Ambiguity Effect-لایەنگیری ناڕوونی

Ambiguity Effect-لایەنگیری ناڕوونی

• بۆچی خوێندکارانی پۆلی ١٢ بۆ خولی هاوینە هەوڵدەدەن بچنە لای ماموستا ناسراوەکان؟
• بۆچی لە خواردنگەکان خواردنی دووبارە داوا دەکەین لە بری ئەوەی خواردنی نوێ تاقیبکەینەوە؟
• بۆچی ئێمە ئەو بژاردانەمان پێ باشترە کە بۆ ئێمە ناسراون؟

لایەنگیری ناڕوونی وەڵامی ئەم پرسیارەمان دەداتەوە…

ئامادەکرد: یاد مەجید

لایەنگیری ناڕوونی چییە؟

لایەنگیری ناڕوونی لایەنگیرییەکی مەعریفییە کە باس لەوە دەکات کە ئێمە خۆمان دەپارێزین لەو بژاردانەی کە پێمان وایە ناڕوونن یان زانیاریی تەواویان لەسەر نازانین. ئێمە حەز بە هەستی نادڵنیایی ناکەین، هەربۆیە زیاتر مەیلمان بۆ ئەو بژاردانە و ئەگەرانە هەیە کە هەستێکی دڵنیایی و ناسراویمان پێیان هەیە.

لە کوێدا ئەم لایەنگیرییە ڕوودەدات؟

کاتێک خوێندکارێکی پۆلی ١٢ دەیەوێت بەشداری خوولی هاوینە بکات لە یەکێک لە پەیمانگاکانی شارەکەی خۆی، لە کاتی گەڕان بۆ ماموستا جیاوازەکان لە بابەتە جیاوازەکاندا، سەرنجدەدات هەندێک ماموستا زۆر ناسراون و خەڵکی لە بڵاوکراوەکانی ئەو ماموستایانەدا شوێنکەوتوویان زۆرە، لە هەمان کاتدا هەندێک ماموستای دیکە دەبینێت هێندە ناسراو نین و شوێنکەوتوویان کەمە. لێرەدا خوێندکارەکە دەکەوێتە نێوان چەندین بژاردەی جیاوازەوە. زۆرینەی کات خوێندکارەکە لایەنگیری بۆ ئەو ماموستایانە بۆ دروست دەبێت کە شوێنکەوتوویان زۆرە، هەروەها خۆیان لەو ماموستایانە دەپارێزن کە شوێنکەوتوویان کەمە، ئەمەش بۆ خۆلادان لە مەترسی ئەوەی کە زۆر ناسراو نین و دەکرێ ماموستایانێکی باش نەبن، وە پێی وایە ئەو ماموستایانەی شوێنکەوتووی زۆرە ماموستایانێکی باشن و هەستێکی دڵنیایی پێدەدات. لە کاتێکدا ساڵانە چەندین خوێندکار دەبینین لای ماموستا ناسراوەکان خول وەردەگرن و ئەنجامێکی خوازراو بەدەست ناهێنن و خوێندکاری دیکەش لای ماموستایەکی ئاسایی خۆیان وانە دەخوێنن و نمرەی بەرزیش بەدەست دەهێنن. ئەم نمونەیە، نمونەیەکی سادەیە لەسەر  لایەنگیری ناڕوونی کە لادانێکی مەعریفییە.

نمونەیەکی دیکە، کاتێک دەچینە خواردنگەیەکەوە، زۆرینەی کات ئەو خواردنانە هەڵدەبژێرینەوە کە پێشتر خواردوومانە یاخود لەلایەن کەسانی دیکەوە هەڵبژێردراون، ئەمەش بۆ خۆلادان لە ناڕوونی ئەو خواردنانەی کە نازانین تامیان چۆنە.

کاریگەری سیستەماتیکی

لایەنگیری ناڕوونی کاریگەرییەکی بەرفراوانی هەیە. دەتوانێت کاریگەری لەسەر هەڵبژاردنە بچووکەکان هەبێت کە لە ژیانی ڕۆژانەماندا دەیکەین، لە هەمانکاتدا کاریگەری لەسەر بڕیاردان هەیە لە ئاستێکی زۆر گەورەتردا. دەتوانێت ببێتە هۆی ئەوەی دامەزراوەکان وەک قوتابخانە، کۆمپانیا، حکومەتەکان پابەند بن بە سیستەمێکی شکستخواردوو، لەجێگەی ئەوەی سیاسەت یان بەرنامەی نوێ بخەنە ڕوو کە ئەگەری باشتربوونی هەبێت. ئەمەش لەبەر ئەوەیەکە هەرچەندە ئەم گۆڕانکاریانە دەتوانن سیستەمەکە باشتر بکەن، بەڵام هیچ گەرەنتییەک نییە کە شتەکان بەلاڕێدا نەچن و لە کۆتاییدا شتەکان خراپتر نەبن لەوەی کە دەستیان پێکردووە. تەنانەت ئەگەر سیستەمی ئێستاش گونجاو نەبێت، بە پابەندبوون پێوەی هەست بە سەلامەتی دەکرێ لە جێگەی  ئەنجامدانی گۆڕانکاری، چونکە ڕێڕەوەکەی پێشبینی دەکرێت.

کاریگەری هەست و سۆز لەسەر  ئەم لایەنگیرییە

کە لایەنگیری ناڕوونی دەرئەنجامی هەست و سۆزاوییە کە بۆ ئاسانکاری بڕیاردان بەکاردێت. وەکو هەر هەست و سۆزێکی تر، بۆ چارەسەرکردنی کێشەکان بەخێرایی کاردەکات. ئەم ستراتیژە بە شێوەیەکی ئۆتۆماتیکی و بێ ماندووبوون ڕوودەدات، و دەتوانێت یارمەتیت بدات بە خێرایی بگەیتە ئەنجامێک. زۆرکات ئەم بڕیارە خێرا و سۆزاوییانە دەرئەنجامی خوازراومان پێدەدەن بەو جۆرەی کە چاوەڕوانی دەکەین، بەڵام بە بەکارهێنانیان، مەترسی ئەوەمان لەسەرە کە بگەینە دەرئەنجامێک کە نادروست بێت یان زانیاری هەڵە بێت، چونکە شکست دەهێنین لە بەکارهێنانی لۆژیک و عەقڵ.

جیاوازی لایەنگیری ناڕوونی و لایەنگیری مەترسی

لایەنگیری لە ناڕوونی و لایەنگیری مەترسی دوو ڕەفتاری جیاوازن. گرنگە جیاوازی لە نێوانیاندا بکرێت بۆ ئەوەی بە وردی لە چەمکی لایەنگیری ناڕوونی تێبگەین.

هەردووکیان بەوە جیادەکرێنەوە کە تاک تا چەند زانیاری هەیە لەسەر بڕیارەکەی. لایەنگیری ناڕوونی کاتێک ڕوودەدات کە ئەگەری دەرئەنجامێکی دیاریکراو تەنها بۆ یەکێک لە بژاردە بەردەستەکان بزانین، لە کاتێکدا لایەنگیری مەترسی کاتێک ڕوودەدات کە هەموو ئەگەرەکان بزانین و بەرەو ئەو بژاردەیە بچین کە پاداشتێکی بچووکترە بەڵام ئەگەری سەرکەوتنی زیاترە. لە هەردوو حاڵەتەکەدا، حەز نەکردنمان لە هەڵبژاردنی ئەو بژاردانەی کە بە مەترسیدار دەزانین، دەتوانێت توانای بڕیاردانی بژاردە نوێیە باشەکان سنووردار بکات.

لایەنگیری مەترسی لەو بارودۆخانەدا ڕوودەدات کە ئەگەری بژاردە جیاوازەکان و دەرئەنجامە جیاوازەکان زانراون بۆمان، لەم حاڵەتانەدا ئەو بژاردانە هەڵدەبژێرین کە لە مەترسی دوورمان دەخەنەوە ئەوانیش بژاردە بچوکەکانن، لەبەر ئەوەی ئەگەری سەرکەوتنیان زیاترە و و ئەگەری زەرەرمەندیان کەمترە لەچاو بژاردە گەورەکان.

 لایەنگیری دوورکەوتنەوە پەیوەستە بە چەندین تایبەتمەندی جیاوازەوە، وەک ئاستی زیرەکی و ئاستی بەرزی ویستی تاک، لایەنگیری ناڕوونی بە هیچ پێوەرێکی دەروونی پێشبینی ناکرێت.

لەو بارودۆخانەدا کە ناڕوونی کەمترینە لە نێوان بژاردەکان، پیاوان بەگشتی زیاتر لایەنگیری ناڕوونی نیشان دەدەن لە بەرامبەر ژنان. بەڵام لەگەڵ زیاتر ناڕوونبوونی دۆخەکە، ئەم جیاوازییە ڕەگەزییە دەست دەکات بە نەمان و ژن و پیاو دەست دەکەن بە نیشاندانی ئاستی هاوشێوەیی لە لایەنگیری ناڕوونی.

بۆچی ئەم بابەتە گرنگە؟

وەک هەر لایەنگیرییەکی دیکەی مەعریفی، لایەنگیری ناڕوونی کاریگەری لەسەر جۆر و توانای بڕیارەکانمان دەبێت. هەربۆیە زۆر گرنگە کە لەوە تێبگەین کە لایەنگیری ناڕوونی چۆن کاریگەری لەسەر ئێمە دروست دەکات . لێرەوە، ئێمە دەتوانین ئەو توانایە لە خۆماندا بچێنین کە ئاگامەندیمان زیادبکەین بەوەی کە ئایا ئەم لایەنگیرییە لە کوێدا کاریگەری لەسەر بڕیار  و بیرکردنەوەکانی ئێمە دەبێت. ئەمەش دەبێتە هۆی ئەوەی بڕیارەکانمان زیاتر ئەقڵانی بێت وەک کاریگەری بوون بە هەست و سۆزەکانمان.

چۆن خۆمانی لێ بپارێزین؟

• ناسینەوەی لایەنگیرییەکە کە لە کوێدا کاریگەریمان لەسەر دروست دەکات.
• زیادکردنی ئاگاییمان  و زاڵبوون بەسەر هەست و سۆزەکانماندا کاتێک دەکەوینە بارودۆخێکی فرە بژاردەوە.
• پێدانی کات بەخۆمان لە کاتی بڕیارەکاندا: هەمیشە بڕیارە خێرا و کەم ماندووهێنەرەکان لە بژاردەی مەیلی زەینی ئێمەن، هەربۆیە پێویستە ڕاهێنان لەسەر ئەوە بکەین کە کات بدەینە خۆمان و بیربکەینەوە بە شێوەیەکی ئاگامەندانە سەبارەت بە بڕیارەکانمان.

بۆ بینینی بابەتی زیاتر دەست لەسەر وینەکان داگرە

سەرچاوەکان

• Frisch, D., & Baron, J. (1988). Ambiguity and rationality. Journal of Behavioral Decision Making, 1(3), 149–157. https://doi.org/10.1002/bdm.3960010303
• Borghans, L, Golsteyn, B.H.H.,Heckman, J.J., and Meijers, H. (2009). GENDER DIFFERENCES IN RISK AVERSION AND AMBIGUITY AVERSION. Journal of the European Economic Association. 7(2-3), 649-658.
• The Decision Lab. “Ambiguity Effect.” The Decision Lab, thedecisionlab.com/biases/ambiguity-effect.