ADHD چیە؟

ADHD چیە؟

­­­­ADHD یەکێکە لە باوترین نەخۆشیە گەشە دەماریەکان لە منداڵاندا. بە گشتی دیاریدەکرێت لەسەرەتای منداڵی تا کۆتایی هەرزەکاری. ئەو منداڵانەی  ADHD یان هەیە، گرفتیان لەگەڵ تەرکیز، ئەنجامدانی ڕفتاری بێ بیرکردنەوە ( ئەنجامدانی ڕفتارێک بێ ئەوەی بیر لە ئەنجامی کارەکە بکاتەوە )، یان زیادە چالاکبوون هەیە.

نیشانەکانی

ئاساییە کە منداڵ کێشەی لەگەڵ تەرکیز یان فرە ڕفتاری هەبێت. بەڵام لەو منداڵانەی کە ADHD یان هەیە، حاڵەتەکەیان تیادا بەردەوام دەبێت، دەکرێت ببێتە هۆی گرفتی گەورە لە خوێندن و پەیوەندیە کۆمەڵایەتیەکانی.

هەندێک لە نیشانە باوەکان

• زیاد لە پێویست خەیاڵ کردن
• لەبیرکردن و ونکردنی شتەکان
• نەسرەوتن و جوڵەی لە ڕادە پێویست
• زۆر قسە کردن
• گرنگی نەدان بە ئەنجامدانی کاری هەڵە و ئاڵەنگاری ناپێویست
• گرفتی نۆرەگرتن لە شوێنە گشتیەکان
• گرفتی  بەردەوامی پەیوەندی لەگەڵ کەسانی تر

جۆرەکانی

 لەناو حاڵەتەکەدا سێ جۆر سەرەکی ADHD هەیە  ،  دەکەوێتە سەر ئەوەی کام لە نیشانەکان زیاتر دەربکەون لەسەر تاک:

• PIP – Predominantly Inattentive Presentation

ئەم جۆرە زۆر گرانە کە بتوانن کارەکانیان ڕێکبخەن و بە ئەنجامیان بگەیەنن، سەرنج بدەنە وردەکاریەکان، یان بەگوێرەی ڕێنماییەکان بجوڵێنەوە. ئەم جۆرە کەسانە بەئاسانی تەرکیزیان دەڕوات و وردەکاریەکانیان لەبیر دەچێتەوە لە ژیانی ڕۆژانەیاندا.

• PHIP – Predominantly Hyperactive-Impulsive Presentation

ئەم جۆرە کەسانێکی شپرزەن و زۆر قسە دەکەن. کارێکی گرانە کە بتوانن بۆ ماوەیەکی زۆر دابنیشن (بۆ نمونە لە خواردنی ژەمێکی نانخواردن یاخود ئەنجامدانی ئەرکەکانی قوتابخانە). منداڵە بچووکەکانی لەم جۆرە، لەوانەیە بەبەردەوامی ڕابکەن، بازبدەن، بەسەر شتدا هەڵبگەڕێن. ئۆقرە ناگرن و گرفتیان هەیە لەگەڵ ئەوەی کە چەندین ڕفتاری جیاواز دەکەن بەبێ بیرکردنەوە لە ئەنجامی ڕفتارەکە.  زۆر خەڵکی دەپچڕێنن لە کاتی قسەکردن و شت لە کەسانی دیکە دەبەن.دەست بە قسەدەکەن لە کاتی نەگونجاودا. کارێکی گرانە بۆ کەسێک کە هەوڵ بدات بیانگەڕێنێتەوە سەر بابەتێکی دیاریکراو. لەوانەیە بێ ئۆقرەییەکەیان ببێتە هۆی ئەوەی ڕووداوی زیاتریان بەسەردا بێت و ئازاری زیاتریان پێبکەوێت لە بەرامبەر کەسانی ئاسایی.

• Combined Presentation

ئەم جۆرە نیشانەکانی هەردوو جۆرەکەی سەرەوەی تێدایە بە یەکسانی.

بەهۆی ئەوەی نیشانەکانی بەپێی کات دەگۆڕێن، دەرکەوتنی نیشانەکانیش بەپێی کات دەگۆڕێن.

هۆکارەکانی ADHD

زانایان بەردەوام توێژینەوە لەسەر ئەو لایەنە پەیوەندیدارانە دەکەن  کە دەبێتە هۆی حاڵەتەکە، ئەمەش لە پێناو پاراستن و کەمکردنەوەی کەسێک بۆ تووشبوون بە ADHD. هۆکارەکانی ADHD نەزانراون، بەڵام توێژینەوەکانی ئەم دوایییانە ئەوە دەخەنە ڕوو کە بۆماوە ڕۆڵێکی کارای هەیە. توێژینەوەکان باس لە پەیوەندی هۆکارە بۆماوەییەکان دەکەن کە پەیوەندیدارە بە ADHD.

جگە لە لایەنی بۆماوە، چەند هۆکارێکی دیکەش دەکرێت کاریگەریان لەسەر حاڵەتەکە دەبێت وەک:

• زەبری مێشک
• خواردنەوەی کحول و کێشانی جگەرە لە ماوەی دووگیانیدا
• لەدایکبوونی پێشوەختە
• کەمی کێش لە کاتی  لەدایبووندا

توێژینەوەکان پشگیری لەو بۆچوونە باوانە ناکەن کە هۆکاری ADHD ، زۆر خواردنی شەکر، زۆر سەیرکردنی تەلەفیزۆن، شێوازی پەروەردەکردنی منداڵ، یان هۆکارە ژینگەییەکانی وەک خراپی باری دارایی و ئاژاوەی ناو خێزانە. بەدڵنیایی چەندین شت، هەروەها ئەمانەش، دەکرێت حاڵەتەکە خراپترن بکەن،  بەتایبەت لە هەندێک کەسانی دیاریکراودا. بەڵام بەڵگەکان هێندە بەهێز نین کە بتوانین بڵێین ئەمانە هۆکاری سەرەکی تووشبوون بە ADHD ین.

پڕۆگرامی چالاککردنەوەی مێشک و یادگە – نهێنی ڕاستەقینە بۆ گەیشتن بەو پەڕی سەرکەوتن لە ژیاند

دەستنیشانکردن

دەستنیشانکردنی منداڵیک بە ADHD پڕۆسەیەکە لە چەند هەنگاوێک پێک دێت. هیچ تاقیکردنەوەیەک بەتەنها ناتوانێت ADHD دیاری بکات، یان گرفتەکانی وەک دڵەڕاوکێ، خەمۆکی، کێشەکانی خەوتن، بێ توانایی لە لایەنێکی فێربوون، لەوانەیە کۆمەڵێک نیشانەی هاوشێوەیان هەبێت. دەستنیشانکردنی ADHD بە زۆری لیستێک لە پشکنین لە خۆدەگرێت بۆ هەڵسەنگاندی نیشانەکانی ADHD، پاشان وەرگرتنی ڕابردووی منداڵەکە لەگەڵ دایباب، ماموستاکانی، هەندێکجاریش منداڵەکە.

ADHD لە هەرزەکاراندا

ADHD دەکرێت تا تەمەنی پێگەیشتن بەردەوام بێت. هەندێک پێگەیشتوو ADHD یان هەیە بەڵام تا ئێستا حاڵەتەکەیان دیاری نەکردووە. دەکرێت حاڵەتەکە ببێتە هۆی گرفت لە کارکردن، پەیوەندییە کۆمەڵایەتییەکانیان. لەوانەیە نیشانەکان لە تەمەنێکی سەروتر جیاواز بن. بۆ نموونە زیادە چالاکبوون لەوانەیە وەک نائارامییەکی زۆر دەربکەوێت.

چارەسەرەکان

لە زۆرینەی حاڵەتەکان، باشترین چارەسەر تێکەڵەیەکە لە چارەسەری ڕفتاری و (behavior therapy) و پێدانی دەرمان. بۆ منداڵانی پێش قوتابخانە ( ٤ بۆ ٥ ساڵ) کە  ADHD یان هەیە، چارەسەری ڕفتاری، بە تایبەتیش ڕاهێنان کردن بە دایباب، وەک یەکەمین هێڵی چارەسەر پێشنیاردەکرێت پێش بەکارهێنانی دەرمان. کام شێوەیە باشترینە؟ دەکەوێتەوە سەر منداڵەکە و خێزانەکەی. چارەسەری باش بریتی دەبێت لە  چاودێریکردنی ورد، بەدواداچوون، وە ئەنجامدانی هەر گۆڕانکاریەک لە ڕێگاکەدا گەر پێویستی کرد.

بەڕێوبردنی نیشانەکان: مانەوەیە بە تەندروستی

مانەوە بە تەندروستی، خاڵێکی گرنگە بۆ منداڵان بەتایبەت ئەو منداڵانەی ADHD یان هەیە. چارەسەری ڕفتاری و پێدانی دەرمان، پاشان شێوازی ژیانێکی تەندروست، هاوکاریەکی باشی منداڵەکە دەکات بۆ مامەڵەکردن لەگەڵ حاڵەتەکە.

ئەمانەش هەندێک ڕفتاری تەندروست کە لەوانەیە هاوکار بن:

• پەرەپێدانی خووی خواردنی تەندروست وەک زۆر خواردنی میوە، سەوزە، دانەوێڵە، هەڵبژاردنی سەرچاوەی پڕۆتینی بێ چەوری
• ئەنجامدانی چالاکی جەستەیی ڕۆژانە بەپێی تەمەنە جیاوازەکان
• سنوردارکردنی سەیرکردنی شاشە جۆراوجۆرەکان بۆ نموونە تەلەفیزۆن، کۆمپیوتەر، موبایل، یان هەر ئامێرێکی تری ئەلکترۆنی.
• خەوی پێویست بەپێی تەمەنە جیاوازەکان

داوای هاوکاری بکە

گەر گومانت هەیە لەوەی کە منداڵەکەت  ADHD هەیە، دەتوانیت منداڵەکەت ببەیتە لای دەروونناسێکی منداڵان،  پزیشکی دەروونی منداڵان، یان پزیشیکی گەشەی منداڵان.