Category: phsychology

یادەوەری و جۆرەکانی

ئامادەکردن: یاد مەجید

یادەوەری و جۆرەکانی

لە یادەوەری مرۆڤدا،  چەندین بیردۆزی جۆراوجۆر هەیە کە جۆرەکانی یادەوەری پۆلێن دەکەن. زۆرینەی زانایان لەسەر ئەوە کۆکن کە لانی کەم بەگشتی چوار جۆری یادەوەری:

یادەوەری هەنووکەیی

یادەوەری ماوە کورت

یادەوەری کارا

یادەوەری ماوە درێژ

یادەوەری ماوە درێژی ڕاستەوخۆ

یادەوەریی زنجیرەیی

یادەوەری مانادار

یادەوەری درێژخایەنی ناڕاستەوخۆ

یادەوەری خودکار

یادەوەری مەرجدار

ئایا یادەوەری توانای بێ سنوورە؟

دەکرێت کەسێک یادوەرییەکی فۆتۆگرافی هەبێت؟

بەپێی ئەم تێروانینە، یادەوەری دەست پێدەکات بە یادەوەری هەستی (هەنوکەیی) دواتر بۆ یادەوەری ماوە  کورت و دواتریش بۆ یادەوەری ماوە درێژ.

لەگەڵ ئەوەشدا هەندێک لە زانایانی دیکە یادەوەریان بە شێوازێکی وردتر پۆلێن کردووە.

یادەوەری هەنووکەیی

یادەوەری هەنوکەیی زانیارییەکان بە شێوەیەکی هەنوکەیی هەڵدەگرێت بۆ ماوەیەکی زۆر کورت، عادەتەن لە چرکەیەک یان کەمتر دەخایەنێت. دەستپێکی پڕۆسەی یادەوەری لەم جۆری یادەوەرییەوە دەستپێدەکات.

گەر کەسەکە دوای ئەوەی یادەوەری هەنووکەیی چالاک بوو بە زانیارییەک لە هەمان کاتدا سەرنجی دا بە زانیارییەکە، دەکرێت زانیارییەکە لە یادەوەریی هەنووکەییەوە بگوازرێتەوە بۆ یادەوەری ماوە کورت.

ئەو دەنگانەی کە دەیبیستیت کاتێک بەناو بازاڕدا دەڕۆیت یاخود ئەو کەسانەی دەیانبینیت ( بێ ئەوەی سەرنجیان بدەیت) نمونەیەکی باشە بۆ یادەوەری هەنووکەیی

یادەوەری هەنووکەیی هاوکاری تاک دەکات کە هەست بە ژینگەی دەررەکی بکات وەک دیمەنەکان و ڕوناکی و رەنگەکان و دەنگەکان  و هتد…… بۆ ئەوەی ئەزموونیان بکات پێویستە سەرەتا بەم هەنگاوەدا بڕۆن.

کاتێک دەستپێکی یادەوەرییەک کە بە یادەوەری هەنوکەییدا دەڕوات، دەکرێت دواتر بگوازێتەوە بۆ یادەوەری ماوە کورت. بۆ نمونە پاش بۆنکردنی شتێک کە پێشتر ئەو بۆنەت نەکردووە، پاش پرسیارکردن لەوەی کە بۆنی چییە، ئەمە دەکرێت بچیتە یادەوەری ماوە کورت و دواتریش بۆ ماوە درێژ.

لەگەڵ ئەوەشدا یادەوەری هەنووکەیی ماوەکەی زۆر کورتە و مرۆڤەکان زۆر بەخێرایی ئەم جۆرە زانیارییانەی کە لەم قۆناغەدا دەمێننەوە لەبیری دەکەن. بۆ نمونە، کەسێک ناتوانێت ئەو دەنگانەی لە ماوە ٣٠ خولەکی ڕابردوودا بیستوویەتی بەبیرخۆی بهێنێتەوە، مەگەر هۆکارێک وای کردبێت کە بەبیری بهێنێتەوە ئەویش دیارە کە ئاستی یادەوەرییەکەی بەهۆی سەرنجدانەکەوە گۆڕاوە.

یادەوەری ماوە کورت

یادەوەری ماوە کورت بواردەدات بە تاک کە زانیاریگەلێکی دیاریکراو بۆ ماوەیەکی دیاریکراو لای خۆی جێگیر بکات .

ئەم جۆری یادەوەرییە زانیارییەکان ون دەکات دوای نزیکەی ٣٠ چرکە.

یادەوەری ماوە کورت ناتوانێت زانیارییەکان بۆ ماوەیەکی زۆر لای خۆی هەڵبگرێت و ناتوانێت بۆ ماوەیەکی زۆرتر لەو ئاستەی کە خۆی هەیەتی هەڵی بگرێت.

هەندێک نمونە لە یادەوەری ماوە کورت: کاتێک کەسێک ژمارە تەلەفونێکت بۆ دەخوێنیتەوە و تۆش لەو کاتەدا سەرقاڵی بەدوای گەڕان بۆ پێنوسێک بۆ ئەوەی لای خۆت بینوسیتەوە، هەر بۆیە دواتر کە دەیخوێنێتەوە داوای لێدەکەیت دووبارە بیخوێنێتەوە چونکە زۆرجار لەبیرت نەماوە.

پڕۆگرامی چالاککردنەوەی مێشک و یادگە – نهێنی ڕاستەقینە بۆ گەیشتن بەو پەڕی سەرکەوتن لە ژیاندا –

یادەوەری کارا

یادەوەری کارا لە یادەوەری ماوە کورت دەچێت، بەڵام بە پێچەوانەی یادەوەری ماوە کورت، یادەوەری کارا کار لەسەر خودی شتێک دەکات و بیرۆکە و تێڕامان لەسەر شتەکە دەکات، ڕونتر بڵێین مامەڵە دەکات لەگەڵ ئەو جۆری زانیارییەی کە کاری لەسەر دەکات.

نمونە بۆ یادەوەری کارا: لە کاتی شیکارکردنی پرسیارێکی بیرکاری، زۆرینەی کات گرنگە کە هەنگاوەکانی پێشوویت لەبیربمێنێت بۆ ئەوەی بەراوردیان بکەیت بە هەنگاوی ئێستات و هەڵە لە هەژمارکردنەکەدا نەکەیت – یاخود لە کاتی گفتوگۆکردن لەگەڵ کەسێک پێویستە خاڵە سەرەکییەکانی قسەکانی کەسی بەرامبەرت لەبیربمێنێت بۆ ئەوەی لە زنجیرەی گفتوگۆکە تێبگەیت.

یادەوەری ماوە درێژ

یادەوەری ماوەدرێژ ڕێژەیەک لە زانیاری و ئەزموونی فراوان لەخۆی دەگرێت.

زۆرینەی ئەو زانیارییانەی خەڵکی کە دەتوانن بەبیر خۆیان بهێننەوە،  بە تایبەت ئەوانەی کە زیاتر لە ٣٠ چرکە لەمەوپێش باسیان کردووە، دەکەونە ناو بەشی یادەوەری ماوەدرێژ

چەندین توێژینەوە یادەوەری ماوەدرێژیان دابەش کردووە بۆ دوو جۆری دیکە ئەوانیش یادەوەری ئاشرا و نا  ڕاستەوخۆ

یادەوەری ماوە درێژی ڕاستەوخۆ

یادەوەری ڕاستەوخۆ ئەو یادەوەرییانە دەگرێتەوە ە کەسێک بە ئاگاییانە لەبیریەتی و مامەڵەی لەگەڵدا دەکات، هەروەک ئەو وانانەی کە مرۆڤ لە ژیانیدا فێری بووە یاخود ژیاننامەکان.

چەندن جۆرێکیش لە یادەوەری ڕاستەوخۆ هەیە

یادەوەریی زنجیرەیی

ئەمە ناسراوە بە یادەوەری ڕووداوەکان یان ژیاننامەکان، وەک ئەو ڕووداوانەی کە بە منداڵی بەسەرتدا هاتوون یان گەر کەسێک هاوسەرگیری کردبێت.

یادەوەری مانادار

یادەوەری مانادار ئەو یادەوەرییانەن کە بوونەتە مەعریفەیەکی گشتی تاک سەبارەت بە جیهان. کەسێک لەوانەیە شتێکی لەبیربێت کە لەوانەیە ئەزموونی نەکردبێت بەڵام فێری بووە و خوێندوویەتی.

بۆ نمونە، زانینی ئەوەی شێوەی دڵی مرۆڤ چۆنە یادەوەرییەکی مانادارە، هەرچەندە دەبێتە یادەوەری زنجیرەیی گەر کەسەکە بەشە جیاوازەکانی دڵ بزانێت کە لە قوتابخانە فێری بووە.

یادەوەری درێژخایەنی ناڕاستەوخۆ

یادەوەری درێژخایەنی ناڕاستەوخۆ ئەو یادەوەرییانەن کە کاریگەری لەسەر ڕفتاری مرۆڤەکان دروست دەکەن. ئاسایی، مرۆڤەکان بە ئاگایی بیری لێ ناکەنەوە.

لە یادەوەری درێژخایەنی ناڕاستەوخۆدا هەندێک جۆری دیکەمان هەیە

یادەوەری خودکار

یادەوەری ڕێسایی هاوکاری مرڤەکان دەکات کە کارە باوەکان جێبەجێ بکەن وەک ڕۆیشتن و شۆفێری کردن.

لە سەرەتادا، لەوانەیە پێویست بکات بۆ ئەوەی ئەو جۆرە کارانە فێرببن هەندێک شتی دیاریکراو بەباشی لای خۆیان هەڵبگرن، بەڵام لە کۆتاییدا، ئەو جۆرە کارانە دەبنە یادەوەرییەکی خودکارانە لە یادەوەری کەسەکاندا.

یادەوەری مەرجدار

یادەوەری مەرجدار ئەو یادەوەرییانەن کە مرۆڤەکان بەکاریدەهێنن بە شێوەیەکی ناڕاستەوخۆ لە ژیانی ڕۆژانەیان کە پەیوەستە بە ڕووداوێکی دیاریکراوەوە.

بۆ نمونە، لەوانەیە کەسێکی جگەرەکێش دوای خواردنی هەر ژەمە گۆشتێک حەزی لەوە بێت جگەرەیەک بکێشێت.

ئایا یادەوەری توانای بێ سنوورە؟

لە ڕاستیدا یادەوەرییەکانی وەک یادەوەری هەنوکەیی و ماوە کورت بەگشتی توانایەکی سنورداریان هەیە چونکە دوای  ماوەیەکی کەم زانیارییەکانیان تێدا ون دەبێت.

یادەوەری ماوە کورت زانیارییەکان ڕێژەیەک لە زانیاری دیاریکراو لە کاتێکدا وەردەگرێت کە بە گشتی حەوت زانیارییە لە ساتێکدا. لەگەڵ ئەوەشدا بەهۆی تەکنیەکانی یادگە و ڕاهێنان بە مێشکت دەتوانیت ئەو ڕێژەیە زۆر زیاتر بکەیت.

 مێشکی مرۆڤ زانیارییەکان بە تۆمار ناکات بەتەواوەتی، بۆیە لەوانەیە توانای یادەوەری زیاد و کەم بکات بەپێی کات.

دەکرێت کەسێک یادوەرییەکی فۆتۆگرافی هەبێت؟

هەندێک کەس یادەوەرییەکی نائاسایی باشیان هەیە. توشی hyperthmesia بوون کە حاڵەتێکی نائاسایی دەگمەنە، لەوانەیە هەموو یان زۆربەی یادەوەریی ژیانیان لەبیرمابێت.

هەندێک کەسی دیکەش کە مرۆڤانێکی ئاسایین، بەهۆی فێربوونی کۆمەڵێک تەکنیکی یادگەوە و پاشان ڕاهێنانکردن لەسەر ئەوانە، توانای یادەوەرییان زۆر بەرزتر دەبێتەوە وەک لە لەبەرکردنی دەق و وشە و ژمارەکاندا.

لە ڕاستیدا هیچ سەرچاوەیەکی زانستی نییە باس لە یادەوەری فۆتۆگرافی بکات، مێشکی مرۆڤ کامێرا نییە کە بتوانێت هەموو شتەکان بەتەواوەتی لای خۆی تۆمار بکات.

دەروونزانی مەعریفی

دەروونزانی مەعریفی لە پڕۆسە زەینییە ناوەکییەکان دەکۆڵێتەوە. خولگەی بابەتەکانی لە ئەو بابەتەنەدا خۆیان دەبیننەوە کە پەیوەندیدارن بە مێشکەوە وەک درکپێکردن، بیرکردنەوە، یادەوەری، زمان، سەرنج، چارەسەری کێشە، فێربوون.

دەروونزانی مەعریفی – لەوە دەکۆڵێتەوە چۆن خەڵكی بیر لە زانیاری دەکەنەوە و لێکدانەوەی بۆ دەکەن. – ئەمەش  هاوکاری توێژەرانی ئەم بوارە دەکات بۆ ئەوەی زیاتر لە مێشکی مرۆڤ تێبگەن. هەروەها دەروازەیەکیشە بۆ دەروونناسان بۆ ئەوەی هاوکاری خەڵکی بۆ بکەن  کە چۆن مامەڵە لەگەڵ گرفتە مەعریفیەکانیان بکەن.

ئەم بابەتە باس لە دەروونزانی مەعریفی دەکات، هەروەها باس لە مێژووی ئەم بەشە لە دەروونزانی دەکات، لەگەڵ توێژینەوە سەردەمییەکانی ئەمڕۆ لەسەر ئەم بەشە.

ئێمە بە سوود وەرگرتن لە دەروونزانی مەعریفی، دەتوانین لەوە تێبگەین کە خەڵک چۆن بیردەکەنەوە هەروەها چۆن یادەوەرییەکانیان دروست دەبێت. ئەوەش بەوەی کە بزانین چۆن ئەم پڕۆسە جۆراوجۆرانە ڕوو دەدەن – بەهۆی ئەمەشەوە دەرونزانەکان دەتوانین پەرە بە ڕێگای نوێ  بدەن بۆ ئەوەی هاریکاری خەڵکی بکەن بۆ چارەسەری گرفتە مەعریفیەکانیان.

ناونیشانەکانی دەرونزانی مەعریفی

دەرونزانی مەعریفی چەندین بابەت و ناونیشانی جیاواز لەخۆ دەگرێت کە پەیوەندیدارن بە پڕۆسەی بیرکردنەوە، هەندێک لەوانە:

• سەرنجدان (attention) :  لە دەروونزانیدا، چرکردنەوەی ئاگاییە لەسەر شتێکی دیاریکراو بە پشتگوێخستنی هاندەرە دەرەکییەکانی تر.
• ڕفتاری هەڵبژێردراو (Choice-based behavior) : ئەنجامدانی کارەکان بە بڕیاردانێکی سەربەخۆی خۆت بەبێ هەبوونی پاڵنەرێکی دەرەکی لە دانی بڕیارێک.
• لەبیرچوونەوە ( forgetting)
• پڕۆسێسکردنی زانیاری
• دەسکەوتەکانی زمان (Language acquisition) : چۆن ئێمە دەخوێنینەوە، دەنوسین، هەروەها چۆن بیرۆکەکانمان دەردەبڕین.
• یادەوەری (memory)
• چارەسەری کێشە ( Problem-solving)
• تێگەیشتنی قسە  (speech perception) : چۆن ئێمە قسەکانی خەڵکی لێکدانەوە بۆ دەکەین.
• تێگەیشتنی بینراو (visual perception) : چۆن ئێمە ئەو جیهانیە فیزیکیەی چواردەورمان دەبینین.

مێژووی دەروونزانی مەعریفی

هەرچەندە دەروونزانی مەعریفی لقێکی نوێیە لە لقەکانی دەروونزانی، کە زۆر بەخێرایی گەشەی سەند و بوو بە یەكێك لە لقە بەربڵاوەکان. دەروونزانی مەعریفی گەشەی کرد و بەناوبانگ بوو لە نێوان ساڵانی ١٩٥٠ و ١٩٧٠

پێش ئەم کاتە، ڕفتارگەرایی بەهێزترین تێڕوانینی دەروونزانی بوو. بەپێی تیۆریای ڕفتارگەرایی، ئێمە هەموو ڕفتارەکان فێردەبین بەهۆی کارلێککردنمانەوە لەگەڵ ژینگەکەمان. ڕفتارگەرایی بەتەواوەتی تەرکیزی لەسەر ڕفتار بوو، نەک بیرکردنەوە و هەستەکان. دواتر، توێژینەوەکان زۆر سەرنجڕاکێشتر بوون بەهۆی دەروونزانی مەعریفیەوە کاتێک جگە لەوەی تەرکیز تەنها لەسەر خودی ڕفتارەکە بێت ، کاریش لەسەر بیرکردنەوە و پڕۆسە  زەینیەکانیش بکرێت لە پڕۆسەی فێربووندا. دەروونزانی مەعریفی وەک شۆڕشێک وابوو لە ڕێبازەکانی دەروونزانیدا. لەو کاتەوە، چەندین تویژینەوەی جیاواز سەریانهەڵدا لەسەر ناونیشانە جیاوازە هاوپەیوەندییەکانی سەبارەت بە دەروونزانی مەعریفی وەک یادەوەری، سەرنج، زمان و هتد….

پڕۆگرامی چالاککردنەوەی مێشک و یادگە – نهێنی ڕاستەقینە بۆ گەیشتن بەو پەڕی سەرکەوتن لە ژیاند

لە ساڵی ١٩٦٧، دەروونزان Ulric Neisser  وەک یەکەمین کەس دەستەواژەی (دەروونزانی مەعریفی ) بەکارهێنا، کە وا پێناسەی کرد کە لێکۆڵینەوەیە لەسەر پڕۆسێسەکانی پشت درککردن، گۆڕانپێکردن، جێگیرکردن، بەیادهێنانەوەی زانیاری

توێژینەوە نوێیەکان لەسەر دەروونزانی مەعریفی

دەروونزانی مەعریفی هەم فراوانە هەم بابەتی جیاواز لەخۆی دەگرێت. جێپەنجەی لە چەندین ڕووداوەکانی ژیانی ڕۆژانەمان هەیە. چەندین ڕێگای کرداریمان هەیە بۆ سوودوەرگرتن لە دەسکەوتەکانی دەروونزانی مەعریفی وەک: پێدانی ڕێنمایی بۆ چۆنیەتی لەگەڵ نەخۆشییەکانی یادەوەری، چۆنیەتی بڕیادانی باشتر، دووبارە باشبوونەوە لە دوای زەبری مێشک، چارەسەری گرفتەکانی فێربوون و هتد…..

لێکۆڵینەوە نوێیەکان ی دەروونزانی مەعریفی ڕۆڵێکی کارایان هەیە بۆ پێدانی ڕێنمایی و چارەسەری پێشکەوتوو بۆ گرفتی نەخۆشە ئەقڵییەکان، زەبری مێشک، یاخود نەخۆشییە تێکچوونەکانی مێشک.

بۆ بینینی بابەتی زیاتر کلیک لەم وێنانە بکە

 کورتەیەک لەسەر دەروونشیکاری

تیۆری دەروونشیکاری باس لەوە دەکات کە گرفتە نائاگاکانی مێشک، ئاڕاستەی ئەوە دەکات کە ئێمە کەسایەتیمان چۆن گەشە دەکات و ڕفتارەکانمان فۆرم دەگرێت.

تیۆری دەروونشیکاری چییە؟

دامەزراوە لەلایەن پزیشکی دەماری نەمساوی سیگمۆند فرۆید لە سەرەتاکانی سەدەی ٢٠ دا. تیۆری دەروونشیکاری ئاماژە بەوە دەکات کە کەسایەتی و ڕفتارەکانمان دەرئەنجامی ململانێ بەردەوامەکانی مێشکمانە. تاک ئاگادار نییە بەو ململانێ قووڵەی کە ڕوودەدات، چونکە لە شوێنێکی قوڵی نائاگای مێشکە.فرۆید باس لەوە دەکات ئەو ململانێیە ڕوودەدات لە سێ بەشی مێشکدا:  ئید، سوپەرئیگۆ، ئیگۆ. فرۆید باوەڕی وایە کەسایەتی ئێمە گەشە دەکات لە پێنج ساڵی یەکەمی ژیانماندا، کە ناوی دەهێنێت بە (دەروونی سێکسی ( psychosexual ، چونکە لە پڕۆسەکەدا لایەنی سێکسی و پڕۆسە زەینییەکان تیایدا بەژدارە. هەر ئاستێک لە مێشکی کەسەکە سەرنج دەخاتە سەر بەشێکی جیاواز لە لایەنی سێکسی، وەک منداڵ کاتێک لە ڕێگەی مژینی پەنجە گەورەیەوە چێژی دەم وەردەگرێت. فرۆید باوەڕی وابوو کە وروژێنەری قۆناغەکانی دەروونی سێکسی، وەک جەنگێک وان لە نێوان لایەنی بایۆلۆجی ( زیندەیی ) مرۆڤ و پێشگریمانە کۆمەڵایەتییەکان، هەربۆیە دەبێت مێشک چارەسەری ئەم ململانێیە بکات پێش ئەوەی هەر هەنگاوێک بنێت بۆ گەشەدان بە  لایەنی تەندروستی دەروونی و زەینی.

دەروونشیکاری چۆن کار دەکات؟

لە ڕێگەی دانیشتنەوە، چارەخواز باس لە یادەوەرییەکانی منداڵی دەکات هەروەها خەونەکانی بۆ ئەوەی لە ڕێگەی  مێشکی پێش نائاگاوە دەستی بگات بە ئەو شتانەی لە مێشکی نائاگا هەیە، لەوێشەوە بزانێت کە ئەو پاڵنەر و هۆکارانە ئاراستەی ڕفتاری چارەخوازیان کردووە.

مۆدێلی فرۆید

گەر ئاگاییمان وێنا بکەین بە شاخێکی سەهۆڵین لە ناو دەریادا، ئەوا بەشە ئاگاییەکەمان ڕێژەیەکی کەمی دیارە لەناو ئاوەکەدا، ئەو بەشەی کە دیارە پێی دەڵێین مێشکی ئاگا. هەرچی ئەوەی لە ژێر ئاوەکەیە و زۆرینەی مێشکی ئێمەی داگیر کردووە پێی دەڵێین نائاگای ئێمە. تیۆری دەروونشیکاری فرۆید مێشکی نائاگای دابەش کردووە بۆ سەر سێ بەش: ئید، ئیگۆ، سوپەر ئیگۆ – کە لەناو خۆیاندا قسە دەکەن بۆ چارەسەری ململانێ و هەستە ناکۆکەکان و هەڵچوونەکان.

ئیگۆ: ئەمە شوێنی دەنگی هۆکار و مشتومڕ و دەمەقاڵێکانی نێوان ئید و ئیگۆیە.

ئید: ئەمە تینووی پاداشتی ڕاستەوخۆیە وەک منداڵ، بە هەڵچووە، و ئاسان نییە کە هۆکاری بۆ بهێنیتەوە.

سوپەر ئیگۆ: ئەمە دەیەوێت کارە ڕاست و دروستەکان ئەنجام بدات، چەمک و بابەتە ئەخلاقییەکان لێرەدان و زۆرینەی کات لە خێزان و کۆمەڵگەوە سەرچاوە دەگرن.

پڕۆگرامی چالاککردنەوەی مێشک و یادگە – نهێنی ڕاستەقینە بۆ گەیشتن بەو پەڕی سەرکەوتن لە ژیاندا –

میکانیزمی بەرگری چییە؟

فرۆید باس لەوە دەکات مرۆڤ بێ ئاگایانە فەرمانبەرداری میکانیزمە بەرگرییەکان دەکات کاتێک ڕووبەڕووی دڵەڕاوکێیەک یان هەستێکی ناخۆش دەبێتەوە. ئەم میکانیزمانە  هاوکاریان دەکات کە هەڵبکەن لەگەڵ ئەو یادەوەری و هەڵچوونانە بکات کە دڵەڕاوکێ هێنەرن ئەویش بەوەی کە بیرکردنەوەیان وا ئاڕاستە بکات کە هەموو شتێک باشە.

چی ڕوودەدات لە میکانیزمی بەرگری دا؟

ئیگۆ میکانیزمی بەرگری بەکاردەهێنێت بۆ ئەوەی هاوکاری کەسەکان بکات بگەنە سازشی دەروونی کاتێک مامەڵە دەکەن لەگەڵ ئەو شتانەی کە دەبنە هۆی ململانێی ناوەکی. هەندێ لە میکانیزمە بەرگرییە باوەکان کە دەبێتە هۆی تێکدانی واقیع بینی: ئینکاری، خۆ دوورخستنەوە، خۆ کپ کردن، ڕەتکردنەوە، ئەقڵانی بوون، پێشبینیکردن.

چۆن کار دەکات؟

ئینکاری یەکێکە لە میکانیزمە بەرگرییە باوەکان کە بەکاری دەهێنین بۆ پاساوهێنانەوە بۆ خوویەک کە کەسێک هەستێکی خراپی دەربارەی هەیە. نمونە جگەرە کێشان. هەندێک کەس بەوە بیانوو دەهێننەوە کە ئەوان جگەرەکێشی کۆمەڵایەتین ( ئەو کەسانە دەگرێتەوە کە تەنها لە بۆنە و چوونەدەوەرەکان و هەندێک شوێنی دیاریکراو جگەرە دەکێشن ) لە کاتێکدا دان بەوەدا نانێن کە بەڕاستی ئەمان ئالودەی جگەرە کێشان بوون.

Affect Heuristic لایەنگیری هەست و سۆز

بۆچی لە کاتی بڕیارداندا پشت  بە هەست و سۆزی ئێستامان دەبەستین؟

لایەنگیری هەست و سۆز  ئاماژە بەوە دەکات دەکات کە ئێمە زۆرکات بۆ بڕیارەکانمان پشت دەبەستین بە هەستەکانمان لە جێگەی زانیارییە دڵنیاکەرەوەکان. ئەم لایەنگیرییە بوارمان پێدەدات کە بە خێرایی و ئاسانی بگەینە دەرئەنجامەکان، بەڵام لە هەمان کاتدا بیرکردنەوەکانمان دەشێوێنێت هەروەها ئاڕاستەمان دەکات بۆ هەڵبژاردنی نادروست.

ئەم لایەنگیرییە لە کوێدا ڕوو دەدات؟

بڕوا نامەیەکی بانگهێشتکردنی بەدەستگەیشتووە لەلایەن هاوڕێکانی کە بانگهێشتکراوە بۆ شانۆیەک. بڕوا هەمیشە خولیای سەیرکردنی شانۆی هەبووە، ئەمەش هەلێکی باشە بۆ ئەو. بەڵام لە هەمان ڕۆژدا نمرەی تاقیکردنەوەکانی کۆتایی ساڵی بەدەست دەگاتەوە، بەداخەوە کە دەرنەچووە، ئەمەش ڕاستەوخۆ بڕوای خستە بارودۆخێکی نەخوازراو و بێزارکەرەوە. لە ئەنجامدا بڕوا بە هاوڕێکانی وت کە ئەمڕۆ خولیای سەیکردنی شانۆی نییە  و نایەت بۆ سەیرکردنی شانۆکە. لە کاتێکدا ئەنجامەکانی تاقیکردنەوە هیچ پەیوەندییەکی بە چوون بۆ سەیرکردنی شانۆوە نییە. لێرەدا ئەم لایەنگیرییە بە جۆرێک کاریگەری لەسەر دروست دەکات بەوەی کە کەسەکە پشت بە هەستەکانی دەبێت بەسەر بڕیارە لۆجیکیەکانیدا.

دەرکەوتووە زۆرکات ئێمە گەر فشاری کاتمان لەسەر هەبێت، دووبارە دەکەوینە ژێر کاریگەری ئەم لایەنگیرییەوە. ئەمەش بەو مانایەی کاتێک دەکەوینە بارودۆخێک کە پێویستە بڕیارێکی خێرای تێدا بدەین، لەوانەیە پەنا ببەینە بەر هەستەکانمان، ئەمەش وا دەکات بڕیارەکانمان و هەڵبژاردەکانمان بە شێوەکی دروست نەبێت.

پشتبەستن بەم لایەنگیرییە دەبێتە هۆی سنوردارکردنی ئێمە، بەو شێوەیەی کە هەندێک کات بەهۆی پشتبەستن بە هەستەکانمانەوە خۆمان دەپارێزین لەوەی کە کاری جیاواز تاقیبکەینەوە و لە بازنەی ئارامیمان بچینە دەرەوە.

لە ڕاستیدا هەموو کاتێک ئەم لایەنگیرییە خراپ نییە و دەکرێت بۆ گۆڕانکاری باش سوودی لێوەربگرین. لە ناو کۆمەڵگەدا،  بەتایبەت لەناو هەڵمەتە تەندروستییە گشتیەکاندا. هەندێک لەو کەمپینانەی دەکرێت بۆ باسکردنی مەترسییەکانی ڕفتارە ناتەندروستەکان لە ڕێگەی بڵاوکردنەوەی ئامارەکان، زانیارییەکان، وێنەکان سەبارەت بەو ڕفتارە و ئەو دەرئەنجامانەی کە خەڵکی دەکرێ ئەزموونی بکەن لە بەردەوامبوونیان لەو ڕفتارە ناتەندروستانە.

کاریگەری بەکارهێنانی ترس بۆ ڕێگری کردن بۆ کەمکردنەوەی ڕفتارە ناتەندروستەکان بابەتێکە هێشتا لەلایەن پسپۆڕانەوە جێگەی مشتوومڕە، بەڵام لە ڕووی تیۆرییەوە، دەکرێت کەڵکی لێوەربگرین.

لەلایەکی دیکەوە، کاریگەری ئەم لایەنگییە دەکرێت کەڵکی لێوەربگیرێت لە سیستەمەکانی ڕێکخستندا. بۆ نمونە، ڕابەرێک کاتێک بڕیارێکی یەکلاکەرەوە دەدات لەسەر بابەتێکی گرنگ، باشتر وایە پوختەی کۆتایی لەسەر بنەمای هەست و سۆز بێت نەک لۆجیک.

دوو سیستەمی بیرکردنەوە

تیۆری دوو سیستەمی بیرکردنەوە تیۆرییەکی بنەڕەتییە لە دەروونزانی مەعریفیدا. باس لەوە دەکات کە مرۆڤ دوو سیستەمی مەعریفی هەیە بۆ بڕیاردان. یەکەمیان خێرایە، ماندووکەر نییە، ئۆتۆماتیکییە، لە ژێر کاریگەری هەستەکاندایە. دووەمیان خاوە، پێویستی بە هەوڵدانە، دەبێت بە ئەنقەست بکرێت، لۆجیکییە.

دانیاڵ کانمن لە پەرتووکەکەیدا (بیرکردنەوەی خێرا و هێواش) باس لەوە دەکات هەردوو سیستەمەکە لایەنی باش و خراپیان هەیە. سیستەمی خێرا بۆ کاتانێک بەکەڵکە کە لە بارودۆخێکداین کە کاتمان نییە بۆ ئەوەی بە بیرکردنەوەیەکی بە ئەنقەستانە بیر لە بارودۆخەکە بکەینەوە، یاخود دۆخێک کە پێویستە ڕاستەوخۆ وەڵامی کارتێکەرەکە بدەینەوە. لایەنگیری هەست و سۆز کار لەسەر سیستەمی خێرا دەکات ئەویش زیاتر بە پشت بەستن بە هەست و سۆزەکانمان.

پڕۆگرامی چالاککردنەوەی مێشک و یادگە – نهێنی ڕاستەقینە بۆ گەیشتن بەو پەڕی سەرکەوتن لە ژیاند

سوود و مەترسییەکان

یەکیکی دیکە لە هۆکارەکان کە بەشدارە لە لایەنگیری هەست و سۆز بریتییە لە توانای درککردنی ئێمە بۆ ئەو سوود و مەترسیانەی لە ئەنجامی بڕیارێک دەستمان دەکەوێت. بارودۆخی دەروونی ئێمە کاریگەری لەسەر چۆنایەتی خەمڵاندنی مەترسییەکان دەبێت، ئەمەش کاریگەری لەسەر ئاڕاستەکردنی ڕفتارمان دەکات.

کاتێک ئێمە کاریگەر بووین بە هەستێکی ئەرێنی، هەستەکانمان بەو جۆرە ئاڕاستەمان دەکات کە ئەو بژاردانەی پێماندراوە وا ببینین کە سوودێکی زۆری تێدایە و زیانی کەمە. بە پێچەوانەوە، کاتێکیش کاریگەربووین بە هەستێکی نەرێنی، ئەو برژادەیەی پێماندراوە بە زیانێکی زۆر و سوودێکی کەمەوە دەبینین.

بۆچی ئەم بابەتە گرنگە؟

گرنگ نییە لە چ تەمەنێکداین، پیشەمان چییە، یان لە کوێ دەژین. هەموومان ڕۆژانە ڕووبەڕووی بڕیاردارن دەبینەوە. بە دڵنیاییەوە ، هەندێکیان لە هەندێکی دیکەیان گرنگترن، بەڵام گەر سەرنجیش بدەین بڕیارە بچووکەکان زنجیرەیەکی گرنگ لە ژیانی ئێمەدا دروست دەکەن. پێویستە ئاگاداری لایەنگیری هەست و سۆزەکانمان بین کە کاریگەری لەسەر بڕیارەکانمان دروستدەکات ، بۆ ئەوەی دڵنیابین لەوەی کە ئەو بڕیارانەی ڕۆژانە دەیدەین بڕیار و هەڵبژاردنە دروستەکان بن.

چۆن خۆمانی لێ بپارێزین

تەنها بە بەرزکردنەوەی ئاگامەندیمان سەبارەت بەو ڕاستییەی کە هەستەکانمان کاریگەری لەسەر بڕیارەکانمان دروست دەکەن، دەتوانین دەستبکەین بەوەی کە خۆمان بپارێزین لەو لایەنگیرییە. کاتێک ڕووبەڕووی بڕیارێکی گەورە دەبینەوە، نابێت پشت بە هەست و سۆزەکانمان ببەستین.  لە جیگەی ئەوە پێویستە کات بەخۆمان بدەین بۆ ئەوەی بە لۆجیکانە بیر لە هەڵبژاردەکان و هەموو ئەگەرەکان بکەینەوە، بەوە مێشکمان دەپارێزین لەوەی کە مێشکمان هەوڵبدات بە خێرایی بەهۆی هەست و سۆزەکانمانەوە بگاتە دەرئەنجام و بڕیاری یەکلاییکەرەوە.

زیادکردنی خودئاگاییمان سەبارەت بە هەست و سۆزەکانمان، ئەمەش دەکرێت یەکێک بێت لە بژاردەکان بۆ خۆپاراستن لەو لایەنگیرییە. بۆ نمونە، کاتێک هەست دەکەین بە جۆرێک لە دڵخۆشی زۆر، یاخود بێزارییەکی زۆر، دەبێت ئاگامەندی ئەوەمان هەبێت کە ئەم جۆرە هەستانە کاریگەری لەسەر بڕیارەکانمان دروست دەکەن. هەربۆیە بەبیرت خۆتی بهێنەوە کە سیستەمی هێواش بیرکردنەوە بەکاربهێنی لە بڕیاردانەکانت. هەروەها لە بارودۆخێکدا کە دەزانیت زۆر کەوتوویتە ژێر کاریگەریی هەست و سۆزەکانت، بۆ ماوەیەک هیچ شتێک نەکەیت تاکو کاریگەری ئەو بارودۆخە دەروونییە لەسەرت کەمتر دەبێتەوە.

سەرچاوەکان

• Finucane, M. L., Alhakami, A., Slovic, P., & Johnson, S. M. (2000). The affect heuristic in judgments of risks and benefits. Journal of Behavioral Decision Making, 13(1), 1–17. doi: 10.1002/(SICI)1099-0771(200001/03)13
• System 1 and System 2 Thinking. The Marketing Society. https://www.marketingsociety.com/think-piece/system-1-and-system-2-thinking
• Cherry, K. (2020). The Affect Heuristic and Decision Making. Very Well Mind. https://www.verywellmind.com/what-is-the-affect-heuristic-2795028
• Zajonc, R. B. (1980). Feeling and thinking: preferences need no inferences. American Psychologist, 35(2), 151–175. https://doi.org/10.1037/0003-066X.35.2.151