەیامدارتر پێشکەش بە خوێندکارەکانت بکەیت. بەڵام لەوەش گرنگتر، هەموو دەرفەتێک بەکاربهێنە بۆ ئەوەی گفتوگۆ لەگەڵ خوێندکارەکانت بکەیت سەبارەت بەوەی چی بۆ ئەوان گرنگە. بە وردی چاودێرییان بکە و سەرنجی بەرژەوەندی و ئامانجەکانیان بدە و دڵنیابە کە ئەمانە لەبەرچاو دەگریت لە کاتی ئامادەکردنی وانەکەی ڕۆژەکەتدا.

بۆ بینینی بابەتی زیاتر دەست لەسەر وینەکان داگرە

هێزی ‌هاندان  The Power of Motivation

پێشەکی

هاندان هێزی بزوێنەری ڕەفتاری مرۆڤە، تاکەکان پاڵدەنێت بۆ دانانی ئامانج و هەنگاونان و بەردەوامبوون لە بەرامبەر ئاڵەنگارییەکاندا. ڕۆڵێکی گرنگی هەیە لە گەشەکردنی کەسی و دەستکەوت و خۆشگوزەرانیدا (well-being). لەم بابەتەدا، ئێمە بەدواداچوون بۆ هێزی هاندان دەکەین، بەدواداچوون بۆ میکانیزمە بنەڕەتییەکانی، و هەندیك لە تیۆرییە تیۆرییە جۆراوجۆرەکان و ستراتیژییە پراکتیکییەکانی بۆ بەکارهێنانی تواناکانی دەکەین. بە تێگەیشتن و پەروەردەکردنی هاندان، تاکەکان دەتوانن توانا شاراوەکانیان بکەنەوە و لە ژیانی کەسی و پیشەیی خۆیاندا بگەنە ئاستێکی بەرزتر و باشتر.

سروشتی هاندان

هاندان ئاماژەیە بۆ ئەو پرۆسە ناوخۆییانەی کە دەستپێشخەری و ڕێنمایی و بەردەوامی ڕەفتارەکان دەکەن. تێکەڵەیەک لە هۆکارە بایۆلۆژی و دەروونی و کۆمەڵایەتییەکان لەخۆدەگرێت کە کاریگەرییان لەسەر ئەو هەڵبژاردنانە هەیە کە دەیکەین، ئەو هەوڵانەی کە  لە وەبەرهێنان سەرفی دەکەین هەروەها ئەو کۆڵنەدانانەی کە نیشانی دەدەین. هاندان سیفەتێکی جێگیر نییە؛ دەتوانێت لە چڕیدا بگۆڕێت و بە تێپەڕبوونی کات بگۆڕێت، ئەمەش وای لێدەکات ببێتە هێزێکی دینامیکی لە ژیانماندا.

هاندانە ناوەکی و دەرەکییەکان

دەتوانرێت هاندان بۆ دوو جۆری سەرەکی پۆلێن بکرێت: ناوەکی و دەرەکی. هاندانە ناوەکییەکان لە هۆکارە ناوخۆییەکانەوە سەرهەڵدەدات، وەک چێژوەرگرتنی کەسی، زانینخوازی. لە بەرامبەردا هاندانە دەرەکییەکان لە پاداشتی دەرەکی، ناسینەوە، یان دوورکەوتنەوە لە دەرئەنجامە نەرێنییەکان سەرچاوە دەگرێت. تێگەیشتن لە یاری نێوان ئەم دوو جۆرە هاندانە زۆر گرنگە بۆ پەروەردەکردنی هاندانێکی درێژخایەن و بەردەوام.

تیۆری خود دیاریکردن – Self-Determination Theory

تیۆری خۆدیاریکردن (SDT) تیۆرێکی دیارە لە بواری هانداندا، جەخت لەسەر گرنگی سێ پێداویستی دەروونی بنەڕەتی دەکات کە بریتین لە (سەرکردایەتی خود، لێهاتوویی، پەیوەندی). سەرکردایەتی خود ئاماژەیە بۆ هەستی سەربەخۆیی تاک لە سەربەخۆبوون و هەڵبژاردنەکانیدا، لێهاتوویی هەستکردن ،بە کاریگەری و شارەزایی لەخۆدەگرێت لە بوارێکدا. پەیوەندیکردن، پەیوەندیی مانادار و پشتیوانی کۆمەڵایەتی بەدوای خۆیدا دەهێنێت. جێبەجێکردنی ئەم پێداویستیانە هاندانێکی ناوەکی پەروەردە دەکات و خۆشگوزەرانی بەرەوپێش دەبات.

پڕۆگرامی چالاککردنەوەی مێشک و یادگە – نهێنی ڕاستەقینە بۆ گەیشتن بەو پەڕی سەرکەوتن لە ژیاند

دانانی ئامانج و گەیشتن

دانانی ئامانجی ڕوون و تایبەتمەند، ستراتیژییەکی بەهێزە بۆ بەرزکردنەوەی هاندان و ئاڕاستەکردنی ڕفتار.کاتێک تاکەکان ئامانجەکانیان بە باشی دیاری کراوە، ئەگەری ئەوە زیاترە کە هاندانێکی بەرز، سەرنجی تەرکیز و زیادبوونی هەوڵ بەرەو گەیشتن بە ئامانجەکان ئەزموون بکەن.

ڕۆڵی بیرکردنەوە

ئەقڵ، ئاماژەیە بۆ بیروباوەڕی تاکەکان سەبارەت بە توانا و زیرەکی خۆیان. هەوڵە نایابەکانی  دکتۆر کارۆل دویک (Carol Dweck) لە پەرتووکەکەیدا بەناوی ئەقڵیەت (mindset) ، تیشک دەخاتە سەر جیاوازی نێوان (بیرکردنەوەی جێگیر)، کە تواناکانی تاک وەک زگماکی و نەگۆڕ سەیر دەکرێن، لەگەڵ (بیرکردنەوەی گەشەسەندوو) کە تواناکان بە شێوەیکی کە دەتوانی گۆڕانکاری تێدا بکەیت لە ڕێگەی هەوڵدان و فێربوونەوە سەیر دەکات. چاندنی بیرکردنەوەی گەشەکردن: خۆڕاگری، هەوڵدان و ئامادەیی بۆ وەرگرتنی ئاستەنگەکان بەرەوپێش دەبات، هاندان و گەشەپێدانی کەسی پەرە پێدەدات.

هاندان و ڕێکخستنی سۆزداری

هاندان لە نزیکەوە لەگەڵ هەستەکاندا پەیوەندییەکی بەهێزیان هەیە، چونکە زۆرجار ئارەزوو و خولیا و ئاواتەکانمان بەهۆی ئەزموونە سۆزدارییەکانەوە بەردەوامیان پێدەدرێت. کارامەییەکانی ڕێکخستنی سۆزداری (Emotional regulation skills)، وەک ناسینەوە و بەڕێوەبردنی هەستەکان بە شێوەیەکی کاریگەر، ڕۆڵێکی گرنگ دەگێڕن لە بەردەوامبوونی هاندان. زیرەکی سۆزداری (Emotional intelligence) کە خودئاگایی (self-awareness)، ڕێکرخراوی خودی  (self-regulation)، هاوسۆزی (empathy) و کارامەیی کۆمەڵایەتی لەخۆدەگرێت، دەتوانێت ئاسانکاری بۆ ڕێکخستنی هەستەکان لەگەڵ ئامانجەکان بکات و هاندانەکان بەردەوامی پێبدات.

دروستکردنی ژینگەیەکی هاندان

ئەو ژینگەیەی کە تاکەکان تێیدا کاردەکەن کاریگەرییەکی بەرچاوی لەسەر هاندانەکانتان هەیە. دروستکردنی ژینگەیەکی پاڵپشت و هاندان ئامڕازەکانی وەک هەبوونی چاوەڕوانییە واقعییەکان لە تۆ لەلایەن کەسانی چواردەورتەوە، هەبوونی ژینگەیەکی پاداشت، پێدانی دەرفەتەکان بۆ باشترکردنی کارامەییەکانت لەخۆ دەگرێت. تێگەیشتن لە کاریگەری ژینگە هانی تاک دەدات کە دەوروبەرەکەیان دیزاین بکەن بۆ ئەوەی ئەوپەڕی هاندانیان هەبێت.

کاریگەری پاداشت لەسەر هاندان

پاداشت بە ئامانجی هاندان دەتوانێت هاندانێکی بەهێز بێت، بەڵام کاریگەرییەکەی بەندە جۆری هاندانەکەوە. بۆ نمونە، پاداشتە دەرەکییەکان کە لەلایەن کەسانی چواردەورتەوە پێت دەدرێت، زۆرینەی کات دەبێتە هاندانێکی باش بۆ بەردەوام بوون لەسەر ئەو کارەی پێویستە ئەنجامی بدەیت، بەڵام هەندێک جاریش دەبێتە هۆی ئەوەی کە خووگرتووی بیت کە پاداشتی دەرەکی بۆ بەردەوام بوون لەسەر کارێک،  ئەمەش وا دەکات گەر پاداشتە دەرەکیەکە نەمێنێت تۆ چیتر ناتوانیت بەباشی لەو کارە بەردەوام بیت،هەربۆیە زۆرکات هاندانی دەرەکی گەر بە شێوەکی دروست بیری لێ نەکرێتەوە و بە شێوەیەکی دروست نەدرێت بە کەسەکان دەکرێت ببێتە هۆی تێکدانی هاندانی ناوەکی بە ئاستێکی بەرچاو.

هاندان لە شوێنی کاردا

هاندان لە شوێنی کاردا زۆر گرنگە بۆ زیادکردنی بەرهەرمداری، ڕەزامەندی لە کارو پیشەی خۆت، هەروەها سەرکەوتنی ڕێکخراوەیی. تێگەیشتن لەو هۆکارانەی کە هاندانەکانی کارمەند بەرزدەکاتەوە، دەتوانێت یارمەتی خاوەنکارەکان بدات ژینگەیەک دروست بکەن کە بەشداریکردن و ئەدای بەرز پێشکەشبکات. توخمە سەرەکییەکان بریتین لە دابینکردنی کاری مانادار، پێدانی دەرفەتەکان بۆ گەشەکردن و پێگەیاندنی تاک، باسکردن و بەنرخدانانی دەستکەوتەکان، هەروەها چاندنی کلتورێکی ڕێکخراوەیی ئەرێنی و پشتیوانیکەر.

بەردەوامبوونی هاندەرە درێژخایەنەکان

بەردەوامبوونی هاندان لە درێژخایەندا پێویستی بە هەوڵ و ستراتیژی بەردەوام هەیە بۆ زاڵبوون بەسەر ئاستەنگ و پاشەکشەکاندا. هەندێک لە ڕێگا کاریگەرەکان بریتین لە دابەشکردنی ئامانجەکان بۆ هەنگاوی بچووکتر و کرداری، خەڵاتکردنی خود لە پڕۆسەی هەنگاونان لە ڕێگەکەدا، داوای پشتگیری کۆمەڵایەتی، پاراستنی بیرکردنەوەی ئەرێنی و گرنگیدان بە خودی خۆت. سەرەڕای ئەوەش، پەروەردەکردنی هەستکردن بە ئامانج و پەیوەندیکردن لەگەڵ بەها ناوەکییەکان دەتوانێت سەرچاوەیەکی بەردەوامی هاندان بێت.

پوختەی بابەت

• هاندان هێزێکی بەهێزە کە ڕەفتاری مرۆڤەکان دەباتە پێشەوە، کاریگەری لەسەر هەڵبژاردن و کردار و بەردەوامیمان هەیە.
• دەتوانرێت پۆلێن بکرێت بۆ هاندانە ناوەکییەکان کە لە هۆکارە ناوخۆییەکانەوە سەرهەڵدەدەن و هاندانە دەرەکییەکان کە لە پاداشت یان دەرئەنجامە دەرەکییەکان سەرچاوە دەگرن.
• تیۆری خۆدیاریکردن تیشک دەخاتە سەر گرنگی سەربەخۆیی، لێهاتوویی و پەیوەندی لە پەروەردەکردنی هاندانە ناوەکییەکان.
• دانانی ئامانج، بیرکردنەوە، ڕێکخستنی سۆزداری و دروستکردنی ژینگەیەکی هاندان توخمە سەرەکییەکانن لە بەردەوامبوونی هانداندا.
• پاداشت و هاندانەکان دەتوانن هاندانێکی کاریگەر بن ئەگەر لەگەڵ هاندانە ناوەکییەکان هاوتەریب بن.
• ·  لە شوێنی کاردا هاندان ڕۆڵێکی گرنگ دەگێڕێت لە بەرهەمهێنان و ڕەزامەندی لە کاردا.
• بەردەوامبوونی هاندانە درێژخایەنەکان پێویستی بە ستراتیژییەکانی وەک بەش بەش کردنی ئامانجەکان، خەڵاتکردنی خۆت بە هەنگاونان، داوای پشتیوانی لە کەسانی دیکە، بەردەوامبوون لە بیرکردنەوەی ئەرێنی و پەیوەندیکردن بە بەها ناوەکییەکان هەیە.
• تێگەیشتن و پەروەردەکردنی هاندان تاکەکان بەهێز دەکات بۆ کردنەوەی تواناکانیان، زاڵبوون بەسەر ئاڵەنگارییەکاندا و ژیانێکی ئامانجدارتر ببەنە سەر.

بۆ بینینی بابەتی زیاتر دەست لەسەر وینەکان داگرە

 کورتەیەک لەسەر دەروونشیکاری

تیۆری دەروونشیکاری باس لەوە دەکات کە گرفتە نائاگاکانی مێشک، ئاڕاستەی ئەوە دەکات کە ئێمە کەسایەتیمان چۆن گەشە دەکات و ڕفتارەکانمان فۆرم دەگرێت.

تیۆری دەروونشیکاری چییە؟

دامەزراوە لەلایەن پزیشکی دەماری نەمساوی سیگمۆند فرۆید لە سەرەتاکانی سەدەی ٢٠ دا. تیۆری دەروونشیکاری ئاماژە بەوە دەکات کە کەسایەتی و ڕفتارەکانمان دەرئەنجامی ململانێ بەردەوامەکانی مێشکمانە. تاک ئاگادار نییە بەو ململانێ قووڵەی کە ڕوودەدات، چونکە لە شوێنێکی قوڵی نائاگای مێشکە.فرۆید باس لەوە دەکات ئەو ململانێیە ڕوودەدات لە سێ بەشی مێشکدا:  ئید، سوپەرئیگۆ، ئیگۆ. فرۆید باوەڕی وایە کەسایەتی ئێمە گەشە دەکات لە پێنج ساڵی یەکەمی ژیانماندا، کە ناوی دەهێنێت بە (دەروونی سێکسی ( psychosexual ، چونکە لە پڕۆسەکەدا لایەنی سێکسی و پڕۆسە زەینییەکان تیایدا بەژدارە. هەر ئاستێک لە مێشکی کەسەکە سەرنج دەخاتە سەر بەشێکی جیاواز لە لایەنی سێکسی، وەک منداڵ کاتێک لە ڕێگەی مژینی پەنجە گەورەیەوە چێژی دەم وەردەگرێت. فرۆید باوەڕی وابوو کە وروژێنەری قۆناغەکانی دەروونی سێکسی، وەک جەنگێک وان لە نێوان لایەنی بایۆلۆجی ( زیندەیی ) مرۆڤ و پێشگریمانە کۆمەڵایەتییەکان، هەربۆیە دەبێت مێشک چارەسەری ئەم ململانێیە بکات پێش ئەوەی هەر هەنگاوێک بنێت بۆ گەشەدان بە  لایەنی تەندروستی دەروونی و زەینی.

دەروونشیکاری چۆن کار دەکات؟

لە ڕێگەی دانیشتنەوە، چارەخواز باس لە یادەوەرییەکانی منداڵی دەکات هەروەها خەونەکانی بۆ ئەوەی لە ڕێگەی  مێشکی پێش نائاگاوە دەستی بگات بە ئەو شتانەی لە مێشکی نائاگا هەیە، لەوێشەوە بزانێت کە ئەو پاڵنەر و هۆکارانە ئاراستەی ڕفتاری چارەخوازیان کردووە.

مۆدێلی فرۆید

گەر ئاگاییمان وێنا بکەین بە شاخێکی سەهۆڵین لە ناو دەریادا، ئەوا بەشە ئاگاییەکەمان ڕێژەیەکی کەمی دیارە لەناو ئاوەکەدا، ئەو بەشەی کە دیارە پێی دەڵێین مێشکی ئاگا. هەرچی ئەوەی لە ژێر ئاوەکەیە و زۆرینەی مێشکی ئێمەی داگیر کردووە پێی دەڵێین نائاگای ئێمە. تیۆری دەروونشیکاری فرۆید مێشکی نائاگای دابەش کردووە بۆ سەر سێ بەش: ئید، ئیگۆ، سوپەر ئیگۆ – کە لەناو خۆیاندا قسە دەکەن بۆ چارەسەری ململانێ و هەستە ناکۆکەکان و هەڵچوونەکان.

ئیگۆ: ئەمە شوێنی دەنگی هۆکار و مشتومڕ و دەمەقاڵێکانی نێوان ئید و ئیگۆیە.

ئید: ئەمە تینووی پاداشتی ڕاستەوخۆیە وەک منداڵ، بە هەڵچووە، و ئاسان نییە کە هۆکاری بۆ بهێنیتەوە.

سوپەر ئیگۆ: ئەمە دەیەوێت کارە ڕاست و دروستەکان ئەنجام بدات، چەمک و بابەتە ئەخلاقییەکان لێرەدان و زۆرینەی کات لە خێزان و کۆمەڵگەوە سەرچاوە دەگرن.

پڕۆگرامی چالاککردنەوەی مێشک و یادگە – نهێنی ڕاستەقینە بۆ گەیشتن بەو پەڕی سەرکەوتن لە ژیاندا –

میکانیزمی بەرگری چییە؟

فرۆید باس لەوە دەکات مرۆڤ بێ ئاگایانە فەرمانبەرداری میکانیزمە بەرگرییەکان دەکات کاتێک ڕووبەڕووی دڵەڕاوکێیەک یان هەستێکی ناخۆش دەبێتەوە. ئەم میکانیزمانە  هاوکاریان دەکات کە هەڵبکەن لەگەڵ ئەو یادەوەری و هەڵچوونانە بکات کە دڵەڕاوکێ هێنەرن ئەویش بەوەی کە بیرکردنەوەیان وا ئاڕاستە بکات کە هەموو شتێک باشە.

چی ڕوودەدات لە میکانیزمی بەرگری دا؟

ئیگۆ میکانیزمی بەرگری بەکاردەهێنێت بۆ ئەوەی هاوکاری کەسەکان بکات بگەنە سازشی دەروونی کاتێک مامەڵە دەکەن لەگەڵ ئەو شتانەی کە دەبنە هۆی ململانێی ناوەکی. هەندێ لە میکانیزمە بەرگرییە باوەکان کە دەبێتە هۆی تێکدانی واقیع بینی: ئینکاری، خۆ دوورخستنەوە، خۆ کپ کردن، ڕەتکردنەوە، ئەقڵانی بوون، پێشبینیکردن.

چۆن کار دەکات؟

ئینکاری یەکێکە لە میکانیزمە بەرگرییە باوەکان کە بەکاری دەهێنین بۆ پاساوهێنانەوە بۆ خوویەک کە کەسێک هەستێکی خراپی دەربارەی هەیە. نمونە جگەرە کێشان. هەندێک کەس بەوە بیانوو دەهێننەوە کە ئەوان جگەرەکێشی کۆمەڵایەتین ( ئەو کەسانە دەگرێتەوە کە تەنها لە بۆنە و چوونەدەوەرەکان و هەندێک شوێنی دیاریکراو جگەرە دەکێشن ) لە کاتێکدا دان بەوەدا نانێن کە بەڕاستی ئەمان ئالودەی جگەرە کێشان بوون.

ADHD چیە؟

­­­­ADHD یەکێکە لە باوترین نەخۆشیە گەشە دەماریەکان لە منداڵاندا. بە گشتی دیاریدەکرێت لەسەرەتای منداڵی تا کۆتایی هەرزەکاری. ئەو منداڵانەی  ADHD یان هەیە، گرفتیان لەگەڵ تەرکیز، ئەنجامدانی ڕفتاری بێ بیرکردنەوە ( ئەنجامدانی ڕفتارێک بێ ئەوەی بیر لە ئەنجامی کارەکە بکاتەوە )، یان زیادە چالاکبوون هەیە.

نیشانەکانی

ئاساییە کە منداڵ کێشەی لەگەڵ تەرکیز یان فرە ڕفتاری هەبێت. بەڵام لەو منداڵانەی کە ADHD یان هەیە، حاڵەتەکەیان تیادا بەردەوام دەبێت، دەکرێت ببێتە هۆی گرفتی گەورە لە خوێندن و پەیوەندیە کۆمەڵایەتیەکانی.

هەندێک لە نیشانە باوەکان

• زیاد لە پێویست خەیاڵ کردن
• لەبیرکردن و ونکردنی شتەکان
• نەسرەوتن و جوڵەی لە ڕادە پێویست
• زۆر قسە کردن
• گرنگی نەدان بە ئەنجامدانی کاری هەڵە و ئاڵەنگاری ناپێویست
• گرفتی نۆرەگرتن لە شوێنە گشتیەکان
• گرفتی  بەردەوامی پەیوەندی لەگەڵ کەسانی تر

جۆرەکانی

 لەناو حاڵەتەکەدا سێ جۆر سەرەکی ADHD هەیە  ،  دەکەوێتە سەر ئەوەی کام لە نیشانەکان زیاتر دەربکەون لەسەر تاک:

• PIP – Predominantly Inattentive Presentation

ئەم جۆرە زۆر گرانە کە بتوانن کارەکانیان ڕێکبخەن و بە ئەنجامیان بگەیەنن، سەرنج بدەنە وردەکاریەکان، یان بەگوێرەی ڕێنماییەکان بجوڵێنەوە. ئەم جۆرە کەسانە بەئاسانی تەرکیزیان دەڕوات و وردەکاریەکانیان لەبیر دەچێتەوە لە ژیانی ڕۆژانەیاندا.

• PHIP – Predominantly Hyperactive-Impulsive Presentation

ئەم جۆرە کەسانێکی شپرزەن و زۆر قسە دەکەن. کارێکی گرانە کە بتوانن بۆ ماوەیەکی زۆر دابنیشن (بۆ نمونە لە خواردنی ژەمێکی نانخواردن یاخود ئەنجامدانی ئەرکەکانی قوتابخانە). منداڵە بچووکەکانی لەم جۆرە، لەوانەیە بەبەردەوامی ڕابکەن، بازبدەن، بەسەر شتدا هەڵبگەڕێن. ئۆقرە ناگرن و گرفتیان هەیە لەگەڵ ئەوەی کە چەندین ڕفتاری جیاواز دەکەن بەبێ بیرکردنەوە لە ئەنجامی ڕفتارەکە.  زۆر خەڵکی دەپچڕێنن لە کاتی قسەکردن و شت لە کەسانی دیکە دەبەن.دەست بە قسەدەکەن لە کاتی نەگونجاودا. کارێکی گرانە بۆ کەسێک کە هەوڵ بدات بیانگەڕێنێتەوە سەر بابەتێکی دیاریکراو. لەوانەیە بێ ئۆقرەییەکەیان ببێتە هۆی ئەوەی ڕووداوی زیاتریان بەسەردا بێت و ئازاری زیاتریان پێبکەوێت لە بەرامبەر کەسانی ئاسایی.

• Combined Presentation

ئەم جۆرە نیشانەکانی هەردوو جۆرەکەی سەرەوەی تێدایە بە یەکسانی.

بەهۆی ئەوەی نیشانەکانی بەپێی کات دەگۆڕێن، دەرکەوتنی نیشانەکانیش بەپێی کات دەگۆڕێن.

هۆکارەکانی ADHD

زانایان بەردەوام توێژینەوە لەسەر ئەو لایەنە پەیوەندیدارانە دەکەن  کە دەبێتە هۆی حاڵەتەکە، ئەمەش لە پێناو پاراستن و کەمکردنەوەی کەسێک بۆ تووشبوون بە ADHD. هۆکارەکانی ADHD نەزانراون، بەڵام توێژینەوەکانی ئەم دوایییانە ئەوە دەخەنە ڕوو کە بۆماوە ڕۆڵێکی کارای هەیە. توێژینەوەکان باس لە پەیوەندی هۆکارە بۆماوەییەکان دەکەن کە پەیوەندیدارە بە ADHD.

جگە لە لایەنی بۆماوە، چەند هۆکارێکی دیکەش دەکرێت کاریگەریان لەسەر حاڵەتەکە دەبێت وەک:

• زەبری مێشک
• خواردنەوەی کحول و کێشانی جگەرە لە ماوەی دووگیانیدا
• لەدایکبوونی پێشوەختە
• کەمی کێش لە کاتی  لەدایبووندا

توێژینەوەکان پشگیری لەو بۆچوونە باوانە ناکەن کە هۆکاری ADHD ، زۆر خواردنی شەکر، زۆر سەیرکردنی تەلەفیزۆن، شێوازی پەروەردەکردنی منداڵ، یان هۆکارە ژینگەییەکانی وەک خراپی باری دارایی و ئاژاوەی ناو خێزانە. بەدڵنیایی چەندین شت، هەروەها ئەمانەش، دەکرێت حاڵەتەکە خراپترن بکەن،  بەتایبەت لە هەندێک کەسانی دیاریکراودا. بەڵام بەڵگەکان هێندە بەهێز نین کە بتوانین بڵێین ئەمانە هۆکاری سەرەکی تووشبوون بە ADHD ین.

پڕۆگرامی چالاککردنەوەی مێشک و یادگە – نهێنی ڕاستەقینە بۆ گەیشتن بەو پەڕی سەرکەوتن لە ژیاند

دەستنیشانکردن

دەستنیشانکردنی منداڵیک بە ADHD پڕۆسەیەکە لە چەند هەنگاوێک پێک دێت. هیچ تاقیکردنەوەیەک بەتەنها ناتوانێت ADHD دیاری بکات، یان گرفتەکانی وەک دڵەڕاوکێ، خەمۆکی، کێشەکانی خەوتن، بێ توانایی لە لایەنێکی فێربوون، لەوانەیە کۆمەڵێک نیشانەی هاوشێوەیان هەبێت. دەستنیشانکردنی ADHD بە زۆری لیستێک لە پشکنین لە خۆدەگرێت بۆ هەڵسەنگاندی نیشانەکانی ADHD، پاشان وەرگرتنی ڕابردووی منداڵەکە لەگەڵ دایباب، ماموستاکانی، هەندێکجاریش منداڵەکە.

ADHD لە هەرزەکاراندا

ADHD دەکرێت تا تەمەنی پێگەیشتن بەردەوام بێت. هەندێک پێگەیشتوو ADHD یان هەیە بەڵام تا ئێستا حاڵەتەکەیان دیاری نەکردووە. دەکرێت حاڵەتەکە ببێتە هۆی گرفت لە کارکردن، پەیوەندییە کۆمەڵایەتییەکانیان. لەوانەیە نیشانەکان لە تەمەنێکی سەروتر جیاواز بن. بۆ نموونە زیادە چالاکبوون لەوانەیە وەک نائارامییەکی زۆر دەربکەوێت.

چارەسەرەکان

لە زۆرینەی حاڵەتەکان، باشترین چارەسەر تێکەڵەیەکە لە چارەسەری ڕفتاری و (behavior therapy) و پێدانی دەرمان. بۆ منداڵانی پێش قوتابخانە ( ٤ بۆ ٥ ساڵ) کە  ADHD یان هەیە، چارەسەری ڕفتاری، بە تایبەتیش ڕاهێنان کردن بە دایباب، وەک یەکەمین هێڵی چارەسەر پێشنیاردەکرێت پێش بەکارهێنانی دەرمان. کام شێوەیە باشترینە؟ دەکەوێتەوە سەر منداڵەکە و خێزانەکەی. چارەسەری باش بریتی دەبێت لە  چاودێریکردنی ورد، بەدواداچوون، وە ئەنجامدانی هەر گۆڕانکاریەک لە ڕێگاکەدا گەر پێویستی کرد.

بەڕێوبردنی نیشانەکان: مانەوەیە بە تەندروستی

مانەوە بە تەندروستی، خاڵێکی گرنگە بۆ منداڵان بەتایبەت ئەو منداڵانەی ADHD یان هەیە. چارەسەری ڕفتاری و پێدانی دەرمان، پاشان شێوازی ژیانێکی تەندروست، هاوکاریەکی باشی منداڵەکە دەکات بۆ مامەڵەکردن لەگەڵ حاڵەتەکە.

ئەمانەش هەندێک ڕفتاری تەندروست کە لەوانەیە هاوکار بن:

• پەرەپێدانی خووی خواردنی تەندروست وەک زۆر خواردنی میوە، سەوزە، دانەوێڵە، هەڵبژاردنی سەرچاوەی پڕۆتینی بێ چەوری
• ئەنجامدانی چالاکی جەستەیی ڕۆژانە بەپێی تەمەنە جیاوازەکان
• سنوردارکردنی سەیرکردنی شاشە جۆراوجۆرەکان بۆ نموونە تەلەفیزۆن، کۆمپیوتەر، موبایل، یان هەر ئامێرێکی تری ئەلکترۆنی.
• خەوی پێویست بەپێی تەمەنە جیاوازەکان

داوای هاوکاری بکە

گەر گومانت هەیە لەوەی کە منداڵەکەت  ADHD هەیە، دەتوانیت منداڵەکەت ببەیتە لای دەروونناسێکی منداڵان،  پزیشکی دەروونی منداڵان، یان پزیشیکی گەشەی منداڵان.

Affect Heuristic لایەنگیری هەست و سۆز

بۆچی لە کاتی بڕیارداندا پشت  بە هەست و سۆزی ئێستامان دەبەستین؟

لایەنگیری هەست و سۆز  ئاماژە بەوە دەکات دەکات کە ئێمە زۆرکات بۆ بڕیارەکانمان پشت دەبەستین بە هەستەکانمان لە جێگەی زانیارییە دڵنیاکەرەوەکان. ئەم لایەنگیرییە بوارمان پێدەدات کە بە خێرایی و ئاسانی بگەینە دەرئەنجامەکان، بەڵام لە هەمان کاتدا بیرکردنەوەکانمان دەشێوێنێت هەروەها ئاڕاستەمان دەکات بۆ هەڵبژاردنی نادروست.

ئەم لایەنگیرییە لە کوێدا ڕوو دەدات؟

بڕوا نامەیەکی بانگهێشتکردنی بەدەستگەیشتووە لەلایەن هاوڕێکانی کە بانگهێشتکراوە بۆ شانۆیەک. بڕوا هەمیشە خولیای سەیرکردنی شانۆی هەبووە، ئەمەش هەلێکی باشە بۆ ئەو. بەڵام لە هەمان ڕۆژدا نمرەی تاقیکردنەوەکانی کۆتایی ساڵی بەدەست دەگاتەوە، بەداخەوە کە دەرنەچووە، ئەمەش ڕاستەوخۆ بڕوای خستە بارودۆخێکی نەخوازراو و بێزارکەرەوە. لە ئەنجامدا بڕوا بە هاوڕێکانی وت کە ئەمڕۆ خولیای سەیکردنی شانۆی نییە  و نایەت بۆ سەیرکردنی شانۆکە. لە کاتێکدا ئەنجامەکانی تاقیکردنەوە هیچ پەیوەندییەکی بە چوون بۆ سەیرکردنی شانۆوە نییە. لێرەدا ئەم لایەنگیرییە بە جۆرێک کاریگەری لەسەر دروست دەکات بەوەی کە کەسەکە پشت بە هەستەکانی دەبێت بەسەر بڕیارە لۆجیکیەکانیدا.

دەرکەوتووە زۆرکات ئێمە گەر فشاری کاتمان لەسەر هەبێت، دووبارە دەکەوینە ژێر کاریگەری ئەم لایەنگیرییەوە. ئەمەش بەو مانایەی کاتێک دەکەوینە بارودۆخێک کە پێویستە بڕیارێکی خێرای تێدا بدەین، لەوانەیە پەنا ببەینە بەر هەستەکانمان، ئەمەش وا دەکات بڕیارەکانمان و هەڵبژاردەکانمان بە شێوەکی دروست نەبێت.

پشتبەستن بەم لایەنگیرییە دەبێتە هۆی سنوردارکردنی ئێمە، بەو شێوەیەی کە هەندێک کات بەهۆی پشتبەستن بە هەستەکانمانەوە خۆمان دەپارێزین لەوەی کە کاری جیاواز تاقیبکەینەوە و لە بازنەی ئارامیمان بچینە دەرەوە.

لە ڕاستیدا هەموو کاتێک ئەم لایەنگیرییە خراپ نییە و دەکرێت بۆ گۆڕانکاری باش سوودی لێوەربگرین. لە ناو کۆمەڵگەدا،  بەتایبەت لەناو هەڵمەتە تەندروستییە گشتیەکاندا. هەندێک لەو کەمپینانەی دەکرێت بۆ باسکردنی مەترسییەکانی ڕفتارە ناتەندروستەکان لە ڕێگەی بڵاوکردنەوەی ئامارەکان، زانیارییەکان، وێنەکان سەبارەت بەو ڕفتارە و ئەو دەرئەنجامانەی کە خەڵکی دەکرێ ئەزموونی بکەن لە بەردەوامبوونیان لەو ڕفتارە ناتەندروستانە.

کاریگەری بەکارهێنانی ترس بۆ ڕێگری کردن بۆ کەمکردنەوەی ڕفتارە ناتەندروستەکان بابەتێکە هێشتا لەلایەن پسپۆڕانەوە جێگەی مشتوومڕە، بەڵام لە ڕووی تیۆرییەوە، دەکرێت کەڵکی لێوەربگرین.

لەلایەکی دیکەوە، کاریگەری ئەم لایەنگییە دەکرێت کەڵکی لێوەربگیرێت لە سیستەمەکانی ڕێکخستندا. بۆ نمونە، ڕابەرێک کاتێک بڕیارێکی یەکلاکەرەوە دەدات لەسەر بابەتێکی گرنگ، باشتر وایە پوختەی کۆتایی لەسەر بنەمای هەست و سۆز بێت نەک لۆجیک.

دوو سیستەمی بیرکردنەوە

تیۆری دوو سیستەمی بیرکردنەوە تیۆرییەکی بنەڕەتییە لە دەروونزانی مەعریفیدا. باس لەوە دەکات کە مرۆڤ دوو سیستەمی مەعریفی هەیە بۆ بڕیاردان. یەکەمیان خێرایە، ماندووکەر نییە، ئۆتۆماتیکییە، لە ژێر کاریگەری هەستەکاندایە. دووەمیان خاوە، پێویستی بە هەوڵدانە، دەبێت بە ئەنقەست بکرێت، لۆجیکییە.

دانیاڵ کانمن لە پەرتووکەکەیدا (بیرکردنەوەی خێرا و هێواش) باس لەوە دەکات هەردوو سیستەمەکە لایەنی باش و خراپیان هەیە. سیستەمی خێرا بۆ کاتانێک بەکەڵکە کە لە بارودۆخێکداین کە کاتمان نییە بۆ ئەوەی بە بیرکردنەوەیەکی بە ئەنقەستانە بیر لە بارودۆخەکە بکەینەوە، یاخود دۆخێک کە پێویستە ڕاستەوخۆ وەڵامی کارتێکەرەکە بدەینەوە. لایەنگیری هەست و سۆز کار لەسەر سیستەمی خێرا دەکات ئەویش زیاتر بە پشت بەستن بە هەست و سۆزەکانمان.

پڕۆگرامی چالاککردنەوەی مێشک و یادگە – نهێنی ڕاستەقینە بۆ گەیشتن بەو پەڕی سەرکەوتن لە ژیاند

سوود و مەترسییەکان

یەکیکی دیکە لە هۆکارەکان کە بەشدارە لە لایەنگیری هەست و سۆز بریتییە لە توانای درککردنی ئێمە بۆ ئەو سوود و مەترسیانەی لە ئەنجامی بڕیارێک دەستمان دەکەوێت. بارودۆخی دەروونی ئێمە کاریگەری لەسەر چۆنایەتی خەمڵاندنی مەترسییەکان دەبێت، ئەمەش کاریگەری لەسەر ئاڕاستەکردنی ڕفتارمان دەکات.

کاتێک ئێمە کاریگەر بووین بە هەستێکی ئەرێنی، هەستەکانمان بەو جۆرە ئاڕاستەمان دەکات کە ئەو بژاردانەی پێماندراوە وا ببینین کە سوودێکی زۆری تێدایە و زیانی کەمە. بە پێچەوانەوە، کاتێکیش کاریگەربووین بە هەستێکی نەرێنی، ئەو برژادەیەی پێماندراوە بە زیانێکی زۆر و سوودێکی کەمەوە دەبینین.

بۆچی ئەم بابەتە گرنگە؟

گرنگ نییە لە چ تەمەنێکداین، پیشەمان چییە، یان لە کوێ دەژین. هەموومان ڕۆژانە ڕووبەڕووی بڕیاردارن دەبینەوە. بە دڵنیاییەوە ، هەندێکیان لە هەندێکی دیکەیان گرنگترن، بەڵام گەر سەرنجیش بدەین بڕیارە بچووکەکان زنجیرەیەکی گرنگ لە ژیانی ئێمەدا دروست دەکەن. پێویستە ئاگاداری لایەنگیری هەست و سۆزەکانمان بین کە کاریگەری لەسەر بڕیارەکانمان دروستدەکات ، بۆ ئەوەی دڵنیابین لەوەی کە ئەو بڕیارانەی ڕۆژانە دەیدەین بڕیار و هەڵبژاردنە دروستەکان بن.

چۆن خۆمانی لێ بپارێزین

تەنها بە بەرزکردنەوەی ئاگامەندیمان سەبارەت بەو ڕاستییەی کە هەستەکانمان کاریگەری لەسەر بڕیارەکانمان دروست دەکەن، دەتوانین دەستبکەین بەوەی کە خۆمان بپارێزین لەو لایەنگیرییە. کاتێک ڕووبەڕووی بڕیارێکی گەورە دەبینەوە، نابێت پشت بە هەست و سۆزەکانمان ببەستین.  لە جیگەی ئەوە پێویستە کات بەخۆمان بدەین بۆ ئەوەی بە لۆجیکانە بیر لە هەڵبژاردەکان و هەموو ئەگەرەکان بکەینەوە، بەوە مێشکمان دەپارێزین لەوەی کە مێشکمان هەوڵبدات بە خێرایی بەهۆی هەست و سۆزەکانمانەوە بگاتە دەرئەنجام و بڕیاری یەکلاییکەرەوە.

زیادکردنی خودئاگاییمان سەبارەت بە هەست و سۆزەکانمان، ئەمەش دەکرێت یەکێک بێت لە بژاردەکان بۆ خۆپاراستن لەو لایەنگیرییە. بۆ نمونە، کاتێک هەست دەکەین بە جۆرێک لە دڵخۆشی زۆر، یاخود بێزارییەکی زۆر، دەبێت ئاگامەندی ئەوەمان هەبێت کە ئەم جۆرە هەستانە کاریگەری لەسەر بڕیارەکانمان دروست دەکەن. هەربۆیە بەبیرت خۆتی بهێنەوە کە سیستەمی هێواش بیرکردنەوە بەکاربهێنی لە بڕیاردانەکانت. هەروەها لە بارودۆخێکدا کە دەزانیت زۆر کەوتوویتە ژێر کاریگەریی هەست و سۆزەکانت، بۆ ماوەیەک هیچ شتێک نەکەیت تاکو کاریگەری ئەو بارودۆخە دەروونییە لەسەرت کەمتر دەبێتەوە.

سەرچاوەکان

• Finucane, M. L., Alhakami, A., Slovic, P., & Johnson, S. M. (2000). The affect heuristic in judgments of risks and benefits. Journal of Behavioral Decision Making, 13(1), 1–17. doi: 10.1002/(SICI)1099-0771(200001/03)13
• System 1 and System 2 Thinking. The Marketing Society. https://www.marketingsociety.com/think-piece/system-1-and-system-2-thinking
• Cherry, K. (2020). The Affect Heuristic and Decision Making. Very Well Mind. https://www.verywellmind.com/what-is-the-affect-heuristic-2795028
• Zajonc, R. B. (1980). Feeling and thinking: preferences need no inferences. American Psychologist, 35(2), 151–175. https://doi.org/10.1037/0003-066X.35.2.151