Awat Academy

مێتاکۆگنیشن

مێتاکۆگنیشن بریتییە لە ئاگاداربوون لە پرۆسەکانی بیرکردنەوەی مرۆڤ و تێگەیشتن لە نەخشەکانی پشتیانەوە . ئەم زاراوەیە لە وشەی مێتا وەرگیراوە کە بە واتای “لەودیو”، یان “لە سەرووی” دێت. میتاکۆگنیشن دەتوانێت چەندین شێوەی هەبێت، وەک بیرکردنەوە لە شێوازەکانی بیرکردنەوەی مرۆڤ و زانینی چۆن ستراتیژی تایبەت بۆ چارەسەرکردنی کێشەکان بەکاربهێنیت.

بەگشتی دوو پێکهاتەی میتاکۆگنیشن هەیە:
(١) زانین دەربارەی زانین .
(٢) ڕێکخستنی ناسینەوە.

چەند پێناسەیەک .

ئەم پرۆسەی ئاست بەرزەی بیرکردنەوە لەلایەن دەروونناسی ئەمریکی جۆن ئێچ فلاڤێل (1976)ەوە ناوی میتاکۆگنیشنی پێدرا.

زاراوەی میتاکۆگنیشن بە واتای وشەیی ‘لە سەرووی مەعریفەوە’، و بەکاردێت بۆ ئاماژەدان بە ناسین سەبارەت بە ناسین، یان بە شێوەیەکی نافەرمیتر بیرکردنەوە لە بیرکردنەوە. فلاڤێل مێتاکۆگنیشنی بە زانین دەربارەی زانینی و کۆنترۆڵکردنی مەعریفە پێناسە کردووە. بۆ نموونە کەسێک سەرقاڵی میتاکۆگنیشن دەبێت ئەگەر تێبینی بکات کە کێشەی زیاتری هەیە لە فێربوونی A لەچاو Bدا ، یان ئەگەری ئەوە بکات کە پێویستە دووجار پشکنینی C بکات پێش ئەوەی وەک ڕاستی قبوڵ بکات. تیۆری ئەندریاس دیمتریۆ (یەکێکە لە تیۆرییە نیو-پیاژییەکانی گەشەسەندنی مەعریفی neo-Piagetian theories of cognitive development) زاراوەی زیادە-ناسینی بەکارهێناوە بۆ ئاماژەکردن بە پرۆسەکانی چاودێریکردنی خود ، نوێنەرایەتیکردنی خود و خۆڕێکخستن، کە وەک پێکهاتەی دانەبڕاو لە مێشکی مرۆڤدا سەیر دەکرێن. جگە لەوەش لەگەڵ هاوکارەکانیدا نیشانیدا کە ئەم پرۆسانە بەشداری لە زیرەکی گشتیدا دەکەن، لەگەڵ کارایی پرۆسێسکردنی زانیاری و ئیستدلالکردن، کە بە شێوەیەکی گشتی بە زیرەکی شلە شلەی( fluid intelligence) ناسراوە .

هەروەها میتاکۆگنیشن بریتییە لە بیرکردنەوە لە پرۆسەی بیرکردنەوەی مرۆڤ وەک لێهاتوویی خوێندن، توانای بیرەوەری و توانای چاودێریکردنی فێربوون.

میتاکۆگنیتیڤ بریتییە لە پرۆسەی تێگەیشتن لە چۆنیەتی ڕێکخستنی ئەو پرۆسانە کە بۆ زۆرترین فێربوون و بڕیاردان بەکاری دەهێنین.

بۆ بینینی بابەتی زیاتر دەست لەسەر وینەکان داگرە

هیپۆکامپس                                                                                

ئەرکە سەرەکییەکانی هیپۆکامپوس بریتین لە فێربوون و بیرەوەری مرۆڤ.

 هیپۆکامپوس یارمەتی توێژەرانی داوە تێبگەن کە چۆن بیرەوەری و یادگەی مرۆڤ کاردەکات.

مرۆڤ زیاتر لە چوار سەدەیە لەبارەی هیپۆکامپوسەوە دەزانێت. پزیشکی نەشتەرگەری جولیۆس سیزار ئارانتیۆس هیپۆکامپوسی دۆزیەوە. بۆ یەکەمجار لە ساڵی ١٥٨٧دا باسی ئەم بەشەی مێشکی کردووە، ئەو زاراوەکەی لە وشەی یۆنانی بۆ ئەسپی دەریایی (هیپۆکامپۆس)ەوە دروستکردووە بە پشتبەستن بە شێوەکەی.

کردار

هیپۆکامپوس بەشێکە لە سیستەمی لیمبیک، کە ئەرکەکانی هەستکردن و کاردانەوە بەڕێوەدەبات.

سیستەمی لیمبیک، هیپۆتالاموس و ئەمیگدالا لەخۆدەگرێت.

ئەم پێکهاتانە یارمەتی کۆنترۆڵکردنی ئەرکە جیاوازەکانی جەستە دەدەن، وەک کوێرەڕژێنەکان و ئەوەی کە بە شێوەیەکی باو بە وەڵامی “شەڕکردن یان هەڵاتن” ناسراوە

سیستەمی لیمبیک ئەو بەشەی مێشکە کە بەشدارە لە وەڵامدانەوەی ڕەفتار و سۆزداریمان، بەتایبەتی کاتێک باس لەو ڕەفتارانە دەکرێت کە پێویستمانە بۆ مانەوە: برسیەتی، زاوزێکردن و گرنگیدان بە وەچەکان، و وەڵامەکانی شەڕکردن یان هەڵهاتن لەکاتی بوونی مەترسی .

.

هیپۆکامپوس و یادەوەری

هیپۆکامپوس یارمەتی مرۆڤ دەدات بۆ پرۆسێسکردن و وەرگرتنەوەی دوو جۆر بیرەوەری :

Declarative memory

Spatial memory

Declarative memory

ئەوانەن کە پەیوەندییان بە ڕاستی و ڕووداوەکانەوە هەیە.

نموونە :

    لەبەرکردنی وشە یان وتەکان یان پەرەگرافێک    

Spatial memory

ڕێڕەو یان ڕێگاکان دەگرێتەوە.

 نموونە

 کاتێک شۆفێری تاکسییەک فێری ڕێگایەک دەبێت بەناو شارێکدا، ئەوا ئەم بیرگە  بەکاردەهێنن. پێدەچێت ئەم جۆرە بیرگە زیاتر  پەیوەندی بە هیپۆکامپوسی لای راستەوە هەبێت.

جگە لەوەش یادەوەری کورتخایەنەکان دەگۆڕدرێن بۆ یادەوەرییە درێژخایەنەکان لە هیپۆکامپوسدا. پاشان ئەمانە لە شوێنێکی تری مێشکدا هەڵدەگیرێن.

دەکرێت چی خراپ ڕووبدات ؟

ئەگەر یەکێک یان هەردوو بەشەکانی هیپۆکامپوس بەهۆی نەخۆشییەکانی وەک نەخۆشی ئەلزەهایمەرەوە زیانیان پێگەیشت، یان ئەگەر لە ڕووداوێکدا ئازاریان پێگەیشت، ئەوا کەسەکە دەکرێت تووشی لەدەستدانی یادەوەری و لەدەستدانی توانای دروستکردنی یادەوەری نوێ و درێژخایەن بێت .

لەوانەیە نەتوانن هەندێک شت بەبیربهێنەوە کە ماوەیەکی کەم پێش زیانەکە ڕوویانداوە، بەڵام ڕەنگە هێشتا ئەو شتانەیان لەبیربێت کە زۆر لەمەوبەر ڕوویانداوە. ئەمەش لەبەر ئەوەیە کە یادەوەرییە درێژخایەنەکان لە بەشێکی تری مێشکدا هەڵدەگیرێن کاتێک دەبنە درێژخایەن.

زیانگەیاندن بە هیپۆکامپوس وادەکات گران لەبیرت بێت چۆن لە شوێنێکەوە بۆ شوێنێکی تر بڕۆیت . لەوانەیە کەسەکە بتوانێت نەخشەی ئەو گەڕەکە بکێشێت کە لە منداڵیدا تێیدا ژیاوە بەڵام بۆی دەردەکەوێت کە چوون بۆ فرۆشگایەک لە ناوچەیەکی نوێدا قورس دەبێت.

هەروەها قەبارەی بچووکی هیپۆکامپ ڕەنگە کاریگەری لەسەر حاڵەتەکانی وەک شیزۆفرینیا و تێکچوونی فشاری دوای کارەسات (PTSD) هەبێت، بەپێی لێکۆڵینەوەکان لە ساڵی ٢٠٢١ و توێژینەوەیەکی ساڵی ٢٠١٧

پڕۆگرامی چالاککردنەوەی مێشک و یادگە – نهێنی ڕاستەقینە بۆ گەیشتن بەو پەڕی سەرکەوتن لە ژیاند

ئەو نەخۆشیانەی کە کاریگەرییان لەسەر هیپۆکامپوس هەیە

کۆمەڵێک حاڵەت دەتوانن کاریگەری خراپی لەسەر هیپۆکامپوس هەبێت، لەوانە تووشبوونی درێژخایەن بە ئاستی بەرزی فشار.

هەروەها ڕەنگە چەندین نەخۆشی و هۆکار توانای هیپۆکامپوس بۆ ئەنجامدانی کارەکانی تێکبدەن.

نەخۆشی زەهایمەر

نەخۆشی ئەلزەهایمەر لەوانەیە سەرەتا ناوچەی هیپۆکامپوس کاریگەری لەسەر هەبێت. نیشانە سەرەتاییەکانی نەخۆشی ئەلزەهایمەر ئەوەیە کەسەکە  یادەوەری کورتخایەنی لەدەست دەدات هەروەها لەوانەیە بەزەحمەت پەیڕەوی لە شتەکان بکات.

لەگەڵ بەرەوپێشچوونی نەخۆشییەکە، هیپۆکامپوس قەبارەی لەدەست دەدات، هەروەها کارکردنی لە ژیانی ڕۆژانەدا قورستر دەبێت.

نەخۆشی سەرئێشە

هەروەها گۆڕانکاری لە هیپۆکامپوسدا پەیوەندی بە نەخۆشی سەرئێشەیەوە هەیە. سەرچاوەی متمانەپێکراوی توێژینەوە پەیوەندییەکی لە نێوان نەخۆشی سەرئێشە و جیاوازی لە چۆنیەتی دروستکردنی دەمارە نوێیەکانی هیپۆکامپوسدا دۆزیەوە. بەڵام ڕوون نییە کە ئایا ئەم جیاوازیانە پێش دەستپێکردنی نەخۆشی سەرئێشە یان دوای سەرئێشە ڕوودەدەن.

خەمۆکی و فشاری دەروونی

لە کەسانی تووشبوو بە خەمۆکی توند، هیپۆکامپس قەبارەی بچووکی هەیە.

زانایان دڵنیا نین لەوەی کە ئایا قەبارە بچووکەکە لە ئەنجامی خەمۆکییەوەیە یان هۆکارێکی بەشدارە. بەڵگەکان ئەوە پیشان دەدەن کە فشار ڕەنگە ببێتە هۆی کاریگەری نەرێنی لەسەر هیپۆکامپوس .

ئەگەر هیپۆکامپوس بچووک بێت چی ڕوودەدات؟

پێدەچێت نەخۆشی ئەلزەهایمەر و خەمۆکی و فشار پەیوەندییان بە هیپۆکامپێکی قەبارە بچووکەوە هەبێت.

لە نەخۆشی ئەلزەهایمەردا دەتوانرێت قەبارەی هیپۆکامپوس بەکاربهێنرێت بۆ دەستنیشانکردنی پێشکەوتنی ئاستی نەخۆشییەکە.

حاڵەتەکانی تر وەک نەخۆشی (کوشینگ )لەوانەیە پەیوەندییان بە هیپۆکامپوسێکی بچووکەوە هەبێت. نەخۆشی کوشینگ کاتێک ڕوودەدات کە جەستە لە ماوەیەکدا کۆرتیزۆڵێکی زۆر دروست بکات، هۆرمۆنی کۆرتیزۆڵ یارمەتی جەستە دەدات بۆ وەڵامدانەوەی فشاری دەروونی، یەکێک لە نیشانەکانی نەخۆشی کوشینگ بریتییە لە کەمبوونەوەی قەبارەی هیپۆکامپوس .

بەڵام تا ئێستا ڕوون نییە کە ئایا هەبوونی هیپۆکامپوسێکی بچووک وەک هۆکارێکی بنەڕەتی هەندێک حاڵەت ڕوودەدات یان لە ئەنجامی ئەوانەوە دروستدەبێت .

گرنگیدان بە هیپۆکامپوس

مرۆڤ دەتوانێت بە چەندین ڕێگەی جیاواز تەندروستی مێشکی بپارێزێت، هەروەها ئەمە دەتوانێت یارمەتی هیپۆکامپوس بدات کە تەندروست بمێنێتەوە.

هەندێک لەو هەنگاوانەی مرۆڤ دەتوانێت بیگرێتەبەر بۆ پاراستنی تەندروستی مێشک کە بریتین لە:

• بەڕێوەبردنی کێشە تەندروستییە درێژخایەنەکان، لەوانە بەرزی پەستانی خوێن، شەکرە و ئاستی بەرزی کۆلیسترۆڵ
• پەیڕەوکردنی خۆراکی هاوسەنگ کە دەوڵەمەندە بە میوە و سەوزە و دانەوێڵەی تەواو و گەنمەشامی
• پاراستنی کێش
• بەشداریکردن لە چالاکیی جەستەیی بەردەوام
• سنووردارکردنی خواردنەوەی کحول، ئەگەر کحول بخۆنەوە
• خەوتنی پێویست هەموو شەوێک
• وازهێنان لە جگەرەکێشان، ئەگەر جگەرە بکێشن
• هەروەها بەشداریکردن لە بەرنامە کۆمەڵایەتییەکان و چالاکییە کۆمەڵایەتییەکان ڕەنگە یارمەتیدەر بێت لە باشترکردنی کارکردنی مێشک و تەندروستی گشتی مرۆڤ .

خۆبەخشی، فێربوونی کارامەیی نوێ، خوێندنەوەی کتێب، یان بەشداریکردن لە چالاکییەکانی وەک ڕاکردن و شانۆ دەتوانێت سوودبەخش بێت، بەتایبەتی بۆ گەورەساڵانی بەتەمەن.

نیشانەکان

زیانگەیاندن بە هیپۆکامپوس دەتوانێت توانای مرۆڤ بۆ دروستکردنی یادەوەری نوێ یان بیرهێنانەوەی ڕووداوەکانی ڕابردوو تێکبدات.

لە کاتێکدا لەبیرچوونەوەیەکی سووک وەک بەشێک لە بەشە سروشتییەکەی پیربوون ڕوودەدات ، کێشەکانی بیرەوەری کە بەهۆی ئەو حاڵەتانەوە دروست دەبن کە کاریگەرییان لەسەر هیپۆکامپوس هەیە، وەک نەخۆشی ئەلزەهایمەر، دەتوانێت بە شێوەیەکی بەرچاو کاریگەری لەسەر ژیانی ڕۆژانەی کەسەکە هەبێت.

بەپێی پەیمانگای نیشتمانی بۆ پیربوون ، هەندێک نیشانەی زیانگەیاندن بە هیپۆکامپس لەوانەیە بریتی بن لە:

• کێشە لە کاتی ئەنجامدانی گفتوگۆیەک
• زۆرجار شتەکان لە شوێنی هەڵە دادەنێت
• زۆرجار بڕیاردانی خراپ
• دووبارە و سێبارە هەمان پرسیارکردن
• کێشەی جێبەجێکردنی ڕێنماییەکان
• گرنگی نەدان بە خۆت
• ونبوون لە شوێنە ئاشناکان

ئەگەر کەسێک تووشی هەریەکێک لەو نیشانانە بوو کە لە سەرەوە ئاماژەیان پێکراوە، پێویستە بیر لە قسەکردن لەگەڵ پزیشک بکاتەوە بۆ دیاریکردنی هۆکارەکەی و باشترین ڕیگەی چارەسەرکردن.

هۆکارەکانی مەترسی

هەبوونی ئاستی بەرزی فشار دەتوانێت کاریگەری نەرێنی لەسەر کارکردنی هیپۆکامپوس هەبێت، کە لەوانەیە ببێتە هۆی کێشەی بیرەوەری.

هەروەها چەند هۆکارێکی دیکە دەتوانن ئەگەری تووشبوون بە نەخۆشی بیرچوونەوە لە کەسەکەدا زیاد بکەن، کە بە تێپەڕبوونی کات دەبێتە هۆی زیانگەیاندن بە هیپۆکامپوس.

هەندێک لە هۆکارە سەرەکییەکانی دەکریت بریتی بن لە:

• تەمەن
• جینات
• نزمی ئاستی خوێندن
• خەمۆکی چارەسەرنەکراو
• گۆشەگیری کۆمەڵایەتی
• ناچالاکی جەستەیی.
• لێکۆڵینەوەکانی ئێستا

ساڵی ٢٠٢١ توێژینەوەکە کاریگەرییەکانی وەرزشکردن لەسەر دابەزینی مەعریفی و پیربوون هەڵسەنگاند.

نووسەران گەیشتنە ئەو ئەنجامەی کە وەرزشکردن دەتوانێت کاریگەر بێت لە زیادکردن و پاراستنی قەبارەی هیپۆکامپس، بەتایبەتی بۆ گەورەساڵانی بەتەمەن کە مەترسییان لەسەرە بۆ حاڵەتەکانی وەک خەمۆکی.

هەرچەندە میکانیزمە وردەکان بە تەواوی ڕوون نین، بەڵام پێداچوونەوەیەکی دیکە کە لە ڕۆژنامەی Frontiers in Human Neuroscience لە ساڵی ٢٠٢١ بڵاوکراوەتەوە، سەرچاوەی متمانەپێکراو پێشنیار دەکات کە وەرزشکردن سووڕی مێشک باشتر دەکات، بەتایبەتی لە هیپۆکامپوسدا.

هەروەها ڕەنگە توانای مێشک بەهێز بکات بۆ دروستکردنی خانەی دەماری نوێ و یارمەتی پاککردنەوەی ئامیلۆید بدات، کە دەتوانێت بەشداربێت لە گەشەکردنی نەخۆشی ئەلزەهایمەر.

لە ساڵی ٢٠١٩ توێژەران وێنەگرتنی دەنگدانەوە موگناتیسی کاراییەکانیان بەکارهێنا بۆ شیکردنەوەی شێوازەکانی چالاکیی مێشک. ئەوان دیارییان کرد کە ڕەنگە هیپۆکامپوس یارمەتی خەڵک بدات وردەکارییەکانی ناو ژینگەکەیان دەستنیشان بکەن کە یارمەتیدەرە بۆ پێشبینیکردنی دەرئەنجامی ڕووداوێکی داهاتوو.

ئەمەش بەو مانایەیە کە ڕەنگە هیپۆکامپوس نەک تەنها بەشدار بێت لە دروستکردن و هەڵگرتنی یادەوەرییەکان بەڵکو لە کارکردن لەگەڵ پێکهاتەکانی تری مێشکدا بۆ پێکهێنانی پەیوەندی لە کاتی فێربووندا.

پوختە

هیپۆکامپوس ڕۆڵێکی سەرەکی دەگێڕێت لە فێربوون و بیرەوەریدا.

چەندین حاڵەت دەتوانێت کاریگەری لەسەر کارکردنی هیپۆکامپوس هەبێت، لەوانە نەخۆشی ئەلزەهایمەر، خەمۆکی، فشار و سەرئێشە. ئەنجامدانی گۆڕانکاری لە خۆراک و وەرزشی کەسێکدا یارمەتیدەر دەبێت لە پاراستنی کارکردنی مێشک و پاراستنی تەندروستی هیپۆکامپوس

بۆ بینینی بابەتی زیاتر دەست لەسەر وێنەکان داگرە.

  10 ڕاستی زانستی دەربارەی مێشکی مرۆڤ

پێشەکی

مێشکی مرۆڤ ئەندامێکی ئاڵۆز و سەرسوڕهێنەرە کە وەک ناوەندی بیرکردنەوە و هەست و ڕەفتارەکانمان کاردەکات. بەدرێژایی ساڵان زانایان پێشکەوتنی بەرچاویان لە هەڵدانەوەی نهێنییەکانی مێشک و بەدەستهێنانی تێگەیشتن لە توانا نائاساییەکانی مێشکدا بینیوە. لەم بابەتەدا 10 ڕاستی زانستی سەبارەت بە مێشکی مرۆڤ باس دەکەین کە تیشک دەخەنە سەر ئاڵۆزییە سەرنجڕاکێشەکەی و تێگەیشتنێکی قووڵتر لە شێوازی کارکردنی.

ئاڵۆزییە سەرسوڕهێنەرەکەی مێشک

مێشکی مرۆڤ ئەندامێکی زۆر ئاڵۆزە، لە نزیکەی ٨٦ ملیار دەمار پێکهاتووە. ئەم دەمارانە لە ڕێگەی تۆڕێکی بەرفراوانی گەیەنکە دەمارییەکانەوە (synapses) بەیەکەوە گرێدراون، ئەمەش ئاسانکاری دەکات بۆ گواستنەوەی ڕاگەیاندنە کارەبایی و کیمیاییەکان کە بنەمای هەموو کاراییەکانی مێشکن.

هێزی نەرمی مێشک (Neuroplasticity)

بە پێچەوانەی باوەڕەکانی پێشووتر، مێشک بوونێکی جێگیر و نەگۆڕی نییە. خاوەنی توانایەکی سەرنجڕاکێشە کە بە نەرمی مێشک ناسراوە، کە ڕێگەی پێدەدات پێکهاتە و کارەکانی خۆی ڕێکبخاتەوە و بگونجێنێت لە وەڵامی ئەزموونەکان و فێربوون و کاریگەرییە ژینگەییەکان. ئەم نەرمییە ڕۆڵێکی بنەڕەتی دەگێڕێت لە داڕشتنی توانا مەعریفیەکانمان و ڕەفتارەکانمان بە درێژایی ژیانمان.

داواکاری وزەی مێشک

هەرچەندە مێشک تەنها نزیکەی 2%ی کێشی جەستەمان پێکدەهێنێت، بەڵام 20%ی وزەی جەستە بەکاردەهێنێت. ئەم داواکارییە زۆرەی وزە پێویستە بۆ بەردەوامبوونی چالاکیی کارەبایی بەردەوامی مێشک و گواستنەوەی ڕاگەیاندنەکان لە گەیەنکە دەمارییەکان و جێبەجێکردنی زانیاری ئاڵۆزەکان.

ڕۆڵی دەمارە گوێزەرەوەکان

دەمارە گوێزەرەوەکان پەیامبەری کیمیایین کە پەیوەندی گواستنەوەی ڕاگەیاندن لە نێوان دەمارەکان ئاسان دەکەن. ڕۆڵێکی گرنگ دەگێڕن لە ڕێکخستنی ئەرکە جیاوازەکانی مێشک، لەوانە باری دەروونی، یادەوەری، زانین و جوڵە. نموونەی گواستەرە دەمارییەکان بریتین لە دۆپامین، سیرۆتۆنین و ئەسیتیلکۆلین. (dopamine, serotonin, acetylcholine).

پەیوەندییە گەیەنکە دەمارییەکان: کلیلی کارکردنی مێشک

گەیەنکە دەمارییەکان بریتین لە یەکگرتنی نێوان دەمارەکان کە زانیاری تێدا دەگوازرێتەوە. بەپێی خەمڵاندنەکان مێشکی مرۆڤ نزیکەی ١٠٠ تریلیۆن گەیەنکەی دەماری تێدایە، کە پەیوەندی دەماری ئاڵۆز دروست دەکەن. ئەم پەیوەندیانە  وا دەکەن کە مێشک توانای پرۆسێسکردنی زانیاری و فێربوون و دروستکردنی بیرکردنەوە و هەست و ڕەفتارەکانی هەبێت.

دوو نیوەگۆی مێشک : مێشکی ڕاست و چەپ

مێشکی مرۆڤ دابەش بووە بەسەر دوو نیوەگۆدا، کە بە کۆمەڵێک ڕیشاڵ بەیەکەوە دەبەسترێتەوە کە پێی دەوترێت تەنی کاڵۆسەم (corpus callosum). هەر نیوەگۆیەک ئەرکی تایبەتمەند بەخۆی هەیە. نیوەگۆی چەپ بە پلەی یەکەم پەیوەستە بە پرۆسێسی زمان و بیرکردنەوەی شیکاری و لۆژیکەوە، لە کاتێکدا نیوەگۆی ڕاست بەشدارە لە داهێنان و تێگەیشتنی خەیاڵی و دەربڕینی سۆزداریدا.

پڕۆگرامی چالاککردنەوەی مێشک و یادگە – نهێنی ڕاستەقینە بۆ گەیشتن بەو پەڕی سەرکەوتن لە ژیاند

ڕۆڵی گرنگی خەو

خەوتن ڕۆڵێکی گرنگی هەیە لە تەندروستی و کارکردنی مێشکدا. لە کاتی خەوتندا مێشک یادەوەرییەکان چەسپێنێت و ژەهرەکان لادەبات و وزە دەگەڕێنێتەوە. کەم خەوی یان کوالیتی خراپ لە خەو دەتوانێت ببێتە هۆی تێکچوونی مەعریفی (cognitive impairments)، لاوازبوونی بیرەوەری و زیادبوونی ئەگەر بۆ نەخۆشییە دەمارییەکان (neurological disorders).

کاریگەری فشار لەسەر مێشک

فشاری بەهێز یان درێژخایەن دەتوانێت کاریگەری زیانبەخشی لەسەر مێشک هەبێت. فشار دەردانی هۆرمۆنەکانی فشار چالاک دەکات وەک کۆرتیزۆڵ، کە دەتوانێت سووڕەکانی دەمار تێکبدات و ڕێکخستنی بیرەوەرییەکان تێکبدات، هەروەها بەشداربێت لە گەشەکردنی تێکچوونی میزاج و دابەزینی توانای مەعریفی.

توانای سەرنجڕاکێشی مێشک بۆ فێربوون

فێربوون پرۆسەیەکی ئاڵۆزە کە بریتییە لە گۆڕینی پەیوەندییە گەیەنکە دەمارییەکان لەناو مێشکدا. لە ڕێگەی بەرکەوتنی دووبارە و ڕاهێنانکردن و بەهێزکردنەوە، مێشک پەیوەندییە کۆنەکان بەهێز دەکات و پەیوەندی نوێ دروست دەکات، ئەمەش ڕێگە بە بەدەستهێنانی زانیاری و لێهاتوویی و ڕەفتارەکان دەدات.

کاریگەری وەرزشکردن لەسەر تەندروستی مێشک

وەرزشی جەستەیی کاریگەری قووڵی لەسەر تەندروستی مێشک و کارایی مەعریفی هەیە. وەرزشی بەردەوام یارمەتی دەردانی هۆکارەکانی گەشەکردن و دەمارە گوێزەرەوەکان دەدات کە پەیوەندی نێوان دەمارەکان بەرز دەکەنەوە و بیرەوەری باشتر دەکەن و میزاج باشتر دەکەن، هەروەها لە نەخۆشییە تێکچوونە دەمارییەکان دەپارێزن.

ئەنجام

مێشکی مرۆڤ ئەندامێکی نائاساییە، بە ئاڵۆزی، توانای خۆگونجاندن و  بێئەندازە تایبەتمەندە. لە ڕێگەی لێکۆڵینەوە زانستییە بەردەوامەکانەوە، بەردەوام دەبین لە ئاشکراکردنی نهێنییەکانی مێشک و تێگەیشتنێکی قووڵتر لەبارەی کارکردنی مێشکەوە بەدەست دەهێنین. تێگەیشتن لەم ١٠ ڕاستییە زانستییە سەبارەت بە مێشکی مرۆڤ، بناغەیەکمان بۆ دەڕەخسێنێت بۆ بەرز نرخاندنی توانا سەرنجڕاکێشەکانی و دەرگاکان دەکاتەوە بۆ گەڕانی زیاتر لە بوارە جیاوازەکاندا، لەوانە زانستی دەمار، دەروونناسی و پزیشکی. بە بەکارهێنانی زانینی زیاتر و بەردەوامبوون لە لێکۆڵینەوە لە ئاڵۆزییەکانی مێشک، دەتوانین ڕێگەی داهێنەرانە پەرەپێبدەین بۆ چارەسەرکردنی نەخۆشییە تێکچوونیە دەمارییەکان، نەخۆشی دەروونی، و زیادکردنی تەندروستی مێشک کە دەبێتە هۆی داهاتوویەکی گەشاوەتر بۆ مرۆڤایەتی.

ئەو سێ پیتە چییە دەتوانین سودی لیوەربگرین بۆ لەبەرکردنی هەر زانیاریەک؟

تەکنیکی PIE  بە بنچینەی تەکنیکانی یادگە دادەنرێت کە لە ڕابردووودا داهێنراوە و ئێستاش بەهەمان شێوە کاری لەسەر دەکرێت. ئەم وشەیەی  لە سێ پیت پێکهاتووە و هەر پیتێک مانایەکی دیاریکراوی خۆی هەیە و ئێمە دەتوانین سوودیان لێوەربگرین بۆ لەبەرکردنی هەر زانیارییەک کە بمانەوێت

 یەکەم پیت  بریتییە لە  P  کە بە مانای Place  واتە شوێن دێت

گەر بگەڕێیتەوە بە ڕابردووتدا، یەکێک لەو شتانەی کە زۆر بەباشی تاکو ئێستا بیرت ماوە، شوێنەکانن. بە تایبەت ئەو شوێنانەی تێیدا ژیاویت یاخود کارت تێداکردووە یان زۆر سەردانت کردووە. زۆرکات وردەکاری شوێنەکەشت لەبیرماوە. ئەمەش ئەوەمان بۆ دەردەخات گەر تۆ سوود لە ئەو شوێنانە وەربگریت کە بەباشی بیرت ماون و زانیاری تیایاندا تۆمار بکەیت، زانیاریەکانیش بەباشی لە یادت دەمێنن بەهۆی ئەو توانا سروشتیەی کە بۆ لەبیرمانی شوێنەکان هەمانە. ئەم شوێنە دەکرێت هەر شوێنێک بێت بەڵام شوێنەکە بە ڕوونی و ڕیزبەندی دیارکراو بێت باشترە. بۆ نمونە جەستەت دەکرێت بە ڕیزبەندی کۆمەڵێک شوێن لە سەرتەوە تا بنی پێت دیاری بکەیت  و زانیارییەکانی پێ ببەستیتەوە.

دووەم پیت بریتییە لە I  کە بە مانای Imagination  دێت

ئێمە بە سروشتی ئەو شتانەمان لەبیردەمێنێت کە دەیبینین. زۆر بە دەگەمەن ڕوودەدات کە کەسێک ببینیت و بڵێیت “ئۆو! ناوتم لەبیرە بەڵام ڕوخسارتم بەبیر نایەتەوە!”، بەڵکو زۆرکات دەڵێین “ئۆو! ناوتم لەبیرکرد” واتە ڕوخسارەکانمان بەباشی لەیاد دەمێنێت بەڵام ناوەکان بەو جۆرە نا. ئەمەش بەهۆی ئەوەوەیە کە مێشکی مرۆڤ بە سروشتی وێنەکانی لەبیردەمێنێت وەک لە کۆمەڵێک پیت یاخود شتی وێنانەکراو. بۆیە دەکرێت ئێمە سوود لە توانای خەیاڵکردن و وێناسازیمان وەربگرین لە ئاستێکی بەرزتر لەوەی کە ئێستا هەمانە و بتوانین کە کارێک بکەین زانیارییە وێنانەکراوەکانی وەک هاوکێشەکانی کیمیا و فیزیا بکەینە وێنەیەک  و زۆر بەباشی لەبیرمان بـمێنێت.

سێیەم پیت بریتییە لە  E  کە بەمانای  Entwine واتە پێکبەستنەوە دێت

ئەمەش واتە ئەو وێنەیەی کە دروستی دەکەیت بۆ تۆمارکردنی زانیارییەکە بە جێگەیەک بیبەستەوە و تێکەڵی بکە. واتە گەر زانیارییەکت لەبەردەستە گەر ناتوانیت وێنای بکەیت، ڕێگایەک بەکاربهێنیت بۆ ئەوەی وێنەیەکی بۆ دروستبکەیت پاشان وێنەکە لە شوێنێک، جا ئەم شوێنە شوێنێکی ڕاستەقینە بێت یاخود خەیاڵی، وێنەکەی تێدا دابنێیت و سوود لە هەستەکانت وەربگریت بۆ بەهێزکردنی وێنەکە لەو شوێنەدا.

ئەم هەنگاوانە وادەکەن زانیارییەکانت زۆر بەباشتر لەبیر بمێنێت.

بۆ وردەکاری و ڕاهێنانی کرداری لەسەر ئەم بابەتە دەتوانن بەژداری بکەن لە  پڕۆژەی

پڕۆگرامی چالاککردنەوەی مێشک و یادگە – نهێنی ڕاستەقینە بۆ گەیشتن بەو پەڕی سەرکەوتن لە ژیاند

ئەم توانایانەتان ببەنە ئاستێکی زۆر باڵاتر.